Adeus Heroi Nasional TL Nino Konis Santana

Tempo Semanal - Dili, 12/12/2012

Iha loron sia fulan fulan ema lubun bo'ot ruma hakbesik aan ba rate la'ek ida iha Mertutu, Ermera. Sira nia ulun hakruuk no barak mos hisik mata wen ema lubun ne';e mai husi distritu oioin ne'ebe sei lembra nafatin kontribuisaun husi saudozu Nino Konis Santana ba obra libertasaun nasional. No ohin, 12/12/2012 mais ou menus tuku 12:00 meudia restu Mortais hakbesik aan mai tasi tolu hodi lori liu ba CCF atu simpatizantes Fretilin mos bele foo sira nia respeitu no omenajen ba eis sekretariu CDF ne'e. Iha hanoin pro no kontra kona ba statuta ne'ebe Nino Konis Santana merese atu hetan maibe sira barak maka tanis hamutuk nune maibe dala barak herois sira dehan, “ Imi Keta Tanis Ba Ami Nia Mate. Tanba, Ho Ami Nia Mate Mak Fó Moris Ba Nasaun Ne’e No Imi Keta Laran Susar Ba Ami Nia Terus. Tanba, Ho Ami Nia Terus Fó Felisidade Ba Povu Ne’e.”

KUAZE Maubere oan tomak, liu-liu jerasaun tuan hatene no koinhese semak..? Antoninho Santana. Naran ida ne’e, la’os foun ba eis rezistensia Forsa Libertasaun Nasional Timor – Leste sira (FALINTIL). Tanba, saudozu Antoninho Santana, uluk envolve mós iha Frente Armada hodi luta ba Ukun Rasik An.

Saudozu ne’ebé koinesidu ho naran revolusionariu ‘Nino Konis Santana’ moris husi familia simples ida iha povasaun Veru, Suku Tutuala, Sub-Distritu Tutuala, Distritu Lautem, loron 12 Janeiru 1957.

Tanba defende prinsipiu Ukun Rasik An, oan mane datoluk husi matebian Ze-Makar (aman) no Poko-Tana (inan) ne’e, deside envolve organizasaun juventude FRETILIN bainhira sei estuda iha Eskola Kanto Resende. Nia (red-Konis Santana) hahú ativu politika iha 1975 nu’udar delegadu UNETIM. Komandante Nino Konis Santana hahú kaer kilat hodi kontra rejime kolonialista Indonesia iha 1977. Entre tinan 1977-1979, Konis Santana hetan nomeasaun nu’udar Delegadu Komisariu (DK) iha setor Ponta-Leste.

Durante hala’o knar ida ne’e, eis estudante Kolejiu São João Bosco Fuiloro hetan kapturasaun husi Timor oan armadu ne’ebé serbisu ho militar Indonesia. Maibe, komandante ne’ebé ho karakteristiku onestu, brani no nunka hanoin atu rende ba kualker inimigu konsege halai fila-fali ba ai-laran hamutuk ho gerileiru sira seluk hodi kontinua prosesu luta ida ne’e.

Konis Santana ninia envolvimentu iha tempu rezistensia, sura la hotu. Maski, la konsege partisipa funu ida ne’e to’o nia rohan. Maibe, ho espiritu patriotizmu no nasionalismu ne’ebé boot, Komandante husi Distritu ho ‘julukan’ kinamoko deside husik familia tomak no kumpri misaun funu nian hodi mai organiza funu iha partensia Reziaun Kuatru to’o nia hakotu is (red-mate) iha Mertutu, Ermera loron 11 Marsu 1998.

Antes sama ain iha Distritu ne’ebé koinesidu ho produtu kafe, komandante Nino Konis Santana envolve mós organizasaun Popular da Juventude de Timor (OPJT), sai nu’udar responsavel, no iha 1979-1980 sai Asistente Politiku iha rejiaun Talisma. Nune’e mós, iha 1981-1983 iha konferensia kuadru rezistensia sai delegadu Partidu Marxista-Leninista/Fretilin kolokadu iha treseiru kompañia husi primeiru Brigada Vermelha.

Aliende ne’e, iha 1983-1991 maubere oan ne’ebé uluk estuda iha primeiru siclu iha eskola Pre-Sekundaria Katolika Baucau assume mós kargu nu’udar Komisariu Politiku iha Rejiaun militar sentral, NAKROMAN, hafoin kuadru rezistensia sira mate barak iha 7 Setembru 1981, konsekuensia husi operasaun militar Indonesia ba serku no anikilamentu ne’ebé koñesidu ho naran “Operasaun Kikis”.

La to’o iha ne’e de’it. Bainhira Vise Sekretariu do Consellu Diretiva da FRETILIN (CDF) Mau Hudu Ran Kadalak hetan kapturasaun iha 1991, komandante ne’ebé konesidu ho ‘moto’ “Halu Marau Ciceken Naten Halu Fai” assume kargu Komisariu Politiku Militar no sai mós Vise Sekretariu do Consellu Diretiva da FRETILIN (CDF)  iha 1991-1993.

Iha prosesu luta nia laran, komandante ne’ebé preokupa tebes ba situasaun Politiku Militar Gerileiru nian konsege assume kargu hat importante, hafoin Komandante das Falentil, Kay Rala Xanana Gusmao hetan kapturasaun husi militar Indonesia iha 1992 no Má Huno Bulerek Karatayano mós hetan kaptura iha 1993.

