Iha loron segunda lokraik (16.00 OTL) Ministru Chris bowen to’o ona iha dili. Ba jornalista sira iha Aeroportu internasional Prezidenti Nicolao Lobato Chris Bowen dehan, “exatamente, ha’u sei diskute ho Prezidenti Ramos Horta kona ba posibilidade modelu framework ruma ba prosesamentu rejional ida, nune’e mos konsulta ho nia kona ba pontu de vista husi Governu Timor Leste relasiona ho modelu ida ne’ebe maka bele ho fasil atu hetan progresu. Certu ke ida ne’e sei konversasaun ida entre ami rua atu hodi troka hanoin sa ida maka tuir Australia nia hanoin di’ak no sa ida maka tuir Timor leste nia hanoin.”Husu kona ba karik centru ne’e hanesan prosesamentu rejional ida osan hirak maka Australia sei kontribui bowen promote katak, “Ami sei propoin para governu Australia atu halo kontribuisaun maka apropriado ho substansialmente.”
Bowen sei hasoru malu ho Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta iha palaciu Aitarak Laran ne’ebe Primeiru Ministru sei la participa maibe delega de’it Sekretariu Estadu Konsellu dos Ministru, Hermenegildo Pereira ho Sekretariu Estadu Seguranca Francisco Guterres. Depois sei enkontru ho Prezidenti parlamentu nasional, Fernando Lasama de Araujo hanesan proponente ba rezoluisaun kontra Proposta Centru ne’e iha fulan jullu. Iha Tuku 10.00 OTL Bowen sei ba CCF Luru Mata atu hasoru ho DR Mari Alakatiri, Sekretariu Jeral partidu Fretilin, ne’ebe dala barak abertamente sempre denuncia proposta husi Australia ne’e.
Wainhira Bowen tun iha aeroportu la iha membru do governu ruma maka hiit aan ba simu bainaka boot ida ne’e maibe haruka de’it director ida husi Ministeiru negosiu Estranjeiru ba simu Ministru Bowen iha aeroportu Internasional Nicolao Lobato Dili. La hanesan baibain Timor Leste sempre simu sira nia bainaka ho tebe dai, bidu no tara tais ka kari ai funan. Tuir mai ita ba hamutuk sani Deputadu Aderito Hugo ninia intervista eskluxivu ho Tempo Semanal ne'ebe dehan la simu nafatin centru prosesamentu husi Australia no halo triste ho ajenda hasoru malu ho DR. Mari Alkatiri nune'e mos tempo Semanal hetan reasaun husi Sekretariu Jeral Partidu Fretilin kona ba Deputadu Hugo ninia deskonfiansa ba ajenda hasoru malu ho ulun bo’ot sira husi partidu Fretilin.
TS: Karik Sr. Deputadu sira muda tiha ona rezolusaun ba kontra centru Refujiadus nian ka ita bo’ot sira sei mantein nafatin?
Deputadu Hugo: Rezolusaun ne’e sei efetivu ate agora. Pozisaun ne’e to’o agora, parlamentu lada’uk iha mudanca ruma. Pozisaun klaru tebe-tebes. Naton ami konkorda iha ne’ebe hateten katak kualker tipu de proposta relasaun ho centru ida ne’e ita kontra.
TS: Karik governu Australia aprezenta prposta ho eskrita, parlamentu nasional liu-liu bloku AMP sei konsidera hikas fali ita bo’ot sira nia rejeksaun ba proposta ne’e?
Deputadu Hugo: la’e.., la’e...ami nia pozisaun klaru tebe-tebe. Nein verbal, nein eskrita kualker tipu de proposta relasaun ba iha centru prosesamentu refujiadus iha Timor Leste ne’ene parlamentu Timor Leste kontra.”
