Lider Prefere Centru Refujiadus Harii Iha Natarbora Populasaun Rejeita

Iha posibilidade centru prosesamentu ba refujiadus (Asylum seeker) ne'e sei harii iha Natarbora?

Joaquim dos Reis MARTINS

Estudante timoroan, 

Ateneo de Naga University, 

Naga City, Philippines.

Hafoin de remata lee notísia ne’ebé hatun husi media, ha’u hakfodak tebes katak, entre ita-nia ministru ida ho Prezidenti prefere atu estabele centru prosesamentu iha NatarBora no troka Kadoras Mina no Gas iha Greater Sunrise.  Aseita atu fatin harii centru prosesamentu refujiadus nian (Asylum seeker) ne’e iha sub-distritu Natarbora, distritu Manatutu, se karik na’i ulun timór nian tomak iha ona proposta pozitivu kona-ba kestaun  ne’ebe Primeira Ministra australiana nian sujere mai Timór kona-ba ASYLUM SEEKER ne’e.

Ho notísia ne’e, nu’udár ema timór ida no liu-liu hanesan Natarbora nia oan, ha’u la aseita, la haksolok i la satisfeitu kona-ba ideia ne’e, tanba iha razaun lubuk ida ne’ebé tuir mai ne’e:

1.   Se karik maka, ita-nia na’i ulun sira ne’e aseita no fó duni fatin (Natarbora) nu’udar fatin atu harii centru prosesamentu ba refujiadu sira, entaun oinsá ho habitantes sira iha Natarbora? sira tenki sai husi Natarbora no muda ba hela iha foho.!

2.   Natarbora nu’udár mos fatin ida ne’ebé di’ak ba povu, liuliu iha parte agrikultura nian, no se karik maka refujiadus ba hela iha ne’eba, entaun sira sei okupa hotu rai- tetuk ne’ebe serve atu fó benefisiu boot ba agrikultoris sira atu bele buka moris. Hanesan ne’e, la’ós ona katak,na’i ulun sira buka  atu tulun povu, maibe halo povu atu sai mukit liu tan, iha nasaun ida ne’e. Pior liután maka ema rai na’in (Natarbora) atu sai fali hanesan bainaka ba nia rain rasik. ida ne’e sei la rezolve problema, maibe aumentn liu tan problema i hamoris tan problema foun ida iha ita-nia nasaun doben ida ne’e.

3.   Se wainhira, Centru refujiadu obriga muda duni ba Natarbora, entaun populasaun iha Natarbora simu ho di’ak ka lae, keta halo, ita-nia na’i ulun sira, buka atu rezolve problema husi rai seluk, maibe problema iha uma laran rasik, la iha solusaun, no aumenta boot ba beibeik.

4.    Podia Ita-nia na’i ulun sira ne’e hanoin atu ajuda liután agrikultoris iha sub-distritu Natarbora, liu husi oferese material agrikultura nian hanesan TRATOR, no material seluk hodi haberan sira nia kbiit produsaun agrikula ninian maibe hetok halo povu atu mukit no moris iha terus nian laran.

Hanesan jerasaun foun husi natarbora nia oan,  no mos hanesan ema timor oan ida, ha’u la aseita ho ideia ida atu tulun Governu autralianu liu husi muda refujiadu mai Timor, no tau iha Natarbora. Ida ne’e hatudu katak, ita buka solusaun ba ema nia problema, liuhusi aumenta ita nia problema. Aumenta ita-nia populasaun,  tan ne’e  konkluzaun katak, ,ita-nia na’in ulun sira la’os atu hakotu problema, maibe hanaruk liutan problema no hamoris problema foun iha problema barak mak iha ona.

           

Nu’udár jerasaun foun ba nasaun doben TL ne’ebe moris iha Natarbora, ha’u hanoin sei defisil tebes, wainhira na’i ulun balu iha hanoin atu fo fatin ba rafujiadus sira ne’e. ita haree deit husi realidade moris loro-loron nian katak, jeralmente povu timor oan rasik, sei moris iha halerik, mukit no terus nia laran, maibe tansa mak ita-nia na’i ulun sira sei hakarak atu bele simu tan problema husi nasaun boot seluk nian?

Ida-ne’e hanesan, wainhira ita sukat karik, la tama liu iha ita-nia kakutak. Timór foin mak ukun an, hanesan nasaun nurak ida, stabilidade iha rai laran deit mós, ita sei presija tan, husu ajuda husi nasaun seluk, hanesan NEW ZELAND, PORTUGAL, AUSTRALIA, MALAYSYA, atu bele mai hakalma ita-nia stabilidade ezemplu hanesan akontesimentu Krize 2006, Ras i Atre Marsiais, maibe ita rasik, iha tendensia boot atu buka solusaun ba ema seluk nia problema, liuhusi aumenta ita nia problema?

