PARTE I: Konstrusaun La’o Kadeik Governu Hanai ENSUL

Tempo Semanal - Dili, 23/11/2012

“Krize Finanseiru Kona Portugal ENSUL Hakdasak Konstrusaun Ospital Referal Baucau Kadeik, Governu TL Hanai Nafatin Kompaina Internasional”

Ne'e mak ai rin ba konstrusaun ospital baukau
iha fatin konstrusaun (photo Tempo Semanal)

DALA barak ona kompainha internasional ne’ebé mai buka lukru iha Timor-Leste uza sira nia matanek hodi halo Governu ida ne’e sai hanesan fali ayam potong. Tanba, realidade hatudu kompaina internasional balun ne’ebé kaer projetu iha Timor-Leste la iha hun no dikin. Maibe, governu fakar osan barak ba sira.

Ezemplu, kompaina Lifese Engineering Pty Ltd ne’ebé kaer projetu konstrusaun Portu Hera ho orsamentu boot no iha momentu ne’ebá Governu mós selu penalti ba erro ne’ebé Governu komete. Maibe, konstrusaun ne’e rasik la iha kualidade tanba seidauk to’o tinan Portu Hera monu (tohar) fali ona.

La’os ne’e de’it, daudauk ne’e kompaina ENSUNL Engenharia S.A. husi Portugal ne’ebé kaer kontrusaun Ospital Referal Baucau la kumpri kontratu ne’ebé iha. Maibe, husu aumenta orsamentu. Tuir informasaun ne’ebé Tempo Semanal hetan, iha meadu fulan Junu akontese enkotru ida iha Ministeriu Saude hodi koalia kona ba pedidu husu aumenta orsamentu ne’ebé hato’o husi kompainha ENSUL.

Relasiona ho informasaun hirak, Jornal Tempo Semanal tenta husu klarifikasaun ba iha parte Agensia Dezenvolvimentu Nasional (ADN). Maibe, la konsege. Ne’e duni, Tempo Semanal koko husu fila liu husi via telephone no SMS mais esforsu ida ne’e mós la hetan resposta.

antes ne’e kompainha ida husi Koreia mak kaer projetu konstrusaun Ospital Referal Baucau. Maibe, kompaina ne’e la konsege hala’o ninia serbisu ho di’ak. Ne’e duni, iha meadu tinan 2010 Governu Timor-Leste deside hapara ninia kontratu hodi hala’o fali kontratu ho kompaina Portugal ENSUL Engenharia S.A. Maibe, kompaina ENSUL rasik mós to’o ohin loron seidauk remata ninia konstrusaun tuir kontratu ne’eb’e iha. Maibe, husu aumenta fali orsamentu.

Bazeia ba surat kontratu ho numeru (RDTL-MS-CAMS-10-460-0039/ICB) ne’ebé Governu Timor-Leste liu husi Ministeriu Saude hala’o ho kompaina ENSUL Engenharia S.A iha loron 6 Dezembru 2010, total orsamentu ba kontrusaun Ospital Referal Baucau ho montante U$ 8,380,580.000 no projetu ne’e rasik sei remata iha loron 6 Maiu 2012.

Maski iha kontratu hateten nune’e. Maibe, ninia realidade hatudu oin seluk, tanba to’o ohin loron konstrusaun ne’e rasik seidauk remata no pior liu tan kompaina ENSUL husu aumenta orsamentu adisional ho valor U$ 605,602.30. Desizaun husu aumenta orsamentu oras ne’e daudauk hamosu polemika boot iha publiku. Tanba, ema barak kestiona katak, tansá,..? Governu aumenta fali orsamentu ba projetu ne’ebé tuir loloos tenke remata iha tinan ida ne’e. Maibe, realidade konstrusaun ne’e foin atinze de’it 50%.

Kompara ho projetu konstrusaun Portu Hera nian mosu duvida iha prosesu ida ne’e. Tanba, bainhira Governu viola kontratu, governu selu penalti ba erro ne’ebé governu komete hasoru kompaina. Maibe, tansá..? iha prosesu ida ne’e Governu labele fó sansaun ba kompaina ENSUL  ne’ebé la kumpri kontratu depois husu fali adisional.

“Ha’u preokupa tebes ho disizaun Governu ne’ebé aseita proposta husi kompainha ENSUL hodi husu aumenta orsamentu. Tuir loloos Governu tenke hare kestaun ida ne’e. Tanba, konstrusaun ne’e rasik tarde ona mais hanusa kompaina tenke husu aumenta fali orsamentu, no sá espesialidade mak kompaina ENSUL iha hodi Governu mós aseita aumenta orsamentu..?” dehan Estudante Universiratiu Nasional Timor-Leste Marçal F. da Costa.

Tuir Marçal, se kompaina serbisu la tuir ona kontratu Governu bele fó sansaun hodi hapara ninia kontratu, la’os halo tuir fali kompaina ninia hakarak, satan simu fali kompaina ninia pedidu hodi husu aumenta orsamentu.

Hatan ba kestaun ne’e, Diretor kompaina ENSUL, Vitor Manuel P.B dos Santos Paiva hateten, aliende kaer projetu konstrusaun iha Ospital Referal Baucau, ENSUL mós hala’o konstrusaun iha Ospital Referal Suai, Maliana no Oekusi. Nune’e mós, kaer obra edifisiu serbisu nian hamutuk 7, inklui edifisu igreza balun ne’ebé atu troka ninia kalen.

Responde kona ba prosesu konstrusaun ne’ebé tarde no seidauk remata ? Sidadaun Portuguesa ne’e rekoinese katak, sira hasoru duni defikulidade kona ba material no definisaun tempu ho situasaun mak halo projetu ne’e demora. Tanba, sira tenke ke sai fatuk hodi ateru fali rai.

“Ospital ne’e hari besik loos suku haat no tenke iha movimentu. Maibe, banihira ami ke rai foho hodi ateru, sira tau problema ba rai entaun haruka para. Maibe, agora daudauk ami kontinua kee fslo ona rai ho fatuk. Ne’e duni, ami presiza makina hodi sobu fatuk sira ne’e.” dehan Diretor ENSUL ba Jornal Tempo Semanal iha ninia serbisu fatin semana foin lalais.

Tuir  nia, kompaina husu ba governu aumenta orsamentu razaun tanba presiza ke rai fatuk hodi ateru rai, no orsamentu hirak ne’e aprovadu hotu ona.

Nune’e mós, Vice Ministra Saúde, Natalia de Araújo hateten, Ministeriu Saúde akompania prosesu hirak ne’e hotu no agora daudauk husi parte kompaina prepara materias husi Surabaya Indonesia hein atu mai. Ministeriu Saúde halo ona diskusaun atu aumenta kustu 10% husi orsamentu inisiu.

Ho aumenta orsamentu U$ 605,602.30 espera katak kompaina bele lori materiais husi Surabaya atu monta. Tan ne’e, Ministeriu Saúde hein prosesu la’o tuir sira nia informasaun iha fulan Juñu ou Juliu projetu konstrusaun Ospital Referal Baucau bele entrega ona ba Ministeriu Saúde.

“tuir informasaun ne’ebé Ministeriu Saúde hetan husi Kompania Ensul katak, kompania ne’e la’ós de’it kaer projetu 1-3 iha Guvernu maibé ninia prosesu la’o. Ne’e duni,problema tekniku ruma ne’ebé sira presiza tenke priense tanba sira aumenta servisu” dehan Vice Ministra Saúde ba jornal Tempo Semanal iha Sub-Distritu Laleia.

Sira presiza atu ateru rai ne’e duni husu aumenta orsamentu 10% ba iha projetu refere. Tuir loos atu halo balansu konta bankaria nian sai hanesan kriteria ba Guvernu atu aloka orsamentu ne’e ba sira ninia bankaria. Ne’e duni, sira seidauk priense entaun Guvernu mós labele preve orsamentu atu hatama ba sira tuir servisu ne’ebé preve ona.

Kestaun tekniku kompania Ensul tenke priense atu nune’e Guvernu bele fasilita osan tuir pedidu ne’e. Hodi nune’e bele ba foti sira ninia materiais ne’ebé prepara ona iha Surabaya. Maibé, se kuandu sira la prense kriteria hirak ne’e Guvernu bele foti fali desizaun seluk.

