Wednesday, 13 October 2010
Tuesday, 12 October 2010
Alarico Left the Country Without Give Away Any words to the Public no True yet come out On His Surrender Issue
The former member Fretilin Central Committee and the minister for Information and defences Alarico Jorge Fernandes has left Dili this afternoon to return to his home in Indonesia. In dili International airport some fretilin young boys standing around to make sure Mr. Fernandes would not make any statement of apology to the public on behalf of CCF. Acording to Tempo Semanal information said that Alarico have called a press conference in the airport but later some influential people order the airport security to keep the journalist out from the VIP room. “I hope you all understand please don’t in here to disturb mr. Alarico Fernandes. The state recognised Mr. Alarico's participation in the three years strugle by order a civil cervants from presidential palace to organised his boarding pass. The leader of this country really aware the sacrfice of Mr Alarico but some times negleting those who were in the bush for 24 years strugle who is now disable and selling tires on the stret couse he was a simply Falintil Fighter or one stafeta.
He emphasis again that, “we rejected it.” According to some public statement deliver by many including those who are now in the government said Mr. Fernandes is the most responsible for some of the crimes against his own colleagues after he has surrender himself to Indonesian Army in 1978. Mr. Fernandes surrenders with the only Fretilin Radio which gave the struggle a huge negative impact. During his meeting with Xanana last week in Dili, the ex guerrilla commander explained to Alarico about how suffered the resistance was and many of the CCF member were killed, surrender which left only two most senior CCF member was Xanana and Ma Hunu. Xanana also explain to him how he was reorganised the resistance to fight for the independence.
Bowen Mehi iha Dili, Aban Ko’alia Ho Horta, PN Defende Rezolusaun, CNRT Husu Fretilin Keta Kucing-Kucingan, Mari Ataka Hugo
Tempo Semanal Dili, 12/10/2010
Iha loron segunda lokraik (16.00 OTL) Ministru Chris bowen to’o ona iha dili. Ba jornalista sira iha Aeroportu internasional Prezidenti Nicolao Lobato Chris Bowen dehan, “exatamente, ha’u sei diskute ho Prezidenti Ramos Horta kona ba posibilidade modelu framework ruma ba prosesamentu rejional ida, nune’e mos konsulta ho nia kona ba pontu de vista husi Governu Timor Leste relasiona ho modelu ida ne’ebe maka bele ho fasil atu hetan progresu. Certu ke ida ne’e sei konversasaun ida entre ami rua atu hodi troka hanoin sa ida maka tuir Australia nia hanoin di’ak no sa ida maka tuir Timor leste nia hanoin.”Presidenti horta ba aejncia de noticia AAp katak kustus ba operasional centru ne’e ba tinan primeiru ho total $60 miloens. “Konstrusaun facidade ba centru hanesan ne’e sei gasta montante rekursu lubun ruma. Ida ne’e kazu ida hanesan de'it maiske harii iha ne’e, Timor Leste ka iha fatin seluk. Loos duni sei hasai milaun barak maibe bu’at ne’e ami kompriende no simu total husi pontu de vista Australia ninian,” hataan Bowen.
Husu kona ba karik centru ne’e hanesan prosesamentu rejional ida osan hirak maka Australia sei kontribui bowen promote katak, “Ami sei propoin para governu Australia atu halo kontribuisaun maka apropriado ho substansialmente.”
Bowen sei hasoru malu ho Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta iha palaciu Aitarak Laran ne’ebe Primeiru Ministru sei la participa maibe delega de’it Sekretariu Estadu Konsellu dos Ministru, Hermenegildo Pereira ho Sekretariu Estadu Seguranca Francisco Guterres. Depois sei enkontru ho Prezidenti parlamentu nasional, Fernando Lasama de Araujo hanesan proponente ba rezoluisaun kontra Proposta Centru ne’e iha fulan jullu. Iha Tuku 10.00 OTL Bowen sei ba CCF Luru Mata atu hasoru ho DR Mari Alakatiri, Sekretariu Jeral partidu Fretilin, ne’ebe dala barak abertamente sempre denuncia proposta husi Australia ne’e.
TS: Karik Sr. Deputadu sira muda tiha ona rezolusaun ba kontra centru Refujiadus nian ka ita bo’ot sira sei mantein nafatin?
Deputadu Hugo: Rezolusaun ne’e sei efetivu ate agora. Pozisaun ne’e to’o agora, parlamentu lada’uk iha mudanca ruma. Pozisaun klaru tebe-tebes. Naton ami konkorda iha ne’ebe hateten katak kualker tipu de proposta relasaun ho centru ida ne’e ita kontra.
TS: Karik governu Australia aprezenta prposta ho eskrita, parlamentu nasional liu-liu bloku AMP sei konsidera hikas fali ita bo’ot sira nia rejeksaun ba proposta ne’e?
