Eis Anti Independensia Fila, Manuel Lakon Rai

Rui Castro : Otonomista Di’ak Liu Hatene An

Dili-Tinan barak Maubere oan Luta ba Ukun rasik an, tanba hakarak defende ninia direitu ba rai pedasuk ida maibeukun nain sira uza nafatin lei dokumentus ilegal husi Kolonializta, Faxista no agresor sira hodi duni sai maubere husi sira rain iha tempu Ukun Rasik An, Maubere oan ne’ebe uluk terus no sofre tinan ba tinan sai vítima iha ninia rain rasik, tanba otonomista no oportunista sira ne’ebe uluk lakohi Timor atu Ukun An to’o ikus hetan direitu ba rai barak liu duke Maubere oan sira.Faktu s hatudu katak, agora daudauk sira ne’ebe hetan rai barak liu, la’ós Timor oan orijinál ne’ebe defende rai doben ida ne’e, maibé mesak ema Xineza, jerasaun Portu no mesak família otonomista ne’ebe aproveita de’it situasaun Ukun An, tanba bainhira sira hare situasaun la di’ak sira halai ba estranjeiru hanesan, Austrália,Xina, Portugál, Indonézia no Nasaun sira seluk, maibé hare ba situasaun di’ak ona sira mai ho Alvará rai ‘Sertifikadu tanan’ ne’ebe okupasaun Indonézia no Portugeza husik hela hodi hetan direitu ba rai.

Situasaun hirak ne’e agora daudauk akontese ba Avó Manuel Xinanis (95), hela iha área Bidau Lesidere Otél Turizmu nia kotuk, tanba rai ne’ebe uluk Malae António Xinanis entrega ba nia ‘Avó Manuel’ agora daudauk sai polémika, tanba dehan eis Governadór Timor-Leste Abílio Ozóriu Soares (Mate Bian), sosa ona. Rai ne’e agora daudauk família Abílio mak okupa. Maibé hetan reasaun makas husi Avó Manuel tanba la iha koñesimentu ba nia hanesan ema ne’ebe Malae António Xinanis fó fiar.

Loos duni, ai-leba ne’ebe kbiit laek sempre sai nafatin vítima, tanba la iha podér, la iha forsa no beik, karik ida ne’e hanesan ona malisan ‘kutukan’…?.

“ita hotu koko halo took reflesaun ba situasaun hirak ne’e, tanba faktu s hatudu dala barak ona, maibé la iha ema ida neutraliza situasaun hirak ne’e, ne’e duni to’o ohin loron povu kbiit laek ne’ebe tuba ba Ukun Rasik an sempre sai nafatin atan iha ninia rai rasik, tanba de’it faxista no oportunista sira nia interese.Sesta-feira,19/3/2010 iha ninia hela fatin Bidau Lesidere, Avó Manuel Xinanis haktuir kronolojia ba Jornál Tempo Semanál katak, iha momentu ne’ebá Administradór Distritu Aileu Sr. Agapito haruka nia mai servisu ho Malae António Xinanis hanesan Asuliar hahú husi tinan 1952 to’o 1973.Tuir Manuel Xinanis, antes Malae António Xinanis sai husi Timor nia entrega hela uma, kintál ho dokumentu s ba nia no Malae refere hateten ba nia,” imi tenke kuidadu didi’ak buat sira ne’e no espertu nafatin, tanba imi la hatene lee no hakerek, maibé se imi hamlaha husu ba uma no kintál ida ne’e no Maromak sei tulun,” Avó Manuel konta tuir.

Entretantu nia hatutan hela iha rai ne’ebe refere tinan barak ona, hahú husi tempu Kolonializmu Portugeza, Indonézia to’o Timor Ukun Rasik An iha 1999. “maibé ha’u sente hakfodak bainhira rona katak rai ida ne’e eis Governadór Abílio Ozóriu no sosa ona husi dona Iria iha Austrália, tan ne’e ha’u ezije ba sira atu lori dona Iria mai, maibé sira dehan, dona Iria ne’e ema boot no lakohi hasuru ema hanesan imi,” konfesa liu tan Avó Manuel.