TS: Hafoin de Parlamentu Nasional hasai rezolusaun ida kontra proposta ne’e. Maibe iha parte seluk Primeiru Ministru ba Televizaun ABC Australia dehan governu sei loke aan nafatin. Nune’e Ministru Imigrasaun sei mai deskute ho parte relevante iha TL. Ema balun dehan Governu amp ho deputadu AMP iha ideas fahe malu kona ba asuntu harii fatin ba refujiadus iha Timor Leste. Karik ne’e lo’os?
Deputadu Hugo: La’e.., la’e. La’os hanesan ne’e. Governu ne’e exekutivu. Governu maka hala’o ninia servisu external ninian. Kualker akordu kona ba bu’at sira ne’e governu ninian. Iha kontextu relasaun bilateral, iha kontextu relasaun nasaun vizinu hakarak ka lakohi, maiske proposta ida ne’e, proposta ida ke it abele dehan la refleta boa fee Australia ninian ba situasaun atual Timor Leste ninian maibe tan ba Problema de relasaun diplomatika, hakarak ka lakohi ita tenke konsidera Proposta ne’e. Konsidera en termus de it abele tuur hamutuk iha meja ida halo diskusaun. Maibe la’os dehan katak ita tuur hamutuk halo diskusaun, tan ba kestaun ita nia relasaun diplomatika no nasaun vijinus no bu’at sira seluk ne’ebe ita konkorda ona. La’e, ne’e regras protokoler no maneiras de komunikasaun politika entre nasaun vijinus ne’ebe iha relasaun di’ak antes ne’e ate agora hakarak ka lakohi tenke tau iha meja formal maiske sira hatene ona katak ita rejeita totalmente. I ita mos hatene katak sei la iha dalan para atu simu proposta ida ne’e. Maibe ita hanesan nasaun vijinus bele tuur hamutuk took ho sira hodi haree sira nia hanoin ne’e hanusa. En termus de nasaun vijinus no entermus de rejional ninian ita karik mos bele kontribui idea ruma, ok ami dehan katak ami Timor labele simu maibe ami bele apoiu imi katak it abele servisu hamutuk tau iha fatin seluk. En termus de rejional ninian hakarak ka lakohi ita mos tenke kontribui ba kulaker solusaun ke tenke hala para benefisiu anivel rejional. Deputadu Hugo: Ha’u sente la’e. Hakarak ka lakohi governu tenke haree kualker tipu de negosiasaun tenke refleta aspirasaun real. Aspirasaun real povu nian maka refleta duni rezolusaun ida ke parlamentu halo ho seriu tebe-tebes. Maiske ami mos hatene katak proposta ne’e verbal de’it no tama husi odamatan dalan ne’ebe sala. Nune’e duni refleta iha rezolusaun ne’e kontra kualker tipu de proposta relasaun ho isu ida ne’e.
TS: Ohin Ministru Imigrasaun Australian nian to’o ona iha Dili no aban sei enkontru ho Prezidenti da Republika no governu haruka de’it sekretariu Estadu nain rua hanesan sekfretariu Estadu Seguranca ho Sekretariu Estadu Konsellu Ministru. Hafoin sei enkontru ho Prezidenti parlamentu Nasional ho lider Opozisaun husi Fretilin. Ita bo’ot iha komentariu ruma?
