Saturday 8 December 2012

Timor: Toleransia de Pontu mak Desenvolvimentu!!!!!......


By FJF

Eskola ne'ebe iha kondisaun
triste nafatin iha Suai maibe
 membru do Governu balun hahu tau
prioridade ba harii uluk sira
nia palasiu residencia oficial iha Dili
Hafoin tinan sanulo recin, Timor Leste sei kiak rabat rai nafatin, populasaun rihun ba rihun mak sei moris kasian iha sussar nia laran, ho condisaun social kiak duni. Nasaun Timor nia riku soin humano sei fracu hela, ema iha foho la iha isin diak tamba la han diak hodi haburas sira nia isin. Natar halai mo’os ho sussar, tulun ida la iha.

Kona ba educasaun sei fracu hela mo’os. Buat barak sei tenki hadia iha cidade, vila ka iha foho tamba la iha. Moras oioin deit no hikus mai AIDS da’et tan ema barak. Ne’e la koalia kona ba malaria, dengue, tuberculose no lepra. Luron at ba beibeik, kuak bobot deit. Ba foho sussar, iha cidade laran kareta halai hadau malu, se’es hussi kuak ba luron sorin hafoin baredok tami fali ba nia dalan. Udan se riba luron hanessan mota, tamba valeta kuak nakonun ho foer. Maibe bainhira ita rona politicos sira koalia buat hotu diak hela deit, no temi desenvolvimentu ne’e hanessan buat ida sira halo halimar hela deit. Iha ne’e hau hussu: desenvolvimento ida neebe ka iha neebe lo’os.

Iha area neebe bolo pilar do governu, ne’e nakdoko at liu, no hein deit bainhira pilar hirak ne’e monu ba rai, tamba dukur hamrik. Comunidade internasional sisi atu hala’o ho diak iha area desenvolvimentu humanus nian. Maibe hanessan ita hotu hatene knar ne’e la la’o tamba ema la iha espiritu nasionalismu. Halo nussa mak nasaun oun ida ne’e bele la’o ba oin hodii hetan haburas diak! Tinan sanulo mak liu ona no ita hotu hare, rona, no hatene saida mak atu halo. Halo iha neebe?  Se hanoin hela atu halo, hanoin mak hela deit.

Ita hare deit ba PROGRAMA V GOVERNO CONSTITUCIONAL NIAN, 2012-­2017. Kapas duni no iha buat barak neebe ita hein katak hala’o duni. Maibe hau sei tur no hein ba hare to’ok saida mak sei la’o. Tamba se hau hein hamrik hai sei kole, diak liu tur tia lai. Programa ne’e dehan nune: “Governo rekonhese katak Nação ida nia riku-soin lolós, mak kbit povo nian. Maximizasaun (katak atu fornese buat hotu-hotu hodi hadi’a) iha sectores hanesan saúde, edukasaun ho mós kualidade moris timoroan tomak nian, esensial tebetebes ba konstrusaun sosiedade ida ke justa no progressiva”.

Hadia buat hotu hotu iha saude, educasaun, kualiadade moris ba timor oan tomak!!!!! Kapas, furak, gosto, midar ita bele fo naran oioin deit. Tan sa mak buat hirak ne’e hotu, tinan hat foin liu ne’e la la’o? Hau hatene katak, barak sei mai dehan katak programa ne’e foin hari atu la’o!!!! Tinan hat ba halo, karik lori tan tinan hat ba tur no hanoin halo nusa mak atu halo ka implementa programa ne’e karik. Hein deit ba hare.

Iha Programa ne’e mo’os hakerek nune: “Iha tempo badak nia laran, nudar ona Nação independente no soberana, Timor-Leste harí ona duni aliserses ba Estado ida nebé estável, seguro no ho ekonomia ida forte. Atu bele kria emprego ba povo no atu garante katak país tomak bele benefisia ho riqueza husi rekursos naturais, tenki dezenvolve ekonomia merkado, nebé metin no dinâmika, ho sector privado ida ke forte no diversifikadu”.