Dokumentu s hirak ne’e entrega duni ba nia, maibé tempu invazaun Indonézia iha presaun makas, entaun nia ta’uk no lori ba Sr. Labão Gomes atu rai, mais ikus mai Labão fó fila tan,” ne’e ha’u lori ba Sr. Zeca iha Bemori atu rai iha António Xinanis maun nia oan, maibé bainhira ha’u ba husu fila-fali nia feton ida dehan, Zeca bulak tiha ona no dokumentu s hirak ne’e sunu hotu ona, ne’e duni hela de’it surat rai teen nian, Avó kbiit laek ne’e konta tuir. Hodi nune’e sira sente duvida, tanba uluk sira ba husu dokumentu s iha Sr. Zeca sira dehan sunu hotu ona, maibé ha nusa sira dehan rai ne’e sira sosa ona no dehan fali sira iha dokumentu s.”Tuir informasaun, prosesu tranzasaun sosa no fa’an rai hala’o iha rai li’ur iha tinan 1997, maibé tanbasá momentu ne’ebá sira la mai hela kedas’ maibé ikus Timor Ukun An foin sira mai reklama rai ne’e dona Iria fa’an tiha ona.

Karik dona Iria fa’an duni ona rai ida ne’e, nia tenke mai esplika atu nune’e bele hatene no husu nia direitu, tanba nia hein rai ida ne’e tinan barak ona, tenik Avó Manuel ho laran triste.

Nia hatutan, iha tempu okupasaun Indonézia, uma ne’e militár Indonézia mak okupa, maibé bainhira sira sai entrega nafatin ba nia no iha meadu tinan 2001-2002 Sr. Zeca lori Malae ida mai aluga hodi loke restaurante, maibé osan fahe ba rua.

Tanba sente atu lakon direitu ba rai, entaun iha loron 10 Jullu 2005 husi parte Avó Manuel hato’o karta deklarasaun ba Diresaun Nasionál Teras Propriedade Servisu Cadastrais (DNTPSC) atu bele hetan direitu, ne’e duni iha loron 19 Jullu 2005 DNTPSC hasae Rekamasaun do Direitu De Propriedade bazeia ba Artigu 12 ne’ebe asina husi Sr. Horácio da Silva ho númeru 310.06.02.05.02.03363.

Surat reklamasaun do Direitu de Propriedade ne’ebe parte Avó Manuel hetan sai duvida boot ba parte rua ne’e, tanba liu husi intervensaun Xefe Suku Bidau Lesidere Feliz da Conceição hateten, dokumentu s ne’ebe iha Avó Manuel ne’e falsu no nia brani responsabiliza ninia liafuan.

“ha’u prontu atu atende nafatin oinsá atu rezolve problema ne’e, maibé labele kolia ho ibun mamuk de’it, tanba ha’u la’ós labarik, ne’e duni ita tenke ko’alia tuir ema boot nian no tenke bazeia ba buat ruma la’ós ko’alia arbiru de’it.”Kestaun ne’e mosu kontradisaun makas, tanba esplikasaun husi husi Xefe Suku dehan surat ne’ebe Sr. Horácio asina hodi entrega ba Avó Manuel la válidu, maibé Sr. Horácio informa ba Jornalista Tempo Semanál iha Sesta-feira, 19/3/2010 tuku 14 :15 otl katak, surat husi parte rua ne’e vale hotu, inklui surat ne’ebe iha Avó Manuel.

Ho fiar an Xefe Suku hatudu dokumentu s ba jornalista Tempo Semanál hanesan, Buletin de Ofisial, karta rejista husi DNTPSC ne’ebe asina husi Sr. Horácio da Silva iha tinan 2003, ‘akta jual beli, akta kuasa no dokumentu s sira seluk.

