Proposta Australia, TL Sai Centru Refujiadus: Chris Bowen Sei dada lia ho Horta Maiske PN, NGO no Jovens la aceita

Tempo Semanal, 12 Segunda 2010

Tuir planu iha loron segunda feira Lokraik semana ne’e, Australia nia Ministru Imigrasaun, Chris Bowen sei to’o iha Dili hodi hasoru malu ho Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta iha loron tersa dader atu aprezenta governu kanberra ninia proposta ne’ebe hakarak harii centru prosesamentu ba refujiadus iha rai rohan Timor Leste.

Chris Bowen hateten katak, “Timor Leste nia governu nakloke aan ba idea centru prosesamentu refujiadus rejional.”
Antes sama ain iha Dili Ministru Chris Bowen dehan ona ba ajencia de noticia AAP katak Timor Leste nia Prezidenti no Primeiru Ministru “interesadu tebes,” kona ba idea centru refujiadus ne’e.
Wainhira to’o iha Aeroportu internasional Prezidenti Nicolao Lobato, Komoro, iha loron Sabadu (10/10) ba jornalista sira Xefe do estadu rekuinese katak, “hau simu informasau ne’e, sira husu enkontru ho hau, ha’u sei buka ko’alia fila fali ho Sr. Primeiru Ministru, ho ministru Negosiu estranjeiru i Ministru hotu-hotu, sira ne’ebe ka’er problema ida ne’e. Sei ko’alia liu fali mos ho Dr. Mari Alkateri, eeehh..nu’udar lider partidaria importante, para hetan hanesan hotu-hotu nia hanoin kona ba asuntu ida ne’e. Ha’u nia pozisaun ne’ebe uluk ha’u hateten sai ona, ohin ha’u hateten sai nafatin.”
Ema barak ne’ebe la kompriende eis diplomata ulun nasaun ne’e ninian, so’e kritikas no lian maka’as hasoru xefe do estadu maibe eis Ministru negosiu Estranjeiu ne’e hatene uza ninia kapacidade diplomasia. “Ha’u nia hanoin maka ida ne’e, se iha kondisaun ne’ebe, resposta ba Timor Leste nia preokupasaun, kondisoens hotu hotu ne’ebe ita aprezenta entaun ita bele haree, konsidera pozitivu. Maibe ha’u bele hateten sai de’it ba povu, maka ida ne’e; ha’u nu’udar prezidenti da republika, primeiru lugar, interese nasional Timor Leste nian. I segundu lugar iha kazu especifiku ida ne’e, razaun umanitaria ruma,” esplika Horta.
Eis Ministru Negosiu estranjeiru iha primeiru Governu ne’ebe komanda husi Dr. Mari Alkatiri ne’e dehan, “Timor Leste nunka bele taka odamatan ba ema ne’ebe halai husi funu, halai husi ki’ak. Ita hatudu ita nia moral, ita nia estatus hanesan nasaun ida ke tuir principiu umanitariu no prinsipiu solidaridade. Ita depois liu tiha husi prinsipiu ida ne’e, umanitariu, atu haree ba razaun pratika, konkretu, ne’e, ita negosia. Maibe Timor labele hateten, la’e ami la simu. La’e, ami bele simu. Rai ne’e bele ki’ak maibe Timor oan sira nia fuan hanesan osan mean atu tau matan ba ema ki’ak sira, rai seluk nian. Maibe ita bele haree oin sa maka, ami bele simu. Atu nune’e signifika se maka iha responsabilidade ba financeira, se maka atu harii centru ne’e, hari’I iha ne’ebe, tinan hira nia laran katak bu’at sira ne’e hotu sei negosia didi’ak atu nune’e Timor Leste bele foo resposta ida defenitivu.”
Nia haktuir katak, “Primeiru, problema ne’e, problema rezional ida, la’ós problema Timor-Leste ho Austrália. Problema boot ida. I Timor-Leste mós sei konsulta ho vizinu sira hanesan, Indonezia. I se prosesu ne’e nia mekanismu ne’e, mekanismu rezional ida,ne’e internasionál. Ha’u tenke hare responsabilidade see nian atu simu deslokadu sira ne’e.”
