Sociedade, Korrupsaun no Komisaun Anti-Korrupsaun

(Hanoin ruma ba komemora loron Internasional Anti-Korrupsaun iha Timor-Leste)

Husi: José António J. Neves, Comisariu Adjuntu EKP

Tinan ne’e Timor-Leste komemora ba dala-uluk loron Internasional Anti-Korrupsaun, 9 Dezembru iha tinan 2010. KAK hetan fiar husi orgaun Estadu Timor-Leste nian tomak atu lidera komemorasaun nee. Maibe ita nia sociedade seidauk hatene didiak kona ba loron ida ne’e. Ne’e duni ami hakarak koalia oitoan kona ba loron nee molok tama ba asuntu seluk iha topiku ida nee.

REZOLUSAUN 58/4

Iha loron 31 fulan-Outubru tinan 2003 ONU hasai Rezolusaun 58/4 nebé hamoris Konvensaun ONU nian kontra Korrupsaun, estabelese UNODC nudar sekretariadu ba asuntu ida ne’e no determina loron 9 fulan-Dezembru nudar loron internasional anti-korrupsaun. Iha fulan-Dezembru 2005 Konvensaun ne’e hahu vigora. Konvensaun ne’e nudar instrumentu legál internasional ne’ebé obriga paíz iha mundu atu fó atensaun makas ba kombate korrupsaun iha ida-idak nia nasaun no husu nasaun hotu-hotu atu kontra korrupsaun nudar komunidade ida.

Too fulan-Setembru 2010 iha paíz 145 mak ratifika ona Konvensaun ne’e, inklui Timor-Leste. Timor-Leste ratifika Konvensaun ne’e ho Rezolusaun Parlamentu No.25/2008, loron 10 fulan-Dezembru. Paíz ne’ebé ratifika kesi-an legál no moralmente ba Konvensaun ne’e hodi estabelese polítika, legislasaun, regulamentu no programas ba kombate no prevene korrupsaun inklui fó sentidu ba komemorasaun loron internasional anti-korrupsaun nudar loron kampaña publika ida.

KOMEMORASAUN LORON ANTI-KORRUPSAUN IHA TIMOR-LESTE

Ema barak mak hatudu preokupasaun no koalia kona-ba korrupsaun iha Timor-Leste no iha espetativa makas katak tenki kombate duni korrupsaun iha Timor-Leste. Oras ne’e públiku tula hela espetativa ne’e ba KAK nia kabas atu atua lalais, atu prosesa lalais ema ruma ba tribunal ona. Maibe wanhira hare ho klean ba kompleksidade problema korrupsaun ho nia fórmas no fatór kondisionante oioin ita tenki rekoñese no bolu atensaun katak papel kombate korrupsaun tula iha sidadaun hotu-hotu nia kabas. KAK hamriik iha oin tuir kna’ar ne’ebé Estadu fó ba nia, maibe presiza nafatin kooperasaun husi sidadaun hotu-hotu.

Ita nia sociedade hatudu preokupasaun makas ba problema korrupsaun iha Timor-Leste. Ita hotu-hotu tenki konkorda katak se problema ne’e husik hela deit sei sai dezastre nacional ba Timor-Leste. Korrupsaun laos krime simples maibe, krime nebé iha karakter organizasional, utiliza meius teknolozia, ho dimensaun transversal no transnasional. Katak, krime nebé husi ema ba ema, intensional no utiliza meius oioin, koordenadu ka organizadu, sanak tama iha setór oioin ho rede nebé hakat liu fronteira nasional. Krime ne’e iha potencia ba sobu integridade Povu no Estadu Timor-Leste. Katak, desvaloriza normas étika, valor sosial no legais ne’ebé vigora universalmente no mós iha Timor-Leste.

Povu no Estadu Timor-Leste forma nia dignidade no integridade ho valor no norma lubuk ida nebe mai husi nia kultura, nia fiar no institusionaliza iha Konstituisaun RDTL. Se korrupsaun invade ita hodi sobu no hatun dignidade no integridade povu no estadu Timor-Leste, entaun korrupsaun inimigu povu no estadu nian. Se mentalidade korruptu moris ona iha servidores estadu nian, fila-liman-nain sira ruma, ka se deit, entaun tenki iha medidas ruma ba sira. Ne’e duni estadu iha razaun no obrigasaun atu hamoris instrumentu legál fórmal hodi fóti medidas ba maluk ruma ne’ebé tau-an sala iha prosesu konstrusaun estadu no dezenvolvimentu povu nia moris diak.