Deputadu Hugo: la’e.., la’e...ami nia pozisaun klaru tebe-tebe. Nein verbal, nein eskrita kualker tipu de proposta relasaun ba iha centru prosesamentu refujiadus iha Timor Leste ne’ene parlamentu Timor Leste kontra.”
TS: Hafoin de Parlamentu Nasional hasai rezolusaun ida kontra proposta ne’e. Maibe iha parte seluk Primeiru Ministru ba Televizaun ABC Australia dehan governu sei loke aan nafatin. Nune’e Ministru Imigrasaun sei mai deskute ho parte relevante iha TL. Ema balun dehan Governu amp ho deputadu AMP iha ideas fahe malu kona ba asuntu harii fatin ba refujiadus iha Timor Leste. Karik ne’e lo’os?
Deputadu Hugo: La’e.., la’e. La’os hanesan ne’e. Governu ne’e exekutivu. Governu maka hala’o ninia servisu external ninian. Kualker akordu kona ba bu’at sira ne’e governu ninian. Iha kontextu relasaun bilateral, iha kontextu relasaun nasaun vizinu hakarak ka lakohi, maiske proposta ida ne’e, proposta ida ke it abele dehan la refleta boa fee Australia ninian ba situasaun atual Timor Leste ninian maibe tan ba Problema de relasaun diplomatika, hakarak ka lakohi ita tenke konsidera Proposta ne’e. Konsidera en termus de it abele tuur hamutuk iha meja ida halo diskusaun. Maibe la’os dehan katak ita tuur hamutuk halo diskusaun, tan ba kestaun ita nia relasaun diplomatika no nasaun vijinus no bu’at sira seluk ne’ebe ita konkorda ona. La’e, ne’e regras protokoler no maneiras de komunikasaun politika entre nasaun vijinus ne’ebe iha relasaun di’ak antes ne’e ate agora hakarak ka lakohi tenke tau iha meja formal maiske sira hatene ona katak ita rejeita totalmente. I ita mos hatene katak sei la iha dalan para atu simu proposta ida ne’e. Maibe ita hanesan nasaun vijinus bele tuur hamutuk took ho sira hodi haree sira nia hanoin ne’e hanusa. En termus de nasaun vijinus no entermus de rejional ninian ita karik mos bele kontribui idea ruma, ok ami dehan katak ami Timor labele simu maibe ami bele apoiu imi katak it abele servisu hamutuk tau iha fatin seluk. En termus de rejional ninian hakarak ka lakohi ita mos tenke kontribui ba kulaker solusaun ke tenke hala para benefisiu anivel rejional. TS: Tuir informasaun dehan katak Governu indika ona fatin ruma iha parte Timor Leste atu harii centru refujiadus. Karik ita bo’ot hatene?
Deputadu Hugo: Ha’u sente la’e. Hakarak ka lakohi governu tenke haree kualker tipu de negosiasaun tenke refleta aspirasaun real. Aspirasaun real povu nian maka refleta duni rezolusaun ida ke parlamentu halo ho seriu tebe-tebes. Maiske ami mos hatene katak proposta ne’e verbal de’it no tama husi odamatan dalan ne’ebe sala. Nune’e duni refleta iha rezolusaun ne’e kontra kualker tipu de proposta relasaun ho isu ida ne’e.
TS: Ohin Ministru Imigrasaun Australian nian to’o ona iha Dili no aban sei enkontru ho Prezidenti da Republika no governu haruka de’it sekretariu Estadu nain rua hanesan sekfretariu Estadu Seguranca ho Sekretariu Estadu Konsellu Ministru. Hafoin sei enkontru ho Prezidenti parlamentu Nasional ho lider Opozisaun husi Fretilin. Ita bo’ot iha komentariu ruma?