Tuir fontes Tempo Semanal iha Governu ninian hateten katak husi parte Governu sei delega de’it sekretariu do Estadu seguranca, DR. Francisco Guterres mak akompania enkontru entre Prezidenti da Republika ho Ministru Imigrasaun Australian nian ne’e.
“Timor-Leste hanesan opsaun ida, bele opsaun seluk. Portantu atu hateten deit maka ida ne’e, pronto atu simu delegasaun, rona sira nia lia fuan, sira nia planu ka ideia saida. Governu sei rona ha’u nia opiniaun, tan ba ne’e responsabilidade governu nian. Maski Primeiru Ministru husu ba ha’u, hanesan koordena Timor-Leste nia resposta, eeehh Governu mak depois tenke halo desizaun tanba Governu mak tenke halo akordu.”
Iha parte seluk deputadu Natalino dos Santo, husi bankada CNRT ne’ebe inklui iha deputadu na’in 34 maka vota afavor ba rezolusaun fulan jullu, kontra primeira Ministra Australia, Julia Gillard nia proposta ba hari’i centru prosesamentu refujiadus iha TL dehan, ninia parte sei nafatin kontra. “Ha’u hakarak hateten katak, ha’u sei la aseita sa desizaun de’it mak Governu Australia ho Governu Timor-Leste atu hala’o iha negosiasaun ida ne’e, no em prinsipiu nu’udar reprejentante povu ne’ebe tuur iha uma fukun Parlamentu, ha’u sei la aseita kualker desizaun ida atu hari centru Refujiadu iha Timor tanba seidauk tempu para atu tau centru refujiadu iha Timor-Leste,” deputadu ne’e informa.
Nia razaun maka, “maioria membru Parlamentu Nasional la aseita proposta ne’ebe hato’o husi Governu Australia atu harii centru refujiadu iha Timor- Leste, ne’e duni nu’udar reprejentante povu iha uma fukun Parlamentu hakarak hateten, ha’u sei la hatan no sei la fo ulun ba asuntu ida ne’e, tan ne’e diak liu haruka Governu Australia ba tau iha Darwin tanba Australia nia rai luan barak loos.”
“Se Australia iha interese hakarak simu refujiadu entaun hari iha sira nia rai laran no la presija mai Timor, maibe ida ne’e hatudu katak Australia hakarak desvia atensaun politika nain sira kona ba negosiasaun Greater Sunrise ne’ebe daudauk ne’e hamosu hela polemika,” nia so’e piadas.
Natalino du’un Australia uza taktika kreia problema foun hodi hasees governu Timor Leste ninia tarjetu. “Governu Australia mos hakarak koko Timor-Leste ninia posizaun politika ne’e, iha ne’ebe, tan ne’e sira tenta ho isu foun para bele desvia politiku nain sira nia atensaun kona ba negosiasaun Greater Sunrise,” Natalino dale.
Nia asegura katak, “ami membru Parlamnetu Nasional maioria sei la aseita opsaun saida de’it, hanesan mos negosiasaun Greater Sunrise ne’ebe dehan atu hala’o floting iha tasi laran no mos ami sei la aseita kona ba proposta ne’ebe uluk Primeira Ministra Australia hato’o liu husi Presidente da Republika Jose Ramos Horta atu mai foo ba Governu hodi trata asuntu ida ne’e.”
“Razaun membru Parlamentu la aseita tanba situasaun Infrastrutura, Seguransa iha Timor seidauk la’o diak no ida ne’e sei loke dalan ba ema hotu – hotu bele tama mai, tanba agora daudauk ita hare katak, ita ninia situasaun seguransa iha portu no Aereportu seidauk iha sistema teknologia ne’ebe diak entaun ho ida ne’e ema terorista sira bele tama mai.”