Nudar cidadaun diak nebe responsável lato’o, se ita preokupa deit maibe la hatudu asaun prevene no kombate korrupsaun iha ita nia moris lorloron. Iha komemorasaun loron Internasional Anti-Korrupsaun ba tinan ida ne’e ami fó tema “Hau halo saida ba prevene no kombate korrupsaun iha Timor-Leste”. Liu husi eventu ne’e ami hakarak ida-idak afirma nia kompromisu no integridade nudar sidadaun diak ne’ebé hakarak kombate duni korrupsaun iha Timor-Leste.

Eventu ne’e komemora iha loron importante tolu nia klaran ne’ebé iha relevansia makas no fó sentidu liu tan ba ita nia papél kombate no prevene korrupsaun iha Timor-Leste. Loron 7 fulan-Dezembru, loron ita komemora herois nebe mate tan invazaun husi poténsia militar externa. Sira mate ba kauza nobre Timor-Leste nia soberania, nia dignidade no direitu nudar povu ba hetan independénsia. Loron 8 fulan-Dezembru loron Imaculada Conceição, Padroeira Timor-Leste nian ne’ebé iha tinan 1987 to’o 1988 perigrina haleu Timor-Leste tomak hamutuk ho povu sira iha vila, iha área rural, iha fóho ka ai-laran hamulak no halerik husu atu restaura fila fali ita nia soberania, ita nia dignidade no ita nia direitu nudar povu. Loron 10 fulan-Dezembru loron Direitus Umanus. Loron ita komemora elementus fundamental ne’ebé fo sentidu ba ita dignidade nudar ema, ne’ebé ita ratifika no konsagra mós iha Konstituisaun RDTL, iha polítika no sistema funsionamentu estadu Timor-Leste. Komemorasaun loron 9 fulan-Dezembru ne’e ba Timor-Leste hetan sentidu espesial ho asaun no espresaun históriku hirak ne’e, ne’ebé laos mósu sein objetivu no hotu sein sentidu no impaktu ba povu Timor-Leste nia moris.

KORRUPSAUN IHA TIMOR-LESTE

Ema komenta no argumenta katak korrupsaun iha Timor-Leste hahu husi prezensa Indonesia iha “Timor-Timur”. Iha tempu neba prátika ida ne’e mosu iha nivel hotu-hotu no halo ema monu ba opsaun boot rua; halo parte konsientemente ka hadok-an. Iha mos opsaun kiik ida nebe hakarak kontra maibe kbiit la too, ikus mai monu ba opsaun rua ne’e ida. Husi tinan 2000 mai problema korrupsaun sai preokupasaun boot ba bebeik no ema barak tan mak koalia no haksesuk. Agora ita hasoru opsaun tolu maibe iha ambiente socio-politiku nebe oinseluk: monu ba pratika korrupsaun konsientemente ka inkonsientemente, pasivu deit ka la importa no kontra pratika korrupsaun. Opsaun tolu nee foin hatudu deit ita nia persepsaun jeral maibe seidauk hatudu loloos sé mak sé iha opsaun ida ne’ebe.

Rejime Indonesia la iha ona Timor-Leste. “Timor-Timur” sai ona Timor-Leste, husi “Provinsi ke-27” ba Repúblika Demokratika Timor-Leste. Ita halo mudansa kualitativa ida ba estatutu social no politiku ida as liu ida uluk nebe halo ita orgullu tebes nudar povu. Estadu Independente ida ho naran República Democrática de Timor-Leste. Estado de Direito Democrático nebé harii ho valor no norma sira nebé sai mata-dalan ba ema hotu-hotu nebé hamahon-an iha Estadu ne’e nia laran.