Deputadu Hugo: Hau senti pozisaun klaru teb-tebes, liu-liu bloku amp iha parlamentu nasional ninian i pozisaun ida ne’e replete pozisaun klaru exekutivu ninian. Signifika katak pozisaun IV governu konstitusional ninia pozisaun firme kona ba proposta berval ne’ebe ke primeira Ministra Australia Julia Gillard hatoo ba prezidenti republika kuandu Ramos Horta halo vizita ba Australia. Ita hein katak setting ba ajenda ba enkontru sira iha ne’e ne, mosu kona ita ne’ebe ke replete duni diferencia ida ke durante ne’e akontese iha nivel lideranca politik, ne’ebe ke iha oin, iha povu nia oin hatete bu’at seluk maibe iha kotuk-kotuk halo mobiliza opinaiun ne’ebe ke hatudu momos oin sa sira tau liu interese grupu no interese politika partidaria ninian ba iha negosiasaun buat ne’ebe asuntu nasional. Iha oin sira dehan ne’e asuntu nasional hotu-hotu tenke lian ida de’it mas iha kotuk aproveita atu hatun malu uza maneira sira hanesan ne’e. Segundu se setting ajenda ne’e halo kona Australia ida ne’e ita hein katak sei la akontese tan konfuzaun ne’ebe ke akontese iha kualker delegasaun ne’ebe ke mai kona Australia, delegasaun ne’e governu ka delegasaun ne’e kompania hanesan woodside ne’ebe mai liu ba ne’e. Mai tiha iha ne’e setting ajenda ne’e halo oi-oin kala kala hanoin Timor ne’e estadu Timor ne’e fungsional hanesan estadu ida la iha ninia regra. Ne’ebe sira mai tama sala, tama sala arbiru de’it hanoin katak bele aproveita lider politik sira para atu atinji sira nia ajenda ambisaun bisnis no ambisaun politika sira nia nasaun ninian. Ita hein katak sei la sala tan setting ne’ebe sira halo no sei la halo tan dala ida hanesan sa ida maka Julia Gillard halo proposta ida ne’ebe nia halo sala tiha. Nia la hatene katak estadu Timor Leste ne’e funsiona halo nusa, se maka hala’o funsaun exekutivu bele sai parseiru ba nia atu ko’alia kualker ajenda bilateral ninian. Tan ne’e maka ha’u hein katak setting ajenda ne’e mai kona Australia atu tau parte sira ne’e replete nafatin sira nia pozisaun atu aproveita de’it frakeiza lideransa sira iha ne’e para atu soran lideranca politika iha nasaun ne’e ninian. I parte ida fali mos se setting ajenda ba vizita ida ne’e kona inisidor hanesan husi Prezidenti da Republika entaun replete momoos dala ida tan movimentu ne’ebe durante ne’e katak lakohi atu haree ketaun ida ne’ebe asuntu negosiasaun bilateral, akordu internasional no akordu bilateral ne’e kompetencia exekutivu ninian, ne’ebe husik ida-idak hala’o ninia funsaun. Maibe setting ba visita ida ne’e prezidenti da Republika ninia inisitiva hodi involve reprezentante orgaun soberania sira seluk. Ha’u hein katak dala ida tan ita labele hanorin hatudu nafatin presedente negative ida kona ba sistema soberania estadu ninian atu halo ninia kompetencia no halo ninia papel tuir regra konstitusional.
TS: Sr. Ministru Bowen ohin lokraik anuncia ona iha aeroportu katak nia sei hasoru mos ho Sekjen Fretilin, DR. Mari Alaktairi. Rona husi ita bo’ot ninia lia ne’e hanesan hamosu perguntas oin sa?
Deputadu Hudo: Ha’u hein katak se karik nia avanca ba ne’e duni atu nia hatudu ninia pozisaun klaru ita labele halo fali hanesan main kucinbg-kucingan iha negosisaun, iha asuntu ida ne’ebe ke seriu. Sira iha oin, loro-loron hateten katak kontra ideas sira ne’e. Ita hein katak iha enkontru sira face to face ne’e hatudu mos pozisaun ida ne’e klaru. Maibe ha’u hein katak sei la akontese para buka popularidade iha publiku nia oin ita ko’alia finji hateten katak kontra proposta sira ne’e maibe iha kotuk tan ba ita iha interese grupu no iha interese politika atu buka popularidade grupus ninian ita koko atu halimar ho isu sira ne’ebe isu nasional ke ita hateten momos ona katak ita kontra.
TS: Ami rona ita bo’ot nia lian ne’e hanesan deskonfia no tauk karik partidu Fretilin muda sira nia pozisaun?