Ida ne’e hanesan “SUATU PEMIKIRAN YANG TIDAK BERLOGIS”

Atu haktadak deit ba maluk natarbora oan sira seluk, nune’e mos ba inan-aman iha subdistritu Natar-bora, nia futar tilun, katak ita hotu tetu no hanoin lisuk, kona-ba ideia ida ne’e, se hakarak atu ita labele sai bainaka ba ita-nia rain rasik. Entaun labele tuur taka ibun no doko ulun deit, maibe tenki koa’lia no hato’o ita-nia ideia ba na’i-ulun sira kona-ba ita-nia ezijensia tomak, no oinsa, ita nu’udar habitantes Natarbora nian, katak la prontu duni atu simu refujiadu sira ne’e.

Iha parte seluk, hakarak atu hateten deit katak, ideia atu loke fatin ba refijiadus iha Natarbora, ne’e hanesan, na’i ulun sira rasik lakohi atu povu iha sub-distritu Natarbora muda sira nia moris, husi vida kuotidiana nian, maibe buka atu hanehan liutan povu iha fatin ne’eba. Ida ne’e hanesan tendensia fo’er iha na’i-ulun sira nia kakutak, no lakohi atu ita-nia rain hetan pas, stabilidade no dezenvolvimentu ne’ebé sustentavel ba povu nia moris.

Hanesan mos katak, na’i ulun timor rasik lakohi atu Nasaun Timor dezenvolve ba oin, maibe povu timor atu moris deit iha terus no situasaun defisil nia laran. Ita rasik, la konsiente katak, rikusoin MINA TIMOR, Australia mak eksplora no fahe ba rua (Timor-Australia), maski rikusoin  ne’e ita nia nian rasik. Husi ekplorasaun ba mina TIMOR seidauk to’o, AUSTRALIA hakarak atu hanehan tan povu TIMOR liuhusi pedidu ba Timor atu ajuda buka solusaun ba Problema refujiadus ne’ebe loloos ne’e sira iha responsabilidade principal liu ita Timor Leste.

La hanoin no tetu katak, se wainhira ema hirak ne’e mak mai hela duni iha Timor, sei la fasil ba sira atu foti fali ain husi Timor, at liutan maka sira sai belar (beranak-cucu) iha nasaun doben ida ne’e. hamosu mos posibilade at katak, timor oan iha futuru bele sai hanesan maluk aborijene sira iha rai AUSTRALIA ne’eba no iha posiilidade seluk bele mos ema timor oan sei sai at liu tan, se wainhira refujiadus hirak ne’e belar iha Timor.

Hare ba realidade ne’e, ema natarbora oan iha timor agora namkari lemo-lemo, no belar ba beibeik. Se karik ema hirak ne’e mak mai duni no sai barak no belar, sira atu ba hela iha ne’ebe, se karik fatin la iha ona, Inposibel tebes, atu refujiadus ne’e atu fila fali ba AUSTRALIA, nune’e mos, sei imposible tebes katak, ema australiano sei fila ajuda fali buka fatin ba timor oan atu hela, se karik fatin la iha ona ba ema timor oan rasik atu hela iha nasaun doben ida ne’e.

Povu sente terus, ho kondisaun ekonomia rai laran ne’ebe defisil tebes atu tulun nia moris, tan ne’e povu labele alkansa mehi ne’ebé sira hanoin, katak moris di’ak, libre no iha pás nia laran.

Ideia atu tulun buka solusaun ba ema seluk nia problema, hanesan daudaun ita-nia nai ulun sira halo ne’e, sama halnya hanesan BERGANTUNG DIRI. No ba Governantes autraliano sira, sei kontenti tebes tanba sira susesu hetan solusaun ba sira nia problema, i sira mos kontenti tanba susesu aumenta tan Timór nia problema foun ida.

Psychologically, hanesan mosu tan problema ne’ebe boot los, atu hamate jerasaun timor oan, liuliu husi parte natarbora oan, ninia entuziasmu, atu hanoin ba futuru, tanba ho ideia atu fo fatin centru ba refujiadu sira ne’e. Ita-nia na’i ulun sira rasik, la sukat no hanoin ba futuru, kona-ba povu nia moris, liu liu ba fatin ne’ebe refere hanesan Natarbora.

Atu haninin lia tatoli ida ne’e, ha’u hakarak atu konvida deit maluk timor oan hotu no liu liu ba maluk  Natarbora oan, iha fatin ne’ebe de’it katak, mai ita hotu hanoin, no ko’alia lisuk ba ita-nia jerasaun nia futuru. Atu hakotu no habadak lia, mai ita hotu ‘MATAN MORIS, NEON NA’IN, TANBA DIABU NE’EBÉ ATU MAI TENTA NO LORI ITA BA TENTASAUN AT, BELE MOSU MAI LORI FALI ESPIRITU DI’AK NIA OIN.

ADEUS NO KUMPRIMENTUS BA TIMOR OAN TOMAK, LIU LIU BA MALUK NATARBORA OAN SIRA.