Maibé, bainhira TS tenta husu kopia husi dokumentu s ne’e hodi apar ho dokumentu s ne’ebe Jornalista asesu husi parte Avó Manuel, maibé Xefe Suku refere reseita no lakohi fó tanba dehan sensitivu.Tanba dehan presiza hetan despaxu husi Ministra Justisa hafoin bele fó komentáriu, ne’e duni Sr. Horácio la fó komentáriu kle’an ba kazu refere, maibé tuir esplikasaun badak husi Sr. Horácio katak, dokumentu s husi parte rua ne’e válidu hotu, tanba tuir Lejizlasaun Rai Nian Lei No 1/2003, 10 De Marsu Dekretu Lei No 19/2004, 29 de Dezembru no Lei No 12/2005 12 de Setembru deklara karta ne’ebe Avó Manuel hetan bazeia ba Artigu 12 no karta husi parte família Abílio hetan bazeia ba Artigu 13. Iha Artigu 13 alínea 3 hateten, aktu sira hanesan dispozisaun (fa’an ka fó) kona ba soin metin iha fatin husi sidadaun estranjeiru sira ne’ebe realizadu ona molok loron 20 de Maiu tinan 2002 hahú Lei ida ne’e konsidera aktu sira ne’e la iha.Kestaun ne’e hatudu katak, karta ne’ebe Avó Manuel hetan husi DNTPSC ne’ebe asina husi Sr. Horácio válidu, maibé bazeia ba artigu no regulamentu saida mak família Abílio Ozóriu no Xefe Suku deklara karta ne’e la vala lidu no falsu.

“uluk mosu duni problema, maibé agora iha legalidade ne’ebe hatudu rai ne’e sosa ona no iha dokumentu s hanesan Buletin Ofisial, ne’e duni se sira iha dokumentu s bele hatudu,” esplika José Lemos ne’ebe deklara an hanesan família Abílio Ozóriu. Rona tiha lia fuan hirak ne’e Jornalista TS koko atu inter vista, maibé derrepente mosu inan ferik rua hodi kolia ho lian makas katak,” sira ne’e kriadu no servisu ba ami nia Avó António Xinanis ‘nu’udar rai na’in’ ne’e duni sira la hatene no tuir loloos sira husu lai ami, ne’e mai husi ne’ebe, tanba ami ne’e sira nia Bei Oan rasik no sira ne’e ema fuik.Uma ne’e ami la hola arbiru, maibé iha ‘permintaan’ husi na’in no la’ós naran ba hola de’it tanba iha dokumentu s. Rai ne’e atu Abílio mak sosa mós la iha problema, tanba ami mós Abílio nia Bei Oan la’ós ema fuik.”Aleinde ne’e Lemos ne’ebe deklara an hanesan Abílio nia Rian esplika ho lian makas dehan,” di’ak liu hasuru malu iha Tribunál no nia sadik hodi hateten se nia ‘Avó Manuel’, mak manan iha Tribunál bele foti uma no ami fó tan osan ba nia hodi nia moris ‘selama dua puluh tahun,” esklarese família ema númeru primeiru ne’ebe kontra Ukun Rasik An.

Husu kona ba informasaun ne’ebe hateten uluk Avó Manuel mak fó dokumentu s rai ba Zeca hodi haloot, maibé sira responde lae, no husu ba TS atu hakerek iha jornál laran katak, dokumentu s ne’e fó ba Sr. Zeca maibé iha tempu Indonézia nia na’in rasik ba foti hodi fa’an no agora Buletin Ofisial iha sira.Zeca subliña liu tan, rai ne’e sira hola liu husi Konsuladu Indonézia nian iha Austrália ‘Darwin’ no la’ós inisiativa sira nian tanba sira la iha interese ba rai ne’e, maibé ‘atas permintaan pemilik tanah.’