Deputadu Hugo: Ha’u foti izemplu ida uluk delegasaun Woodside mai halo negosiasaun iha ne’e. Mai la ko’alia ho orgaun kompetente maibe fila ba halo deklarasaun ba publiku Australia ka ba media iha ne’eba katak sira ko’alia hotu ona ho ema importante iha hola desizaun iha nasaun ne’e ninian nune’e bu’at hotu ona no bu’at hotu loos ona kona ba LNG iha tasi laran. Ne’e ha’u hein katak sira fila ba sira sei esteimentu ne’ebe kreia konfuzaun. Esteimentu ke la refleta. Mai hasoru ema ne’ebe ke la iha kompetencia ke atu ko’alia kona ba negosiasaun bu’at ruma maibe fila ba rekuinese ema sira ne’e hanesan mos bele halo desizaun ba estadu Timor Leste ka ba kualker desizaun tenke halo ba enome estadu ida ne’e. Mak ne’e de’it ami pozisaun klaru. Primeiru MInistru nia pozisaun mos klaru teb-tebes tan ba ladelega Ministru ruma mak bam as delega sekretariu estadu sira maka ba tuir enkontru ida ne’e. Ita hein katak sekretariu Estadu Seguranca lori mensajen klaru, pozisaun klaru Governu ninian. Bu’at ida ita lakohi akontese maka atu lakohi aproveita kreia konflitus. Tan ba ita nia politika partidu ba 2012 ninian ita koko atu asuntu nasional bele partidariza tiha hotu, privatiza tiha hotu hodi dehan katak partidu ida ne’e maka so sai hanesan defensor ba isu nasional no defende direitu povu ninian, direitu nasaun ninian no proteje povu ne’e kona pratika ema nasaun sira seluk atu uza atu atinji sira nia interese politika nia rai laran ninian. Maibe setting ida ne’e maka, estadu ida ne’e, governu ida ne’e tau asuntu bilateral tan ba asuntu refujiadus ne’e isu rejional no isu internasional maka ita hein katak sira tau asuntu ida ne’e iha nivel ida ne’e duni hanesan prezidenti Ramos Horta hateten. Tan ba isu ne’e, isu hamutuk rejional ninian maka ita hein katak setting ajenda ne’e hanesan ne’e duni. La orienta ka nakfila tiha ba isu ne’e hanesan isu bilateral hanesan Australia ho Timor de’it. Ita hein katak Prezidenti nia esteimentu ne’e la’os basa basi de’it. La’os teatru de’it iha media nia oin maibe refleta duni iha ninia ajenda ne’ebe ke nia halo iha enkontru ho delegasaun ida ne’e.
TS: Iha Media Australia ninian foo sai ona katak Prezidenti Horta foo sai ona estimasaun $30 miloens ba harii infraestrutura nune’e total kustu ba operasaun centru ne’e sei gasta ate $60 miloens total. Ne’e karik indika katak iha ona lampu verde ba Proposta refere?
Desputadu Hugo: Ha’u sente la’os. Prezidenti la iha lejitimidade atu ko’alia kona ba kestaun ida ne’e. Ida ne’e, kestaun ida ne’e kompetencia exekutivu ninian. Kestaun ida ne’e tenke hetan ratifikasaun kona Parlamentu Nasional. Tan ba ida ne’e maka prezidenti bele kasu lia sira ne’e. Ita hein katak esteimentu sira ne’e, eisteimentu basa basi, ne’e karate Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta ninian. Ita hein katak nia la halimar ho kestaun ida ne’e. Parlamentu reprezenta povu ne’e tomak hatudu momoos iha rezolusaun ne’e katak kontra kualker tipu de proposta atu harii centru refujiadus iha rai ida ne’e. Tan ba ita la’os kestaun osan. PM Julia Gillard momentu hateten kona ba ninia proposta ida ne’e, hateten tan ho 200 miloens. Ba ita la’os kestaun 200 miloens. Sa tan ita ko’alia kona ba 30 miloens plus 40 miloens, ida ne’e la vale ida. Ita hasai ita nia