Iha tempo badak? Ita tempo badak halo nusa? Tina hat mak foin liu, no buat ida la la’o. saude, educasaun, escola fatin cadeira no livros la iha, luron, be ho saneamento iha neebe??  Se tempu naruk la la’o halo nusa mak dehan oin loron katak tempu badak!!!!!
Ita rona mak beibeik mak toleransia de ponto, neebe tau iha desenvolvimento nacional nia fatin. Ita hare deit. Bainhira ita dere arame atu koalia ho maluk ruma iha cidade Dili ka iha knua, ka iha foho tutun, ka iha foho lolon, ita rona uluk mak: “ami iha ne’e feriadu”. Ami halot hela sasan atu ba Dili, balu ami atu ba foho, semana oin mak ami fila”. Kareta estado mak para hela atu tula ami sa. Keta hakfodak fali. Ami iha ne’e moris diak, feriadu hor’horas, simu ossan tomak nafatin bainhira fulan remata”. Desenvolvimento diak ida mak ne’e. Bainhira ita hussu ba sira; imi nia toleransia de ponto ne’e dala hira ona mak imi hetan? Houuuuuu... maun, ka tio, ne’e ami sura mo’os la hetan, no la hatene ona, tamba barak liu.... Ne’e dehan saida lo’os. Katak desenvolvimento sei do’ok, hanessan mehi ida, tamba sei do’ok buka la hetan.

Ba maluk balu, tuir sira nia hanoin, moris diak tamba feriadu. Maibe haluha katak Timor sei iha sussar nia laran, no buat barak mak seidauk la’o lo’os. Hodi ita nia rain bele moris hodiak la’os ho feriadu ka toleransia de ponto. Hala’o knar ho responsabilidade, maturidade no mo’os ho professionalismu. Se ne’e la iha, desenvolvimentu ne’e mai hussi neebe? Desenvolvimentu economicu importante, la’os deit dehan katak riku-soin Nasaun nian mak kbit povo nian. Kbit neebe temi ne’e ba taka deit matan povo nian tamba ita halo lai festa ida tan hodi bele fo tan toleransia de ponto? Halo nusa lo’os? Kbit povo nian mak toleransia de ponto! Se mak halao knar hodi haburas kbit neebe ita bo’ot sira temi.

Nasaun ida neebe lo’os mak hari no haburas ho toleransia de ponto tun sahe deit?

Iha tinan sanulo nia laran politicos Timor oan hamutuk ho Nacoes Unidas hanoin uluk mak  atu hari Estado. Estado hari tia, problemas mossu iha politicos sira nia let. Desenvolvimento hodi hamenus kiak, saude, seguransa, justisa hari taka falta deit no soin sala hela. Resultado mak ita oin loron hare. Exemplu ida mak justisa. Justisa ba se lo’os? Iha ne’e diak liu ita lalika temi no koalia tan, tamba la iha. Kiak ba dadur, ema bo’ot neebe hetan sentensa hussi tribunal atu ba kalabouso, sei la’o pasiaar hela ka hela iha uma. Justisa mak ne’e?

Kona ba desenvolvimentu ita hare deit ba populasaun barak mak sei isoladu nafatin, la hetan tulun ba saude ka escola. Labarik sira ba escola ho kabun mamuk, no fila ho kabun bubu. Desenvolvimentu neebe temi, iha neebe lo’os ba area rurais! Seidauk mosu to ohin. Udan riba luron kotu. Kareta la ba foho, ema tenki la’o horas ba horas hodi bele mai to basar sosa mina, mas’midar, cafe, masin no fila fali ba uma baku ain deit tamba microlet sikat tia iha luron nia let, tamba kuak bo’ot. Osan barak mak fakar hela deit ba festa iha ne’e, festa iha neba, hamutuk ho toleransia de ponto. 

Discursu oioin deit katak sei halo ida ne’e, sei halo ida neba. Maibe ita hare lolos, halo ne’e iha neebe no ba se! Buka la hetan. Tinan sanulo recin ona mak Timor Leste ukun a’an, desenvolvimentu ita la hatene ba tia neebe. Hau hanoin kala la’o sala dalan, la sahe ba foho, tuna fali ba tasi, nani la hatene mo’ut tia. Coitado, kasian.

Tuir estatistica Governu nian iha foho tutun no foho lolon iha ita nia rain murak ne’e, 90% ema neebe sei moris mukit ho hamlaha. Lima nulo por cento (50%) mak le no hakerek la hatene. Escola ita hotu bele hare katak barak banco ho mesa ba tur mo’os la iha, hanessan hau temi iha leten tia ona. Osan neebe fakar ba festa tokun ba tokun, ossan ne’e devia fakar ba escola, hadia saude ba inan isin-rua, no oin sa ka halo nusa mak hasoru ka hakotu moras HIV-AIDS. Ne’e mak prioridade, ne’e mak desenvolvimentu?