Se iha nafatin hahalok korruptu iha Estadu ne’e nia laran, entaun ita korrompe dadaun integridade Estado de Direito Democrático ida ne’e. Laiha razaun atu hare ba realidade negativa iha tempu uluk hodi justifika hahalok korrupsaun iha tempu agora. Ema balu bele dehan “ ne’e mentalidade nebé susar ka kleur mak lakon”. Iha parte ida lo’os se ema nebé iha mentalidade ne’e la hakas-an hodi muda toman at ne’e. Se ema ne’e la valoriza valores no norma nebe halo nasaun ne’e moris, se ema ne’e la hare ona povu tomak nia moris diak nudar produtu independencia ba tempu naruk. Mentalidade nebe ladiak mos bele muda wainhira ema nee hakarak muda duni.

Se lalika hare deit ba tempu uluk, entaun faktor saida tan mak ita tenki hare? Bele faktor barak maibe agora ita foti lai faktor rua: ida mak mentalidade, ida seluk mak lalaok moris. Mentalidade mos produtu husi kondisaun ida nebé ita bele dehan korrupsaun primeira instansia. Katak, ema ne’e estraga uluk nia konsiencia moral ka la respeita ona nia konsiencia moral nudar ema no nudar cidadaun Timor-Leste. Korrupsaun iha instansia ida nee lori ema ba ambisaun negativa nebe boot atu hariku-an liu husi dalan saida deit; lori ema ba halo kontrabalansu negativu katak, kontra hahalok negativu ho hahalok negativu, tanba laiha ona pasiensia atu mantein nafatin iha dalan nebe diak; lori ema ba sai oportunista la kontrola-an (deskontroladu), katak aproveita oportunidade hotu-hotu hodi hatudu ka goza nia ganansia.

Pola hidup ka lalaok moris ita Timor nian balu nebe ita klaim katak ita nia kultura favorece korrupsaun mosu. Pratika konsumerismu no rebo-rebo iha serimonia, halo festa ho dansa iha serimonia oioin inklui cerimonia relijioza, prátika kultural balu nebe materialistiku. Se ita la tau atensaun ba pratika hirak ne’e, ita kria nafatin kondisaun ba korrupsaun atu akontece maibe ita hakilar nafatin katak korrupsaun halo povu kiak, naok povu nia osan, halo dezenvolvimentu la lao no seluk-seluk tan. Korrupsaun laos hahalok ida mosu derrepente maibe rezultadu husi procesu ida.

Ho kondisaun hanesan refere iha leten ne’e ita la hatene loloos sé mak sé iha opsaun ida nebe. Maluk sira nebé le ka rona informasaun hirak nee tama iha opsaun ida nebé. Ema barak hakilar kona ba korrupsaun maibe ho objetivu la hanesan. Korruptor ida mos hakilar kona ba korrupsaun wanhira oportunidade ba nia atu haknauk subar-subar osan ka sasan estadu nian monu fali ba korruptor ka ema seluk ida; nia hakas-an ona maibe seidauk konsege deit, katak iha ona intensaun maibe oportunidade mak seidauk to’o. Diferensa mihis tebtebes entre sira nebe ho karakter hanesan nee. Ema balu koalia no kritika ema seluk halo korrupsaun tanba nia hasoru ema nebe koalia hela kona ba asuntu nee, maibe nia la senti buat ida ka nia senti buat ida la kona nia. Iha mos ema seluk nebe preokupa tebes no hakas-an halo buat ruma kontra prátika korrupsaun iha Timor-Leste.

Ita nia sociedade nee koalia makas kona ba korrupsaun boot nebé preciza kombate liu husi dalan represivu ho lei, investiga, akuza, lori ba tribunal no kastigu. Ne’e lo’os no preciza duni dalan ida neé. Maibe korrupsaun boot ne’e la mosu derrepente deit se la hahu husi buat kiik no simples. Ita labele kombate korrupsaun ka krime sira seluk ho hatauk ema ho lei deit, maibe halo ema iha vontade ka hakarak rasik atu kumpri lei no kumpri nia konsiencia moral. Ita fiar katak iha Timor-Leste sei iha ema barak mak hakarak kumpri lei no nia konsiencia moral, maibe balun la iha vontade ida nee. Tanba ne’e edukasaun kona ba valores, etika hodi promove vida civika iha sociedade halo parte integrante servisu kombate no prevene korrupsaun.

KOMISAUN ANTI-KORRUPSAUN IHA TIMOR-LESTE (Lei no.8/2009)

) Natureza no Misaun