“Ha’u sente tempu seidauk to’o, karik tinan 20 ou tinan 30 tan, maibe diak liu agora daudauk ne’e Estadu Timor-Leste tenke fokus oinsa atu dezenvolve nasaun ida ne’e hodi tau atensaun ba situasaun vida social ekonomiku povu ida ne’e nian duke simu fali proposta ida ne’ebe la razuavel no la logika. Hanusa ita la uza rai mamuk hirak ne’e hodi hala’o buat diak ruma para haruka povu sira ba iha ne’eba, duke ita simu fali refujiadu husi rai seluk nian mai iha ne’e, tan ne’e ha’u sente katak kestaun ne’e la tama iha ha’u nia kakutak”
Deputadu ne’e indika katak nia kompriende pozisaun governu AMP ne’ebe ka’er husi prezidenti partidu CNRT no eis komandante en Xefe das Falintil, Kay Rala Xanana Gusmau, sei la simu proposta ne’e maiske tenta halo kontente hela Australia ho taktika negosiasaun. “Ha’u sente governu sei la aseita, mais ida ne’e presija mos rona orgaun soberania seluk tanba realidade hatudu maioria membru Parlamentu Nasional la aseita proposta hari centru refujiadu iha Timor,” dehan Natalino.
Nia realsa katak,“Ha’u sei lori aspirasaun povu hodi rezeita desizaun ida ne’e, maibe ha’u fiar katak governu simu sira ninia proposta para atu bele ‘memuaskan’ de’it sira hodi deskuti mais to’o ikus Governu mos tenke rona orgaun seberaniu sira seluk.”
Natalino ninia kolega husi bankada hanesan, deputadu Aderito Hugo da costa reforsa katak, “haree ba problema soisiu ekonomia povu no seguranca estadu ninian, katak sei la muda rezolusaun ne’ebe pasa ona iha parlamentu nasional maibe ami sei defende rezolusaun ne’e hodi rejeita nafatin proposta husi Primeira Ministra Julia Gillard ninian.”
Sociedade civil mos aviza daudaun ba Governu atu labele monu ba manobra husi ukun nain sira iha nasaun kangaroo ne’e. “Ha’u deskonfia Australia uza buat ida ne’e hanesan dalan seluk atu hala’o presaun kona ba negosiasaun Mina ou kadoras ne’ebe atu dada mai Timor, tanba dala ruma Australia koko atu desfia ita nia hanoin para Timor-Leste ninia konsentrasaun la’os ba ona Mina maibe ba fali asuntu hari centru refujiadu,” dehan director Yayasan Hak Rui Viana.
Noticia internasional haklaken, governu Timor leste indika tiha ona distritu suai ne’ebe tuir Planu estratejiku dezenvolvimentu nasional katak distritu refere sei sai hanesan baze suplai ba dezenvolvementu gas no oileu iha tasi Timor ne’e sei sai mos hanesan fatin prosesamentu ba refujiadus. “Centru ne’e atu hari iha Suia ou iha Distritu seluk mos, ha’u hanoin ninia problema hanesan de’it, tanba ita nia kondisaun hatudu katak, Timor-Leste seidauk iha kbiit atu bele loke sentru refujiadu, liu-liu seidauk iha kbiit oinsa atu jere no oinsa atu garantia. Tan ne’e atu loke iha Distritu ne’ebe de’it mos, ha’u sente ita ninia rekursu seidauk to’o. Ne’e duni diak liu Timor-Leste fokus ba ninia programa, saida mak atu hala’o para bele dezenvolve povu nia moris duke sibuk ba asuntu ne’ebe mak Australia hato’o. Tan ba ida ne’e sei fo todan ba Timor-Leste hodi hasai tan energia barak,” Rui Argumenta.
Tuir dada lia ne’ebe jornal ne’e halo ho emprezariu Timor oan balun dehan katak se karik governu Australia hakarak sosa rai, sira bele faan sira nia rai iha Suai ba harii fatin prosesamentu ne’e. “Ema barak haree liu ba asuntu politiku maibe sira la hatene bu’at ne’e ninia benefisiu ba ekonomia,” dehan emprezariu ida husi Suai ba jornal ne’e.
Nia kontinua katak, “ha’u hanoin bu’at ne’e ninia pozitivu iha barak ba ekonomia.”
Maibe tuir Rui la devia nasaun bo’ot hanesan Australia atu sela fali todan ba nasaun foun hanesan Timor Leste. “Australia iha rekursu ne’ebe boot no ema hotu hatene Australia nasaun ne’ebe mak riku tanba sira nia ekonomi avansadu no sira iha rai ne’ebe luan, tan ne’e sira iha posibilidade ne’ebe boot atu hari fatin ida iha ne’eba para bele simu refujiadu, suaka politika ou vitima sira husi nasaun seluk,” Rui dehan.