Kargu hirak ne’ebe Nino Konis Santana assume bainhira Komandante, Kay Rala Xanana Gusmao no Mau Hunu Bulerek Karatayano hetan kaptura mak hanesan, Xefe do Konsellu Politiku Militar, Orgaun komanda Luta ne’ebé faz parte husi Estadu Maior das Falintil no Konsellu Dirativa da Fretilin, Sekretariu do Konsellu Diretiva da FRETILIN kargu ne’ebé Má Huno Bulerek Karatayano assume molok despartidarizasaun FALINTIL husi FRETILIN iha 1987, Sekretariu do Konsellu Exekutivu da Luta Frente Armada (CEL/FA) no Sekretariu do Komite Ezekutivu da Luta Frente Klandestina (CEL/FC), hafoin Kery Laran Sabala’e lakon.

Tanba ho prinsipiu kumpre misaun da luta, saudozu Nino Konis Santana assume responsabilidade hirak ne’e hodi sakrifika ninia vida tomak ba luta ida ne’e, to’o nia mate iha ninia subar fatin Mertutu Ermera.

Nino Konis Santana la’os de’it lider ba liman kroat Rezistensia nian hamutuk ho Xanana Gusmão. Maibe, mós artkitelu ba Unidade Nasional, Rekonsiliasaun no Toleransia Timor-Leste nian. Komandante ne’ebé hahú estuda iha eskola primaria municipal Tutuala, serbisu la sente kole atu hari konsensu ba unidade nasional. Maski, hanesan lider operasional Falintil, Nino Konis Santana mós nu’udar pasifikador, diplomata no estadista.

“Konis Santana lider ida ne’ebé iha prinsipiu da luta, kumpri orden, onestu no brani hodi sakrifika nia vida tomak ba rai doben Timor-Leste atu hetan Ukun Rasik An. Nia (red-Konis Santana) mós preokupa tebes ho ninia responsabildade nu’udar lider resitensia. Ne’e duni, tempu tomak entrega ba serbisu rezistensia nian. Buka ligasaun iha rai laran no rai liur hodi bele hetan apoiu ba luta ida ne’e.” dehan José A. Sequera  “Somocho” nu’udar kompaineru da luta ne’ebé uluk asumi kargu hanesan Sekretariu Rejiaun Kuatru. 

Durante tempu rezistensia, Konis Santana mós preokupa tebes politika ekonomia no politika militar ba ninia gerileiru sira. Ne’e duni, halo nia nunka atu deskansa, tanba iha tempu ne’ebá numeru rezistensia ne’ebé eziste iha ai-laran bele dehan hamutuk 200 resin de’it ona.

Bainhira Xanana Gusmao no Má Hunu hetan kapturasaun husi Militar Indonesia, Konis Santana komesa asumi  kargu lideransa funu nian no iha tempu ne’ebá kedas ami mós buka ligasaun oinsá bele liga funu ida ne’e to’o iha fronteira. Tanba, kuaze lideransa ne’ebé matenek mate hotu de’it.

Bainhira hetan malu ho komandante Ernesto Dudu iha 1993, hamutuk ho joven masakre Santa Krus no kuadru balu iha rejiaun kuatru, ha’u ba hamutuk ho Konis Santana hodi reorganisa rezaun kuatru no hahú iha tempu ne’ebá kedas ha’u hatene katak, Konis Santana lider ida ne’ebé konsidera funu ida ne’e hanesan ninia an. Tanba, molok fó orientasaun serbisu ba ninia membru, nia hala’o uluk ona hodi bele manan konfiansa husi ema seluk no ninia an rasik.

Iha tempu funu nia laran, komandante ne’ebé gosta lee livru sempre apela ba gerileiru sira katak, “ita ne’e luta para ba mate, hodi joven sira moris fali hamrik iha ita nia fatin. Se ita la mate ita nia sorte. Maibe, kuandu ita mate ita fó korajen nafatin ba ita nia jovens no populasaun sira labele husik funu ne’e lakon de’it. Maibe, oinsá bele lori rai doben ida ne’e moris hanesan nasaun sira seluk iha mundu. Ne’e duni, se ita hakarak halo funu, ita tenki mate, terus hafoin bele atize ita nia objetivu” Somocho konta tuir.

Kuaze tinan lima Konis subar de’it iha abrigu laran. Maibe, komandante ne’ebé gosta han ikan no na’an asu (RW), nunka husik ninia responsabilidade nu’udar lideransa masimu da rezistensia. Loron ba loron iha fatin klot ne’e nia laran, Konis Santana esforsu makas hodi hala’o nafatin ninia serbisu. “Hahu husi ne’ebé Konis Santana hanorin ha’u oinsá mak kaer Radio no uza telephone hodi hala’o kontaktu ba gerileiru sira no ba rai liur. Iha Febreiru 1998 hau ho Konis hala’o komunikasaun ba José Ramos Horta, Mari Alkatiri no Ana Pesoa.” Esklarese Somocho ho triste.

Durante iha tempu rezistensia, meus ne’ebé Konis Santana uza hodi hala’o ligasaun mak organiza rede klandestin no igreza par abele kontaktu ho Falintil. Iha momentu ne’ebá ema ne’ebé Konis garantia atu lori informasaun ba liur no ba rai laran mak Amo Domingos Soares ne’ebé konesidu ho naran Amo Maubere.

Situasaun defisil ne’ebé Konis Santana hasoru durante iha ai-laran, bainhira akontese tiru malu ho militar Indonesia iha partensia Ainaro. Tanba, iha akontesementu ne’e Konis ho ninia soldadu nain ida de’it mak moris, no Konis mós hetan tiru iha parte kanuruk.

Durante subar iha abrigu laran militar Indonesia sira konsege ba hala’o pasa revista iha uma ne’ebé sau hanesan Konis ninia subar fatin. Situasaun ne’e halo Ami nain rua iha de’it kuak laran durante semana ida. Maski situasaun iha momentu ne’ebá defisil tebe-tebes Konis sempre hala’o nafatin ninia serbisu. (**)