Bainhira ita dehan katak: “harí ona aliserses Estado nian neebe estável”. Aliserses ida neebe? Ba hau nia hare aliserses ne’e nakdoko hela no hein deit atu monu, no aliserse barak mak haluha harin. Ita ba trata surat ruma, horas seidauk to’o, funsionarius sira balun halai lakon ona ba uma. Sira neebe hela dehan: “fila deit horsida lokraik”. Lokraik ita fila ba simu ho lia fuan hirak ne’e: “seidauk mai, hein tan uituam”. Hein, no hein, to dukur tan iha fatin hafodak hader hateke ba horas tuku hat lokraik. Kose matan tama ba hussu ema simu ho: seidauk mai. Diak liu fila deit aban. Haluha tia katak ema barak, kiak moris ho mukit no hamlaha mak mai to Dili trata surat. Haruka fila fali aban. Aliserse diak ida mak ne’e. Sira simu osan ema seluk la interesa tan. Se fila aban dader, ba sedu no hamrik iha fila naruk to tuku sia, tuku sanulu, mak funsionarios balu foin mossu.  Funsionarios sira ne’e fo hela sala deit ba kareta neebe barak iha Dili laran, no katak microlet la mossu ho horas!!!! Se aban toleransia de ponto, lalika kole atu fila lokraik, tamba funsionarius balu halai lakon hotu ona.

Maibe funsionarios sira haluha katak taxa neebe ita hotu selu ba governu, ossan ne’e mak governu tau fali ba selu sira nia vencimento, fulfulan. Funsionarios barak ita hare hamrik hela, lao ba mai, no balu iha liur koalia ho seguransa sira no fuma. Responsabilidade iha neebe, no se mak responsavel ba ida ne’e? Se mak atu hala’o knar iha rai ne’e! Desenvolvimentu nune susar atu hala’o. Desenvolvimetto ba haburas iha neebe no haburas saida lo’os?

Ita rona halo discursu ho lian bobot deit to kaben sulin, no maran, kona ba haburas ka desenvolvimentu. Lia fuan furak no funfunan deit mak sai hodi hatudu ba povo katak sira halo buat ruma. Dala ida hau ba tuir atu rona bo’ot ida halo nia discursu. Ita nia inan feton ferik ida tur hela, matan dukur tan, halo hau hamanasa to kabun moras. Ferik dehan nune: “pfuiiiii, sira koalia ho sira nia nanal be ruin la iha ne’e mamar lo’os. Baku tun, baku sahe, to kaben nafurin, maibe buat ida la mosu. Ita mak kiak nafatin, moris ho mukit no hamlaha, mai iha ne’e ba lohi ita deit. Sira fila ba uma, ami sira ne’e haluha tia,  ami povo ki’ik mak mukit rabat rai nafatin”.

Ossan tokun ba tokun mak fakar nafatin ba festa, han, emu, fila ba uma kabun todan, dala barak te’ek tan, povo mukit rabat rai nafatin, fila ba uma baku ain, ho kabun hamlaha.
Ita lori ita nia rain ba neebe lo’os ho toleransia de ponto talin la kotu deit. Se ulun bo’ot sira hanoin ona katak, feriadu lubuk ida ne’e la contribui buat ida ba haburas ita nia rain!!!! Se la contribui buat ida, tan sa mak hor’horas foti toleransia de ponto??? Tan sa?

Povo fo fiar ba Governu atu hala’o knar no hari buat diak ba aban bainrua. Ukun la’os buka haburas toleransia de ponto. La’os halo deit planu, no hakerek buat furfurak iha planu ne’e nia laran, maibe tenki implementa no hala’o. Se lai lalika halo plano oioin deit, se buat ida sei la la’o. Livro nia capa mak nabilan hela deit ho retratu kapas iha laran ba hatudu ba mundo katak ita mo’os bele, halo planu.

Ti’si a’an mak barak. Iha mundu tomak nia laran rai ida neebe mak iha feriadu barak hanessan iha Timor Leste. Sei la hetan. Hau rona beibeik ema koalia no hamnasa ita, tamba ita nia toleranssia de ponto ne’e hor’horas deit. Ita nia maluk barak iha Dili laran mo’os koalia no dehan katak feriadu barak la halimar, servisu uituam deit, ossan ami simu nafatin fulfulan. Ema taci balu hakfodak. Sira hussu halo nusa mak povo ne’e bele sai hussi kiak se hor’horas toleransia de ponto hela deit? Halo nusa mak desenvolvimento bele la’o se imi toleransia de ponto barak lo’os? Ne’e la’os ba hau hatan kona ba ida ne’e. Responsabilidade ne’e povo fo ba sira neebe sira hili. Ne’e mak situasaun iha ita nia rain horas ne’e daudaun. Buat ida deit mak ita halo mak kuda toleransia de ponto. Ne’e haburas no buras lo’os. Timor Leste besik tama ona iha Guiness Book of Records.