osan ba problemas pendentes, pur izemplu hanesan problema refujiadus, problema petisionarius, problamas pagamentus ba reparasaun vitimas da gera, ba veteranus sira ne’ene, miloens de dollars mak ita hasai ona husi orsamentu estadu ninian. Nune’e ha’u sente se intensaun ne’e ba kreiasaun kampu de servisu hanesan linguajen ne’ebe Julia Gillard hateten ba Sua Excellencia Prezidenti Ramos Horta, iha ninia vizita ba Australia, ita heina katak la’os ita matan naklosu ba osan. Kestaun ne’e la’os osan. Kestaun ne’e oin sa ita atu tratu no dignifika ita nia povu ne’e rasik. Tan ba povu ne’e infrenta hela problema infraestrutura baziku ne’ebe minim tebe-tebes hanesan nasaun ida. Ne’ebe, ita lalika hakfodak ho 30 miloens ka 40 miloens. 200 miloens dollar de’it mos ba nasaun ida ne’e atu rekopera de’it no atu estandariza de’it ninia infraestrutura bazika iha nasaun ne’ene la to’o liu. Agora ita presiza osan bo’ot atu haree bu’at ne’e. Alein de ita presiza osan ita presiza enerjia ne’ebe suficiente. Se prezidenti iha enerjia suficiente no atensaun suficiente para atu halo servisu extra, di’ak liu haree problemas nasaun nian atu resolve duke koko atu buka popularidade hodi foti asuntu-asuntu rejional ne’ebe ke nasaun seluk sei bele. Sira ke iha posibilidade liu, iha kondisaun di’ak liu atu pronto simu harii centru refujiadus ne’e.
Mari Alkatiri Dehan PM Xanana Hataan Deputadu AMP la Brani Dehan La'e Maiske ne’e intervista Eskluxivu maibe Tempo semanal hanoin presiza konfirma ho lideranca partidu Fretilin. Tuir mai transkrisaun kompletu DR. Mari Alkatiri ninian, “Deputadu Hugo maka ninia hanoin hanesan ne’e. Nia konfundi Fretilin ho nia rasik. Fretilin so iha lian ida de’it. Ha’u hakarak haree de’it deputadu Hugu nia tabele ba see agora. Ha’u so ko’alia enkotru ne’e kuandu ha’u simu ona ema ne’e. Ha’u la foo importancia ba Deputadu Hugo ka deputadu see de’it. Ema AMP ne’e ha’u la foo importancia.”Klarifika kona ba Fretilin dehan lia fuan ida de’it ne’e DR. Mari rejeita atu komenta maibe dehan, “aban ha’u simu (bainaka), depois maka ha’u hateten. Australia rasik hatene ona pozisaun Fretilin maka ida ne’ebe. Husu kona ba deskonfianca husi deputadu CNRT ninian ne’ebe dehan Fretilin iha oin rejeita hodi buka popularidade maibe dala ruma husi kotu halo enkontru suba-subar Mari’i ho lian Maka’as dehan, “oin sa maka suba-subar, ema maka husu enkontru ho ha’u i ha’u simu nia iha sede de komite central, dehan fali suba-subar? Nia (ministru Imigrasaun Australia) husu enkontru ho ha’u. Ha’u simu nia iha sede komite central. Nia lori mai ema na’in sanolu i ha’u lori ema na’i sanolu resin lima ba. Ne’e suba-subar ga? Ha’u la presiza lisaun husi ema tabeledor sira hanesan Hugo. Ha’u la presiza lisaun husi ema tabeledor hanesan Hugo ho sira seluk tan. “DR. Mari’i hahu sura hikas istoria katak, “rai ne’e iha ema ida rua ka tolu de’it maka uluk, mehi uluk rai ne’e atu sai independent. Ne’e ema hotu-hotu hatene se. Se deputadu Hugo la hatene di’ak liu estuda istoria lai. La iha barak. Rua ka tolu de’it maka uluk hahu mehi ba rai ne’e atu independent.” Atu remata dada lia ho Tempo Semanal DR. Marii realsa atu hakerek, “ha’u la presiza lisaun husi tabeledor sira hanesan Deputadu ho sira seluk.”
No comments:
Post a Comment