Deputadu Hugo: Hau senti pozisaun klaru teb-tebes, liu-liu bloku amp iha parlamentu nasional ninian i pozisaun ida ne’e replete pozisaun klaru exekutivu ninian. Signifika katak pozisaun IV governu konstitusional ninia pozisaun firme kona ba proposta berval ne’ebe ke primeira Ministra Australia Julia Gillard hatoo ba prezidenti republika kuandu Ramos Horta halo vizita ba Australia. Ita hein katak setting ba ajenda ba enkontru sira iha ne’e ne, mosu kona ita ne’ebe ke replete duni diferencia ida ke durante ne’e akontese iha nivel lideranca politik, ne’ebe ke iha oin, iha povu nia oin hatete bu’at seluk maibe iha kotuk-kotuk halo mobiliza opinaiun ne’ebe ke hatudu momos oin sa sira tau liu interese grupu no interese politika partidaria ninian ba iha negosiasaun buat ne’ebe asuntu nasional. Iha oin sira dehan ne’e asuntu nasional hotu-hotu tenke lian ida de’it mas iha kotuk aproveita atu hatun malu uza maneira sira hanesan ne’e. Segundu se setting ajenda ne’e halo kona Australia ida ne’e ita hein katak sei la akontese tan konfuzaun ne’ebe ke akontese iha kualker delegasaun ne’ebe ke mai kona Australia, delegasaun ne’e governu ka delegasaun ne’e kompania hanesan woodside ne’ebe mai liu ba ne’e. Mai tiha iha ne’e setting ajenda ne’e halo oi-oin kala kala hanoin Timor ne’e estadu Timor ne’e fungsional hanesan estadu ida la iha ninia regra. Ne’ebe sira mai tama sala, tama sala arbiru de’it hanoin katak bele aproveita lider politik sira para atu atinji sira nia ajenda ambisaun bisnis no ambisaun politika sira nia nasaun ninian. Ita hein katak sei la sala tan setting ne’ebe sira halo no sei la halo tan dala ida hanesan sa ida maka Julia Gillard halo proposta ida ne’ebe nia halo sala tiha. Nia la hatene katak estadu Timor Leste ne’e funsiona halo nusa, se maka hala’o funsaun exekutivu bele sai parseiru ba nia atu ko’alia kualker ajenda bilateral ninian. Tan ne’e maka ha’u hein katak setting ajenda ne’e mai kona Australia atu tau parte sira ne’e replete nafatin sira nia pozisaun atu aproveita de’it frakeiza lideransa sira iha ne’e para atu soran lideranca politika iha nasaun ne’e ninian. I parte ida fali mos se setting ajenda ba vizita ida ne’e kona inisidor hanesan husi Prezidenti da Republika entaun replete momoos dala ida tan movimentu ne’ebe durante ne’e katak lakohi atu haree ketaun ida ne’ebe asuntu negosiasaun bilateral, akordu internasional no akordu bilateral ne’e kompetencia exekutivu ninian, ne’ebe husik ida-idak hala’o ninia funsaun. Maibe setting ba visita ida ne’e prezidenti da Republika ninia inisitiva hodi involve reprezentante orgaun soberania sira seluk. Ha’u hein katak dala ida tan ita labele hanorin hatudu nafatin presedente negative ida kona ba sistema soberania estadu ninian atu halo ninia kompetencia no halo ninia papel tuir regra konstitusional.
TS: Sr. Ministru Bowen ohin lokraik anuncia ona iha aeroportu katak nia sei hasoru mos ho Sekjen Fretilin, DR. Mari Alaktairi. Rona husi ita bo’ot ninia lia ne’e hanesan hamosu perguntas oin sa?
Deputadu Hudo: Ha’u hein katak se karik nia avanca ba ne’e duni atu nia hatudu ninia pozisaun klaru ita labele halo fali hanesan main kucinbg-kucingan iha negosisaun, iha asuntu ida ne’ebe ke seriu. Sira iha oin, loro-loron hateten katak kontra ideas sira ne’e. Ita hein katak iha enkontru sira face to face ne’e hatudu mos pozisaun ida ne’e klaru. Maibe ha’u hein katak sei la akontese para buka popularidade iha publiku nia oin ita ko’alia finji hateten katak kontra proposta sira ne’e maibe iha kotuk tan ba ita iha interese grupu no iha interese politika atu buka popularidade grupus ninian ita koko atu halimar ho isu sira ne’ebe isu nasional ke ita hateten momos ona katak ita kontra.
TS: Ami rona ita bo’ot nia lian ne’e hanesan deskonfia no tauk karik partidu Fretilin muda sira nia pozisaun?