Timor Leste tama iha Guiness Book of Records tamba soe do’ok rai sira seluk; basa liman povo no hakilar: Viva Timor Leste. Hakilar makas hodi bele hetan tan toleransia de ponto, hodi hotu hotu haksolok, haklalak, tebe, bidu, dansa, hemu tua sabu/tua mutin, bintang, tiger, hamutuk, rame rame, molok ita baku malu ka tidin malu, tamba tua sahe ba ulun no la tun ba ain ida. Ne’e tamba sa!  Tamba ita manan premiu bo’ot ida; tama iha Guiness Books of Records.

Ita nia rain ricu, to labele.  Ita kuda ai, nia tahan moris mai ossan deit. La’os tahan matak, ossan deit, tan ne’e mak ita lalika servisu, ita lalika halo desenvolvimentu ba haburas ita nia rain. Ita iha buat hotu ona; ita hamenus ona moris mukit no haburas iha foho no fatin do’ok sira, haburas agricultura, pesca, floresta, haburas industria, komersiu, haburas sorin sosial no humano liu liu ba educasaun no saude......

Espiritu nasionalismu hau hanoin katak lakon tia ona. Ita hotu uluk hamrik, haklalak, tebe rai ba ukun a’an. Ohin loron, ita tau ba kotuk buat neebe ita hotu hakarak, no ema barak klosan foin sahe, ferik, katuas, fetoran fakar ra’an namkare lemo rai ba halo saida? Bo’ot sira haluha katak ukun a’an ne’e mai ho ra’an, terus, rate laek, matan ben sulin, oan neebe lakon inan, aman ba oin loron buat ida la iha. Matan ben neebe sulin, todan, keta haluha ukun nain sira. Keta haluha katak povo ne’e tomak mak hamrik, fo liman ba malu, tulun ita nia funu nain sira, iha terus no sussar nia laran ba hetan ukun a’an ne’e. To’o ohin loron povo ne’e mak terus nafatin, tamba ukun a’an ne’e sai fali hanessan mehi ida ba ita hotu. Buat neebe ita hotu hakilar no hakarak “kaer rasik kuda talin”, kuda talin ne’e lakon tia deit tamba kuda halai lakon, no lori tia tali ne’e. Ukun a’an manan ho ra’an fakar no terus, la’os manan ho toleransia do ponto. Tan ne’e mak bainhira ita hakarak ukun a’an, ukun a’an ne’e ho servisu (knar) ho kosar hodi bele haburas ita nia rain, la’os ho toleransia de ponto. Se lai, lalika temi desenvolvimentu, tamba lakon ita bo’ot sira nia tempu o ami nia hotu. Povo ne’e hein no labele hein tan tinan ba tinan, loron ba loron, no rona beibeik koalia kona ba desenvolvimentu neebe la mosu, no la hatene se la’o tun ka tesik tia ba neebe.

Hau hussik hau nia hanoin ba dala hikus ba leitores sira hotu hodi bele hussu ba membrus governu, ka ba membros hussi imi nia partidos rasik neebe iha governu; desenvolvimentu ba sira ne’e saida lo’os? Desenvolvimentu ne’e ibun tutun deit ka mehi ida mak sira iha, bainhira hader no ba knar fatin? Bele fo hanoin mo’os katak mehi ne’e daik bainhira ita toba la’os bainhira ita hader. Ne’e mak mehi ida ke furak. Se sira iha mehi ne’e ba desenvolvimentu tan sa mak fo beibeik tolerasansia do ponto? Bainhira lo’os mak ita hala’o knar ba haburas ita nia rain?

Fo hanoin ne’e tamba iha eleisaun sira promete buat oioin deit hodi ita hamrik ba tu’u ka hili sira. Tan ne’e mak bo’ot sira iha dever bo’ot ida ho povo ne’e no dever moral mo’os atu cumpri buat neebe sira promete bainhira halo campanha. Ne’e mak tenki halo, la’os koalia to kaben maran, buat ida la halo. Tinan hirak tan mak ita tenki hein molok sira hanoin atu halo buat ruma! Hein to ossan mina rai nian mohu, tamba deit festa iha ne’e no festa iha neba mak foin hakfodak atu halo buat ida? Se ita hakarak Estado seguru no forte ho rahun diak ba aban bainrua tenki hari no halo desenvolvimentu no keta lakon tan tempo. Tinan sanulo mak ba ona, tina hirak tan mak povo ne’e se hein hodi bele hetan moris diak? Se lai ita nia moris mak iha rungu ranga nia laran beibeik, tamba ricu, ricun ba beibeik, ki’ak, ki’ak mukit rabat rai ba beibeik.

Atu bele hari knar ba povo no atu garante katak ita nia rain tomak bele benefisia ho ita nia ricu soin husi rekursos naturais, tenki dezenvolve ekonomia merkado, educasaun, saude, agricultura, pesca nebé metin no dinâmika, la’os haburas deit toleransia de ponto!!!!! (FJF)

No comments: