Tuesday 1 March 2011

Luta Ba Ukun Aan Mala'e Balun terus Liu Fali Timor Oan Maibe La Sura Kolen

 Iha foto dahuluk ne'e hatudu husi liman los ba karuk: Sekreatriu Rejiaun IV, Somoxto, Xefe do Consellu, Sekretariu CEL/FA-FC no ulun boot CDF, Saudozu Nino Konis Santana, Taraleu (Jose Belo) no Jose Afonso, belun diak Timor Leste ninian. Foto ida ne'e hasai iha Mertutu kaixa Pos Kompi ninian diresaun iha loron 21/02/1997.

Jose Afonso mai vizita Timor Leste dezde 1993 no konsege hasoru malu ho membru klandestina balun hafoin de misa domingo nian iha kapela rezidencia Bispokopal ninian. 

Dezde momentu ne'eba Jose Afonso sempre mai beibeik hodi sakrifika ninia vida jovens tomak ba nasaun ne'e nia futuru to'o agora. 

Hafoin Nasaun ne'e liberta husi husi okupasaun Militar Indonesia ne'ebe daudaun ne'e sai fali hanesan vijinus bo'ot TL, Jose Afonso (Tosi) sempre mai fali nasaun ne'ebe nia tulun hodi luta ba independensia ne'e kada tinan.

 Maluk ne'e dala ruma hela iha TL besik tinan maka fila ba ninia rain moris fatin Japaun. Nia sempre mai hela no ninia belun Timor oan sira iha Vila Verde no Bekora. 

Kada fulan Tolu Jose Afonso tenke gasta ninia osan hodi kadopa bis ba Mota ain hodi husik hela TL, ho durasaun oras ruma nia laran de'it, atu prienxe rekezitus imigrasaun nasaun ne'e ninia antes tama fali mai TL ne'ebe uluk nia mos sofre ba.

Jose Afonso ne'e ema ida ne'e hakraik aan tebes i nia nunka loko aan katak nia kuinese boot nasaun ne'e ninian. Ho nia pasta koor mean metan Jose Afonso lor-loron sempre hodi ain sukat liuron husi bekora to'o komoro ou dala ruma to'o tasi tolu. Bainhira hela iha Bekora susar atu hetan ema nia oan ne'e toba iha kulisaun no kama maske prepara duni ba nia. Nia hakerek libru lubun ida ona kona ba Timor Leste no nia istoria iha lian japones.  


Jose Afonso ema ida ke natural tebes. Nia Heroi boot nasaun Timor Leste maibe nunka hetaan fasilidade ba ninia vistu hanesan ema estranjeiru seluk ne'ebe dala ruma la halo bu'at barak hanesan Japonese ida ne'e maibe tan ba iha osan no kuinese diak ulun bo'ot nasaun ninian sempre fasilita. 

Maske dala barak ninia moris hetan difikuldades maibe Jose Afonso kala apaga tiha ona lian halerik husi ninia dicionariu maris nian no nia nunka hateten aat eis lider da resistencia ninia hodi ezije rekuinesimentu ruma. 

Jose Afonso agora ninia idade avanca daudaun ona no ninia oin mudansa maka’as maibe nia sei esforsu hamutuk ho ninia maluk alijadus sira iha Japaun hodi tulun independencia ba alijadus balun iha Timor Leste.


Iha foto segundu ne'e mostra husi liman karuk, adjunto Lintel, Saudozu Ular Rihik, Xefe estadu Maior das Falintil daudaun ne'e komandante Jeneral F-FDTL, Taur Matan Ruak, Tur Eis Sub Xefe Estado maior das falintil no primeiru Komandante Rejiaun II, David Alex Daitula Naga Funu no iha liman loos Taraleu (jose Belo).

Foto ne'e hasai iha loron 18/08/1996 iha centru antes marca ba celebra loron 20 de augusto iha asaltu iha estrada entre Ossu ho Venilale. Certamente suku Builale. Photo ne'e hasai husi kolega jornalista inglatera ida ninia naran Dominic. Jornalista estranjeiru Primeiru ne'e ba moris ho durasaun naruk liu iha ai laran hamutuk ho gerileiru sira. Nia hahu ba hasoru malu ho grupu komandante Dai Tula ninian iha loron 09/08/1999.

La'o no subar hamutuk ho grupu Sub Xefe Estadu Maior David Alex Dai Tula ninian durante loron lubun ruma hodi konsege hakat liu kordaun dalan ostiku ho Loilubu. Ema lubun ne'e la'o kalan de'it hodi ses husi postu no patroliamentu TNI sira nian no Dominic sempre sama tuir Irmaun Maulindo ninian ain fatin to'o gerileiru nain sanolu ho Sub Xefe Dai Tulu lori Dominic to'o iha Xefe Estado Maior Taur Matan Ruak nia la'o fatin.

Hafoin deskansa husi kolen no Dominic halo intervista ho Xefe Estado Maior Falintil ne'e ba dahuluk ho video. Depois halo halo prepasaun ba asaltu no haruka uluk ekipa de verifikasaun terenu komanada husi segundu komanadante Rejiaun II saudozu Ular ne'ebe mate iha tinan kotuk.

Forsa Armadas Libertasaun Nasional de Timor Leste (Falintil), festeiza ninia aniversariu ho kilat nia tarutu iha 20/08/1996 ne'ebe ba dala uluk mos hetaan kovertura husi jornalista internasional ida dezde Indonesia anikila jornalista nain lima iha Balibo. 

Iha Festa tinan ba dala rua nolu resin ida ne'e Falintil lakon ninia oan diak rua hanesan Saudozu Luli hetan tiru husi TNI no Jery halai ketak tiha maka TNI kaptura iha Ossu no husi parte Indonesia sofre soldadus rua inklui sira nia kilat.

Mais ou Menus tuku neen liu Falintil sira hakat hikas ona ba ai laran akompania husi Dominic no kalan ne'eba sei toba hamutuk no iha loron 21/08/1996 Xefe Estadu Maior das Falintil fahe malu ho grupu Sub Xefe ninian. 

Dominic la'o hamutuk ho grupu Komandante Dai Tula ninian mai fali area Baukau ninian liu husi loilubu hodi mai sai tama fali vila via kaixa Kaikeri ho Taringa ninian iha loron 24/08/1996 no ninia material sira direje tuir ema hatais mutin ida ne'ebe daudaun ne'e sai hanesan kapeleaun dahuluk ba F-FDTL. (TS)

1 comment:

Anonymous said...

Husu ba Tempo Semanal, se bele tau mos video combate husi reportagem jornalista Dominic nian nee. Karik imi ruma iha please tau lai hamutuk ho Komandante Konis nian.

Tuir atan hau nia hanoin, ohin loron osan dollar lanu hotu ita nia bot sira. Jovem barak mak lakon identidade hodi ba kaer ba figura heroi no tuir grupo falsu sira, liu-liu iha artes marsiais nian nebe ohin loron namkari lemo-lemo iha railaran.

Hau sai admira tebes wainhira rona maluk timor oan barak ho orgulho dehan sira nia katuas bot, maun bot ida iha Jawa neba makaas tebes no lulik teb-tebes. Maun alin sira nee tuir grupo arte marsial ida hodi lakon identidade lolos hanesan ema timor hodi ba buka fali figura lulik no karismatik iha Jawa neba. Jovem barak tebes maka tama ona iha fenomena ida nee. Nee tamba sa?...tamba lakon identidade. Lakon figura heroi lolos sira atu banati tuir, atu lao tuir, atu sai inspirasaun lolos, atu foti hanesan modelo no figura exemplar iha moris lor-loron. Nee dunik halo sira ba adora fali katuas bot ida nee, katuas bot ida neba iha jawa neba. Halo sira orgulho ho kultura no realidade historika ema raiseluk nian tamba sira hakait ba grupo arte marsial ida.

Ita nia heroi lolos, inspirasaun lolos, matebian lulik lolos maka Maun Bot aswain sira hanesan Nikolau Lobato, Konis Santana, David Daitula no sira seluk tan nebe saran an ba mate atu ohin loron rai nee ukun rasik an. Figura sira nee nia lalaok no luta iha tempo uluk tuir lolos tempo to'o ona atu fo sai, divulga iha meios komunikasaun bot no luan hanesan Internet nee. Tamba nee mak hau ho hakraik an husu ba media timor tomak atu tuir pasu nebe TS halo dadaun nee. Katak divulga sai ho activu arkivu video herois aswain sira nian luta iha tempo uluk. Tenki divulga fonte historiku sira hanesan nee ba publiku, liu-liu jovem ka foin sae sira. Tamba labarik sira nebe bot no moris iha anos 98 ba leten ohin loron bot dadaun ona. Sira nee gerasaun foun sira nebe ladun hatene konaba herois nasaun timor nian lalaok no funu saran an ba mate ba ukun rasik an. Nee dunik tempo to'o ona atu arkivu video sira nebe uluk tempo luta nian tenki divulga ho activu liu tan.

Ita eduka no fo inspirasaun ba joventude sira ho hatudu heroi lolos no aswain lolos nebe mosu husi faktu historiku luta no funu povo Timor Leste nian. Atu nunee ita nia jovem sira, tamba deit tuir arte marsial ida, bele evita kaer ba figur karismatiku seluk husi raiseluk, liu-liu ironikamente rai javanes sira nian. Hadomi, fiar no banati tuir ita nia heroi maunbot aswain nebe original ita nian rasik. Ita nia heroi nasional sira rasik nebe mosu husi konsekuensia historika rai Timor Leste nian.