Deputadu Hugo: Ha’u foti izemplu ida uluk delegasaun Woodside mai halo negosiasaun iha ne’e. Mai la ko’alia ho orgaun kompetente maibe fila ba halo deklarasaun ba publiku Australia ka ba media iha ne’eba katak sira ko’alia hotu ona ho ema importante iha hola desizaun iha nasaun ne’e ninian nune’e bu’at hotu ona no bu’at hotu loos ona kona ba LNG iha tasi laran. Ne’e ha’u hein katak sira fila ba sira sei esteimentu ne’ebe kreia konfuzaun. Esteimentu ke la refleta. Mai hasoru ema ne’ebe ke la iha kompetencia ke atu ko’alia kona ba negosiasaun bu’at ruma maibe fila ba rekuinese ema sira ne’e hanesan mos bele halo desizaun ba estadu Timor Leste ka ba kualker desizaun tenke halo ba enome estadu ida ne’e. Mak ne’e de’it ami pozisaun klaru. Primeiru MInistru nia pozisaun mos klaru teb-tebes tan ba ladelega Ministru ruma mak bam as delega sekretariu estadu sira maka ba tuir enkontru ida ne’e. Ita hein katak sekretariu Estadu Seguranca lori mensajen klaru, pozisaun klaru Governu ninian. Bu’at ida ita lakohi akontese maka atu lakohi aproveita kreia konflitus. Tan ba ita nia politika partidu ba 2012 ninian ita koko atu asuntu nasional bele partidariza tiha hotu, privatiza tiha hotu hodi dehan katak partidu ida ne’e maka so sai hanesan defensor ba isu nasional no defende direitu povu ninian, direitu nasaun ninian no proteje povu ne’e kona pratika ema nasaun sira seluk atu uza atu atinji sira nia interese politika nia rai laran ninian. Maibe setting ida ne’e maka, estadu ida ne’e, governu ida ne’e tau asuntu bilateral tan ba asuntu refujiadus ne’e isu rejional no isu internasional maka ita hein katak sira tau asuntu ida ne’e iha nivel ida ne’e duni hanesan prezidenti Ramos Horta hateten. Tan ba isu ne’e, isu hamutuk rejional ninian maka ita hein katak setting ajenda ne’e hanesan ne’e duni. La orienta ka nakfila tiha ba isu ne’e hanesan isu bilateral hanesan Australia ho Timor de’it. Ita hein katak Prezidenti nia esteimentu ne’e la’os basa basi de’it. La’os teatru de’it iha media nia oin maibe refleta duni iha ninia ajenda ne’ebe ke nia halo iha enkontru ho delegasaun ida ne’e.
TS: Iha Media Australia ninian foo sai ona katak Prezidenti Horta foo sai ona estimasaun $30 miloens ba harii infraestrutura nune’e total kustu ba operasaun centru ne’e sei gasta ate $60 miloens total. Ne’e karik indika katak iha ona lampu verde ba Proposta refere?
Desputadu Hugo: Ha’u sente la’os. Prezidenti la iha lejitimidade atu ko’alia kona ba kestaun ida ne’e. Ida ne’e, kestaun ida ne’e kompetencia exekutivu ninian. Kestaun ida ne’e tenke hetan ratifikasaun kona Parlamentu Nasional. Tan ba ida ne’e maka prezidenti bele kasu lia sira ne’e. Ita hein katak esteimentu sira ne’e, eisteimentu basa basi, ne’e karate Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta ninian. Ita hein katak nia la halimar ho kestaun ida ne’e. Parlamentu reprezenta povu ne’e tomak hatudu momoos iha rezolusaun ne’e katak kontra kualker tipu de proposta atu harii centru refujiadus iha rai ida ne’e. Tan ba ita la’os kestaun osan. PM Julia Gillard momentu hateten kona ba ninia proposta ida ne’e, hateten tan ho 200 miloens. Ba ita la’os kestaun 200 miloens. Sa tan ita ko’alia kona ba 30 miloens plus 40 miloens, ida ne’e la vale ida. Ita hasai ita nia osan ba problemas pendentes, pur izemplu hanesan problema refujiadus, problema petisionarius, problamas pagamentus ba reparasaun vitimas da gera, ba veteranus sira ne’ene, miloens de dollars mak ita hasai ona husi orsamentu estadu ninian. Nune’e ha’u sente se intensaun ne’e ba kreiasaun kampu de servisu hanesan linguajen ne’ebe Julia Gillard hateten ba Sua Excellencia Prezidenti Ramos Horta, iha ninia vizita ba Australia, ita heina katak la’os ita matan naklosu ba osan. Kestaun ne’e la’os osan. Kestaun ne’e oin sa ita atu tratu no dignifika ita nia povu ne’e rasik. Tan ba povu ne’e infrenta hela problema infraestrutura baziku ne’ebe minim tebe-tebes hanesan nasaun ida. Ne’ebe, ita lalika hakfodak ho 30 miloens ka 40 miloens. 200 miloens dollar de’it mos ba nasaun ida ne’e atu rekopera de’it no atu estandariza de’it ninia infraestrutura bazika iha nasaun ne’ene la to’o liu. Agora ita presiza osan bo’ot atu haree bu’at ne’e. Alein de ita presiza osan ita presiza enerjia ne’ebe suficiente. Se prezidenti iha enerjia suficiente no atensaun suficiente para atu halo servisu extra, di’ak liu haree problemas nasaun nian atu resolve duke koko atu buka popularidade hodi foti asuntu-asuntu rejional ne’ebe ke nasaun seluk sei bele. Sira ke iha posibilidade liu, iha kondisaun di’ak liu atu pronto simu harii centru refujiadus ne’e.