“Ami mós foin mak tama hodi akompania prosesu konstrusaun ida ne’e. Maibé, husi kompania Ensul propoin ba Guvernu atu aumenta tan 10% husi kustu konstrusaun refere. Orsamentu povu nian ita la estraga. Tanba, ita iha akordu pursentu hirak mak kompania hala’o ona Guvernu selu. Maibe, restu hirak ne’ebé seidauk hala’o governu sei la fasilita orsamentu.” Haktuir Vise Ministra Saude.

Iha parte seluk, Presidente Komisaun E Asuntu Infrastrutura Transporte no Komunikasaun,  Pedro dos Martires da Costa hateten, konstrusaun Ospital Referal Baucau uluk kompaina ida husi Korea du Sul mak kaer. Maibe, Governu hare katak kompaina ne’e la iha kapasidade, entaun Governu hapara no entrega fali ba kompaina ENSUL mak kontinua, maibe ida ne’e mós hanesan de’it.

“Durasaun ba projetu ne’e tuir loloos remata ona. Maibe, ho razaun saida mak kompaina rua kaer troka malu ona. Maibe, to’o agora konstrusaun Ospital Referal Baucau seidauk remata no paradu hela” dehan Deputadu Pedro iha uma fukun Parlamentu Nasional.

Ospital Referal Baucau ne’e atu hala’o antendementu mediku ba komunidade sira iha parte Leste. Ne’e duni, husu ba Ministeriu Saude atu husu ba kompaina hodi aselera lalais prosesu konstrusaun ida ne’e, sa lae bele impede asistensia medika iha parte Leste no bele halo ema hotu halai mai Dili.

Maski nune’e, Presidente Komisaun E rekuinese katak iha III legislatura komisaun infrastutra seidauk hala’o fiskalizasaun ba iha fatin ne’ebá. Maibe, sira buka atu to’o iha fatin ne’ebá hodi hare no buka hatene razaun saida mak projeitu ne’e to’o ohin loron seidauk remata. “Ha’u hanoin kompaina ne’ebé halo kontratu ho Governu maibe la hala’o tuir kontratu ne’ebé iha tenke fó sansaun. Ezemplu, Governu sei la fó tan projeitu ou fó black list ba sira nia kompaina, hodi nune’e bele dudu sira atu iha responsabilidade ba buat ne’ebé sira simu liu husi kontratu.” Pedro fó hanoin.    

Nune’e mós, Deputadu husi bankada oposisaun, Inacio Moreira hateten, desde inisiu iha II legislatura to’o ohin loron Fretilin sempre kestiona kona ba kontrusaun Ospital Referal Baucau. Tanba, akontese problema lubuk ida ne’ebé presiza buka tuir atu rezolve.

Uluk kompaina Koreia ida mak kaer obra ne’e. maibe, progresu konstruksaun ne’e la la’o to’o tinan ida no la hala’o justifikasaun. Tansá, mak projeitu ne’e labele la’o, entaun Governu ho kbi’it haruka para no fó fali ba kompaina ENSUL mak kontinu. Maibe, kondisaun hanesan de’it.

“Ha’u preokupa tanbasá no halo oinsá projeitu ne’e bele ba monu fali iha kontraktor husi Korea ne’ebe la iha kondisaun atu kaer projeitu ne’e..? no iha momentu ne’ebá ejize atu hala’o investigasaun. Maibe, prosesu ne’e sei la’o hela derepente fó tutan fali ona ba kompanha ENASUL husi Portugal” Inaçio kestiona hodi akuza katak buat balu mak la loos iha prosesu ida ne’e.

Konstrusaun ne’e kompaina rua mak kaer troka malu ona. Maibe, ninia kondisaun hanesan de’it. Ne’e duni, deputadu husi partidu istoriku ne’e deskonfia iha buat balun ne’ebé la loos “ hau hanoin iha buat balun ne’ebé la’o loos. Ne’e duni, husu ba instituisaun kompetente hanesan PDHJ no KAK bele hala’o investigasaun atu nune’e bele hatene loloos,  tanbasá  konstrusaun ne’e seidauk remata no ami preve ona atu hala’o deklarasaun politika kona ba konstruksaun ne’e” tenik Inaçio hodi taka ninia liafuan.