Ho ninia diplomasia, Lemos haktuir,” imi hare ona sira nia dokumentu s no ami nian, maibé TS responde sin, ami hare hotu ona no iha ne’ebá Sr. Horácio mak asina, maibé Lemos haktuir tan, la’ós hare ba naran mais asina tura, ne’e duni nia husu atu Jornalista TS fila-fali ba Sede Suku hodi hare didi’ak.”Rona tiha lia fuan ne’e TS responde dala ida tan,” ami hare tiha ona no husu ona klarifikasaun husi Sr. Horácio, maibé nia rasik dehan asinatura ne’e ninia no ida ne’e válidu.”

Di’ak Liu Hatene An

Responde ba kestaun refere, emprezáriu Timor oan Rui Castro ne’ebe kontra makas kona ba Alvará Rai Portugés no Indoneziza hateten, inprinsipiu ita husu took sira sidadaun ne’ebe, se sira sidadaun Indonézia entaun úniku sidadaun Indonézia, ne’e duni oinsá mak rai ne’e sira nian.Liu-liu relasaun família integrasaun ho Otonomista, tanba ‘akibat perkawinan politik’ ho prosesu rekonsiliasaun ne’ebe la’o la ho justisa, tan ne’e mak traidór no Otonomista sira mai reklama katak rai ne’e sira nian, maibé nia nunka luta ba rai ne’e atu ukun an.

Sekarik prosesu ‘transaksi jual beli’ akontese iha rai li’ur, hanesan Austrália no Indonézia oinsá mak ninia ‘keapsahan’ válidu ba rai ida iha Timor Leste, ne'e duni tuir loloos labele.

Ha’u hakarak hateten

de’it, ‘semua proses transaksi jual beli yang dilakukan oleh orang – orang pejuan integrasi dalam membeli tanah, walaupun punya sertifikat pada saat itu tapi harus dilakukan suatu infestigasi, apakah transaksi itu terjadi dalam keadaan normal atau dalam ancaman, apalagi berkaitan dengan orang nomor satu di Timor Leste (Abilio Jose Osorio Soares) yang tidak mengakui kemerdekaan.

Tenke hare husi parte hotu-hotu molok atu hateten rai ne’e Abílio nia família nian no oinsá mak iha lejitimidade katak rai ne’e Abílio nian, tanba prosesu administrasaun Indonézia iha TL mundu la rekoñese no faktu s hatudu ona liu husi referendu.

“Otonomista sira di’ak liu hatene tuir an, tanba ha’u fiar 100% Dra Lúcia B Lobato ema rezisténsia ida, Timor oan puru iha sentimentu ba kestaun refere no ha’u fiar nia sei prova nia maluk ai-leba sira”.

Ha’u ladún aseita kuandu ema Otonomista sira mai reklama katak rai ne’e sira nian, maibé prosesu ‘transaksi’ hala’o iha rai li’ur no pior liu ema ne’ebe fa’an rai ne’e ba Otonomista ne’ebe nunka rekoñese ukun rasik an.

Ho razaun hirak ne’e dezde uluk kedas, “ha’u la aseita Alvará Portugés no Indonézia, tanba iha momentu ne’ebá Timor oan barak la asesu ba administra si Portugés, ne’e duni oinsá mak sira atu trata dokumentu s tanba barak la hatene hakerek no lee. Hanesan mós iha okupasaun Indonézia nian, se mak besik liu ba ‘Kopasus’ no Militár sira mak sei hetan fasilidade barak para hetan Sertifikadu.