Mari Alkatiri Dehan PM Xanana Hataan Deputadu AMP la Brani Dehan La'e Maiske ne’e intervista Eskluxivu maibe Tempo semanal hanoin presiza konfirma ho lideranca partidu Fretilin. Tuir mai transkrisaun kompletu DR. Mari Alkatiri ninian, “Deputadu Hugo maka ninia hanoin hanesan ne’e. Nia konfundi Fretilin ho nia rasik. Fretilin so iha lian ida de’it. Ha’u hakarak haree de’it deputadu Hugu nia tabele ba see agora. Ha’u so ko’alia enkotru ne’e kuandu ha’u simu ona ema ne’e. Ha’u la foo importancia ba Deputadu Hugo ka deputadu see de’it. Ema AMP ne’e ha’u la foo importancia.”Mari deskonfia fali Hugo ninia prezidenti. “Ha’u hakarak haree se, Xanana dehan sim, sira atu dehan sa ida? Kuandu Xanana simu karik, ha’u ko’alia sira atu dehan sa ida? See de’it maka iha korajen atu dehan naun ba Xanana maka Fretilin de’it. La iha tan ema seluk iha rai ida ne’e.” “Deputadu lalika mai ko’alia bara-barak. Se Xanana dehan sim, ha’u sei lees matan ba sira hotu hakru’uk. Uniku Fretilin la hakru’uk ida. “
Klarifika kona ba Fretilin dehan lia fuan ida de’it ne’e DR. Mari rejeita atu komenta maibe dehan, “aban ha’u simu (bainaka), depois maka ha’u hateten. Australia rasik hatene ona pozisaun Fretilin maka ida ne’ebe. Husu kona ba deskonfianca husi deputadu CNRT ninian ne’ebe dehan Fretilin iha oin rejeita hodi buka popularidade maibe dala ruma husi kotu halo enkontru suba-subar Mari’i ho lian Maka’as dehan, “oin sa maka suba-subar, ema maka husu enkontru ho ha’u i ha’u simu nia iha sede de komite central, dehan fali suba-subar? Nia (ministru Imigrasaun Australia) husu enkontru ho ha’u. Ha’u simu nia iha sede komite central. Nia lori mai ema na’in sanolu i ha’u lori ema na’i sanolu resin lima ba. Ne’e suba-subar ga? Ha’u la presiza lisaun husi ema tabeledor sira hanesan Hugo. Ha’u la presiza lisaun husi ema tabeledor hanesan Hugo ho sira seluk tan. “DR. Mari’i hahu sura hikas istoria katak, “rai ne’e iha ema ida rua ka tolu de’it maka uluk, mehi uluk rai ne’e atu sai independent. Ne’e ema hotu-hotu hatene se. Se deputadu Hugo la hatene di’ak liu estuda istoria lai. La iha barak. Rua ka tolu de’it maka uluk hahu mehi ba rai ne’e atu independent.” Atu remata dada lia ho Tempo Semanal DR. Marii realsa atu hakerek, “ha’u la presiza lisaun husi tabeledor sira hanesan Deputadu ho sira seluk.”
Iha loron segunda lokraik (16.00 OTL) Ministru Chris bowen to’o ona iha dili. Ba jornalista sira iha Aeroportu internasional Prezidenti Nicolao Lobato Chris Bowen dehan, “exatamente, ha’u sei diskute ho Prezidenti Ramos Horta kona ba posibilidade modelu framework ruma ba prosesamentu rejional ida, nune’e mos konsulta ho nia kona ba pontu de vista husi Governu Timor Leste relasiona ho modelu ida ne’ebe maka bele ho fasil atu hetan progresu. Certu ke ida ne’e sei konversasaun ida entre ami rua atu hodi troka hanoin sa ida maka tuir Australia nia hanoin di’ak no sa ida maka tuir Timor leste nia hanoin.”Husu kona ba karik centru ne’e hanesan prosesamentu rejional ida osan hirak maka Australia sei kontribui bowen promote katak, “Ami sei propoin para governu Australia atu halo kontribuisaun maka apropriado ho substansialmente.”
Bowen sei hasoru malu ho Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta iha palaciu Aitarak Laran ne’ebe Primeiru Ministru sei la participa maibe delega de’it Sekretariu Estadu Konsellu dos Ministru, Hermenegildo Pereira ho Sekretariu Estadu Seguranca Francisco Guterres. Depois sei enkontru ho Prezidenti parlamentu nasional, Fernando Lasama de Araujo hanesan proponente ba rezoluisaun kontra Proposta Centru ne’e iha fulan jullu. Iha Tuku 10.00 OTL Bowen sei ba CCF Luru Mata atu hasoru ho DR Mari Alakatiri, Sekretariu Jeral partidu Fretilin, ne’ebe dala barak abertamente sempre denuncia proposta husi Australia ne’e.