Diretor Yayasan Hak ne’e dehan Proposta PM Gillard ninia hatudu nasaun bo’ot halai husi ninia responsabilidade. “Kestaun ne’e indika katak, Australia koko atu fase liman husi ninia responsabilidade ba asuntu internasional no prinsipiu direitus humanus hodi fo fali todan ba Timor-Leste mak atu hare fali asuntu ida ne’e, entaun politika Australia ne’e politika la diak ne’e duni husu ba governu Timor-Leste atu hanoin didiak,” nia akuza Australia.
Nia kontinua katak, “ha’u hanoin dala ruma politika Australia ne’e foer oituan, tanba hare husi rekursu no parte hotu-hotu Australia iha fasilidade ne’ebe kompletu liu Timor-Leste, maibe tanbasa nia husu fali Timor-Leste mak tenke sai fali sentru ba refujiadu.”
Nune’e duni Rui apela ba lider Timor leste ninian katak, “agora ba oin ha’u sente Timor-Leste seidauk bele sai fatin refujiadu, tan ne’e husu ba ukun nain sira ne’ebe karik iha duni planu atu hala’o negosiasaun ho Governu Australia kona ba asuntu ida ne’e diak liu ita rekoinese ita ninia kondisaun hodi hateten ho onestidade katak Timor-Leste seidauk prontu atu sai fatin refujiadu.”
Nia foo esplikasaun katak, “Timor ninia ukun an iha tinan valu ne’e sei infrenta hela problema barak hanesan, problema social, ekonomia, justisa ne’ebe Timor Leste sei daudauk rezolve, ne’e duni ha’u hanoin diak liu Timor-Leste preokupa ba ninia problema sira ne’e duke loke tan odamatan atu aumenta tan asuntu ne’ebe halo ita gasta enerjia barak liu tan, depois bele impata fali Timor-Leste nia focus atu resolve problema interna ne’ebe relasiona ho dezenvolvimentu.”
“Tanba ne’e mak ha’u hanoin idea ou sujestaun politika Australia nian ne’ebe husu Timor-Leste atu tau sentru refujiadu iha Timor ne’e seidauk ninia tempu tanba Timor Leste ninia kondisaun seidauk favorese,maibe karik aban bain rua, tinan 10 ou tinan 20 Timor-Leste ninia kondisaun diak ona entaun Timor-Leste foin bele sai fatin sentru tanba ida ne’e mak responsabilidade Internasional husi nasaun hotu –hotu atu ajuda ema sira ne’ebe mak sai refujiadu no hetan ameasa husi sira nia Governu no ukun nain sira.”
Rejeksaun ba proposta PM Austalia ne’e mos mai husi populsaun iha distritu hanesan Julia Soares husi Vikeke dehan, “hanesan Foinsa’e Timor Leste, ha’u sei la aseitu atu hari sentru refujiadu iha Timor-Leste tanba ita rasik hatene katak Timor – Leste rai ida ne’ebe ki’ik oan hela, ne’e duni husu ba Governu atu la bele simu proposta Australia nian.”
Nia husu Governu labele foo rai para harii centru refujiadu ne’e tan ba Timor oan balun seidauk iha direitu ba rai no rai ne’ebe iha nia husu atu uza ba produsaun agrikula ho uza ba dezenvolvimentu la’os sai fali fatin atu tahan ema refujiadus ba Australia nune’e nia aseita ho Parlamentu ninia rezolusaun. “Ha’u aseita ho rezolusaun husi membru Parlamentu sira ne’ebe maioria rezeita total proposta Governu Australia nian kona ba hari sentru Refujiadu, tanba nasaun ida ne’e sei menus buat barak no povu Timor-tomak sei presija Governu ninia tulun hodi dezenvolve povu nia moris, la’os atu hare fali interese ema seluk nian.,” Julia ko’alia.
Iha momentu balun liu ba kotuk, jornal ne’e mos publika ona preokupsaun no rejeksaun husi Ulun bo’ot Igreija katolika ninian iha TL. Bispo Diosese Baukau dom Basilio do Nasimentu dehan katak centru refujiadus ne’ebe karik sei estabelece duni iha nasaun ne’e sei lori impaktu negativu ba komunidade Timor Leste.