Ema ne’ebe sai vítima iha tempu kolonializmu Indonézia ho Portugés mak Timor oan Puru, liu-liu povu beik no ai-leba sira, maibé tansá mak ita rekoñese nafatin Alvará Portugés ho Indonézia atu aplika iha ne’e. Atu ko’alia kona ba rai di’ak liu uza Lei Tradisionál hodi halo ‘pengakuan’ direitu ba rai (hak milik atas tanah), maibé se kondisaun nune’e hela de’it, saida mak sei akontese, Timor oan orijinál sei sai atan no bainaka iha ninia rai rasik tanba faktu s hatudu daudauk ona i ida ne’e barak mak akontese

Se mak (matebian) Abílio Ozóriu Soares no se mak Abílio nia família, Abílio nia família hira mak luta ba ukun rasik an, ne’e duni ezije katak rai ne’e sira nian. Keta hanoin katak Avó ne’e beik ne’ebe atu halo beik nia, ida ne’e la iha justisa.

Castro husu ba Governu labele taka matan ba ai-leba sira, maibé tenke loke matan tanba povu ne’ebe sira ukun ne’e uluk luta ba ukun an, ne’e duni sira ne’ebe la partisipa iha ukun an ne’e hanesan ‘penumpan’ iha rai ida ne’e tanba bainhira situasaun la normál sira halai fali ba rai li’ur.Uma na’in iha Timor mak ema ne’ebe luta ba ukun an no sira mak rai na’in loloos tanba sira mak luta ba nasaun no rai ida ne’e.Loos duni sira mós Timor oan, maibé diferensa, tanba sira la luta ba ukun an, ne’e duni sira ne’e ‘menunpan’ ukun an ne’ebe identifika hanesan oportunista.

“Ha’u la hateten sira la iha direitu, maibé relasiona ho kazu rai iha Bidau, ha’u hakarak dehan de’it tenke investiga didi’ak prosesu ‘transaksi’ no la bele hare de’it ba surat tahan hodi hateten loos ona katak rai ne’e Abílio nian.

Dala ida tan ha’u dehan, Ministra Justisa Timor oan ida, ema rezisténsia no nia família barak mate tanba hakarak ukun rasik an, ne’e duni ha’u fiar nia nunka hanoin atu trai ninia maluk Timor oan puru hodi fa’an no fasilita rai ida ne’e ba ema integrasaun sira para halakon fali ninia maluk Timor oan puru ne’ebe uluk luta ba ukun rasik an.

“Hanesan ema Akadémiku ami hakarak hateten de’it, rai ne’ebe agora daudaun problema ne’e la’ós família Abílio nian, maibé hare ba istori rai ne’e Avó Manuel nian tanba tinan barak ona Avó Manuel hela iha ne’ebá no serbisu ba malae António Xinanes hanesan asuliar, maibé antes malae ne’e fila nia entrega kedan rai, uma no dokumentu s ba Avó Manuel” haktuir Reprezentante Front Estudante Mahaswa TL ne’ebe prontu atu sai hanesa advokasia ba Avó Manuel.Tanba ta’uk ho okupasaun Indonézia ne’e duni Avó Manuel entrega dokumentu s ba Sr Zeca hodi rai entaun Zeca mak toma konta dokumentu s hirak ne’e no Zeca mak selu fali impostu ba estadu iha tempu Indonézia.

Maibé iha tempu ukun an Zeca fó aluga uma ne’e ba malae ida hodi loke Restaurante, mais Zeca konsidera nafatin katak Avó Manuel iha direitu ba rai ne’e duni osan ne’e sira fahe.“Maibé ha nusa mak to’o ikus Abílio nia kaben mai dehan rai ne’e sira sosa ona. Atu sosa rai prosesu tranzasaun tenke klaru, sosa husi se no sosa iha saa data foin bele dehan rai ne’e ninian, maibé prosesu tranzasaun halo fali ho ema ne’ebe la normál (cacat mental) ne’e la loos” hakilar Reprezentante Front

Sira dehan Dona Iria mak halo tranzasaun ho sira iha tinan 1997, maibé iha 1998 tasa ne’e Sr Zeca mak selu entaun prosesu tranzasaun ne’e oinsá.(ts)