Wainhira Bowen tun iha aeroportu la iha membru do governu ruma maka hiit aan ba simu bainaka boot ida ne’e maibe haruka de’it director ida husi Ministeiru negosiu Estranjeiru ba simu Ministru Bowen iha aeroportu Internasional Nicolao Lobato Dili. La hanesan baibain Timor Leste sempre simu sira nia bainaka ho tebe dai, bidu no tara tais ka kari ai funan. Tuir mai ita ba hamutuk sani Deputadu Aderito Hugo ninia intervista eskluxivu ho Tempo Semanal ne'ebe dehan la simu nafatin centru prosesamentu husi Australia no halo triste ho ajenda hasoru malu ho DR. Mari Alkatiri nune'e mos tempo Semanal hetan reasaun husi Sekretariu Jeral Partidu Fretilin kona ba Deputadu Hugo ninia deskonfiansa ba ajenda hasoru malu ho ulun bo’ot sira husi partidu Fretilin.
TS: Karik Sr. Deputadu sira muda tiha ona rezolusaun ba kontra centru Refujiadus nian ka ita bo’ot sira sei mantein nafatin?
Deputadu Hugo: Rezolusaun ne’e sei efetivu ate agora. Pozisaun ne’e to’o agora, parlamentu lada’uk iha mudanca ruma. Pozisaun klaru tebe-tebes. Naton ami konkorda iha ne’ebe hateten katak kualker tipu de proposta relasaun ho centru ida ne’e ita kontra.
TS: Karik governu Australia aprezenta prposta ho eskrita, parlamentu nasional liu-liu bloku AMP sei konsidera hikas fali ita bo’ot sira nia rejeksaun ba proposta ne’e?
Deputadu Hugo: la’e.., la’e...ami nia pozisaun klaru tebe-tebe. Nein verbal, nein eskrita kualker tipu de proposta relasaun ba iha centru prosesamentu refujiadus iha Timor Leste ne’ene parlamentu Timor Leste kontra.”
TS: Hafoin de Parlamentu Nasional hasai rezolusaun ida kontra proposta ne’e. Maibe iha parte seluk Primeiru Ministru ba Televizaun ABC Australia dehan governu sei loke aan nafatin. Nune’e Ministru Imigrasaun sei mai deskute ho parte relevante iha TL. Ema balun dehan Governu amp ho deputadu AMP iha ideas fahe malu kona ba asuntu harii fatin ba refujiadus iha Timor Leste. Karik ne’e lo’os?
Deputadu Hugo: La’e.., la’e. La’os hanesan ne’e. Governu ne’e exekutivu. Governu maka hala’o ninia servisu external ninian. Kualker akordu kona ba bu’at sira ne’e governu ninian. Iha kontextu relasaun bilateral, iha kontextu relasaun nasaun vizinu hakarak ka lakohi, maiske proposta ida ne’e, proposta ida ke it abele dehan la refleta boa fee Australia ninian ba situasaun atual Timor Leste ninian maibe tan ba Problema de relasaun diplomatika, hakarak ka lakohi ita tenke konsidera Proposta ne’e. Konsidera en termus de it abele tuur hamutuk iha meja ida halo diskusaun. Maibe la’os dehan katak ita tuur hamutuk halo diskusaun, tan ba kestaun ita nia relasaun diplomatika no nasaun vijinus no bu’at sira seluk ne’ebe ita konkorda ona. La’e, ne’e regras protokoler no maneiras de komunikasaun politika entre nasaun vijinus ne’ebe iha relasaun di’ak antes ne’e ate agora hakarak ka lakohi tenke tau iha meja formal maiske sira hatene ona katak ita rejeita totalmente. I ita mos hatene katak sei la iha dalan para atu simu proposta ida ne’e. Maibe ita hanesan nasaun vijinus bele tuur hamutuk took ho sira hodi haree sira nia hanoin ne’e hanusa. En termus de nasaun vijinus no entermus de rejional ninian ita karik mos bele kontribui idea ruma, ok ami dehan katak ami Timor labele simu maibe ami bele apoiu imi katak it abele servisu hamutuk tau iha fatin seluk. En termus de rejional ninian hakarak ka lakohi ita mos tenke kontribui ba kulaker solusaun ke tenke hala para benefisiu anivel rejional. Deputadu Hugo: Ha’u sente la’e. Hakarak ka lakohi governu tenke haree kualker tipu de negosiasaun tenke refleta aspirasaun real. Aspirasaun real povu nian maka refleta duni rezolusaun ida ke parlamentu halo ho seriu tebe-tebes. Maiske ami mos hatene katak proposta ne’e verbal de’it no tama husi odamatan dalan ne’ebe sala. Nune’e duni refleta iha rezolusaun ne’e kontra kualker tipu de proposta relasaun ho isu ida ne’e.
TS: Ohin Ministru Imigrasaun Australian nian to’o ona iha Dili no aban sei enkontru ho Prezidenti da Republika no governu haruka de’it sekretariu Estadu nain rua hanesan sekfretariu Estadu Seguranca ho Sekretariu Estadu Konsellu Ministru. Hafoin sei enkontru ho Prezidenti parlamentu Nasional ho lider Opozisaun husi Fretilin. Ita bo’ot iha komentariu ruma?
Deputadu Hugo: Hau senti pozisaun klaru teb-tebes, liu-liu bloku amp iha parlamentu nasional ninian i pozisaun ida ne’e replete pozisaun klaru exekutivu ninian. Signifika katak pozisaun IV governu konstitusional ninia pozisaun firme kona ba proposta berval ne’ebe ke primeira Ministra Australia Julia Gillard hatoo ba prezidenti republika kuandu Ramos Horta halo vizita ba Australia. Ita hein katak setting ba ajenda ba enkontru sira iha ne’e ne, mosu kona ita ne’ebe ke replete duni diferencia ida ke durante ne’e akontese iha nivel lideranca politik, ne’ebe ke iha oin, iha povu nia oin hatete bu’at seluk maibe iha kotuk-kotuk halo mobiliza opinaiun ne’ebe ke hatudu momos oin sa sira tau liu interese grupu no interese politika partidaria ninian ba iha negosiasaun buat ne’ebe asuntu nasional. Iha oin sira dehan ne’e asuntu nasional hotu-hotu tenke lian ida de’it mas iha kotuk aproveita atu hatun malu uza maneira sira hanesan ne’e. Segundu se setting ajenda ne’e halo kona Australia ida ne’e ita hein katak sei la akontese tan konfuzaun ne’ebe ke akontese iha kualker delegasaun ne’ebe ke mai kona Australia, delegasaun ne’e governu ka delegasaun ne’e kompania hanesan woodside ne’ebe mai liu ba ne’e. Mai tiha iha ne’e setting ajenda ne’e halo oi-oin kala kala hanoin Timor ne’e estadu Timor ne’e fungsional hanesan estadu ida la iha ninia regra. Ne’ebe sira mai tama sala, tama sala arbiru de’it hanoin katak bele aproveita lider politik sira para atu atinji sira nia ajenda ambisaun bisnis no ambisaun politika sira nia nasaun ninian. Ita hein katak sei la sala tan setting ne’ebe sira halo no sei la halo tan dala ida hanesan sa ida maka Julia Gillard halo proposta ida ne’ebe nia halo sala tiha. Nia la hatene katak estadu Timor Leste ne’e funsiona halo nusa, se maka hala’o funsaun exekutivu bele sai parseiru ba nia atu ko’alia kualker ajenda bilateral ninian. Tan ne’e maka ha’u hein katak setting ajenda ne’e mai kona Australia atu tau parte sira ne’e replete nafatin sira nia pozisaun atu aproveita de’it frakeiza lideransa sira iha ne’e para atu soran lideranca politika iha nasaun ne’e ninian. I parte ida fali mos se setting ajenda ba vizita ida ne’e kona inisidor hanesan husi Prezidenti da Republika entaun replete momoos dala ida tan movimentu ne’ebe durante ne’e katak lakohi atu haree ketaun ida ne’ebe asuntu negosiasaun bilateral, akordu internasional no akordu bilateral ne’e kompetencia exekutivu ninian, ne’ebe husik ida-idak hala’o ninia funsaun. Maibe setting ba visita ida ne’e prezidenti da Republika ninia inisitiva hodi involve reprezentante orgaun soberania sira seluk. Ha’u hein katak dala ida tan ita labele hanorin hatudu nafatin presedente negative ida kona ba sistema soberania estadu ninian atu halo ninia kompetencia no halo ninia papel tuir regra konstitusional.
TS: Sr. Ministru Bowen ohin lokraik anuncia ona iha aeroportu katak nia sei hasoru mos ho Sekjen Fretilin, DR. Mari Alaktairi. Rona husi ita bo’ot ninia lia ne’e hanesan hamosu perguntas oin sa?
Deputadu Hudo: Ha’u hein katak se karik nia avanca ba ne’e duni atu nia hatudu ninia pozisaun klaru ita labele halo fali hanesan main kucinbg-kucingan iha negosisaun, iha asuntu ida ne’ebe ke seriu. Sira iha oin, loro-loron hateten katak kontra ideas sira ne’e. Ita hein katak iha enkontru sira face to face ne’e hatudu mos pozisaun ida ne’e klaru. Maibe ha’u hein katak sei la akontese para buka popularidade iha publiku nia oin ita ko’alia finji hateten katak kontra proposta sira ne’e maibe iha kotuk tan ba ita iha interese grupu no iha interese politika atu buka popularidade grupus ninian ita koko atu halimar ho isu sira ne’ebe isu nasional ke ita hateten momos ona katak ita kontra.
TS: Ami rona ita bo’ot nia lian ne’e hanesan deskonfia no tauk karik partidu Fretilin muda sira nia pozisaun?
Deputadu Hugo: Ha’u foti izemplu ida uluk delegasaun Woodside mai halo negosiasaun iha ne’e. Mai la ko’alia ho orgaun kompetente maibe fila ba halo deklarasaun ba publiku Australia ka ba media iha ne’eba katak sira ko’alia hotu ona ho ema importante iha hola desizaun iha nasaun ne’e ninian nune’e bu’at hotu ona no bu’at hotu loos ona kona ba LNG iha tasi laran. Ne’e ha’u hein katak sira fila ba sira sei esteimentu ne’ebe kreia konfuzaun. Esteimentu ke la refleta. Mai hasoru ema ne’ebe ke la iha kompetencia ke atu ko’alia kona ba negosiasaun bu’at ruma maibe fila ba rekuinese ema sira ne’e hanesan mos bele halo desizaun ba estadu Timor Leste ka ba kualker desizaun tenke halo ba enome estadu ida ne’e. Mak ne’e de’it ami pozisaun klaru. Primeiru MInistru nia pozisaun mos klaru teb-tebes tan ba ladelega Ministru ruma mak bam as delega sekretariu estadu sira maka ba tuir enkontru ida ne’e. Ita hein katak sekretariu Estadu Seguranca lori mensajen klaru, pozisaun klaru Governu ninian. Bu’at ida ita lakohi akontese maka atu lakohi aproveita kreia konflitus. Tan ba ita nia politika partidu ba 2012 ninian ita koko atu asuntu nasional bele partidariza tiha hotu, privatiza tiha hotu hodi dehan katak partidu ida ne’e maka so sai hanesan defensor ba isu nasional no defende direitu povu ninian, direitu nasaun ninian no proteje povu ne’e kona pratika ema nasaun sira seluk atu uza atu atinji sira nia interese politika nia rai laran ninian. Maibe setting ida ne’e maka, estadu ida ne’e, governu ida ne’e tau asuntu bilateral tan ba asuntu refujiadus ne’e isu rejional no isu internasional maka ita hein katak sira tau asuntu ida ne’e iha nivel ida ne’e duni hanesan prezidenti Ramos Horta hateten. Tan ba isu ne’e, isu hamutuk rejional ninian maka ita hein katak setting ajenda ne’e hanesan ne’e duni. La orienta ka nakfila tiha ba isu ne’e hanesan isu bilateral hanesan Australia ho Timor de’it. Ita hein katak Prezidenti nia esteimentu ne’e la’os basa basi de’it. La’os teatru de’it iha media nia oin maibe refleta duni iha ninia ajenda ne’ebe ke nia halo iha enkontru ho delegasaun ida ne’e.
TS: Iha Media Australia ninian foo sai ona katak Prezidenti Horta foo sai ona estimasaun $30 miloens ba harii infraestrutura nune’e total kustu ba operasaun centru ne’e sei gasta ate $60 miloens total. Ne’e karik indika katak iha ona lampu verde ba Proposta refere?
Desputadu Hugo: Ha’u sente la’os. Prezidenti la iha lejitimidade atu ko’alia kona ba kestaun ida ne’e. Ida ne’e, kestaun ida ne’e kompetencia exekutivu ninian. Kestaun ida ne’e tenke hetan ratifikasaun kona Parlamentu Nasional. Tan ba ida ne’e maka prezidenti bele kasu lia sira ne’e. Ita hein katak esteimentu sira ne’e, eisteimentu basa basi, ne’e karate Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta ninian. Ita hein katak nia la halimar ho kestaun ida ne’e. Parlamentu reprezenta povu ne’e tomak hatudu momoos iha rezolusaun ne’e katak kontra kualker tipu de proposta atu harii centru refujiadus iha rai ida ne’e. Tan ba ita la’os kestaun osan. PM Julia Gillard momentu hateten kona ba ninia proposta ida ne’e, hateten tan ho 200 miloens. Ba ita la’os kestaun 200 miloens. Sa tan ita ko’alia kona ba 30 miloens plus 40 miloens, ida ne’e la vale ida. Ita hasai ita nia osan ba problemas pendentes, pur izemplu hanesan problema refujiadus, problema petisionarius, problamas pagamentus ba reparasaun vitimas da gera, ba veteranus sira ne’ene, miloens de dollars mak ita hasai ona husi orsamentu estadu ninian. Nune’e ha’u sente se intensaun ne’e ba kreiasaun kampu de servisu hanesan linguajen ne’ebe Julia Gillard hateten ba Sua Excellencia Prezidenti Ramos Horta, iha ninia vizita ba Australia, ita heina katak la’os ita matan naklosu ba osan. Kestaun ne’e la’os osan. Kestaun ne’e oin sa ita atu tratu no dignifika ita nia povu ne’e rasik. Tan ba povu ne’e infrenta hela problema infraestrutura baziku ne’ebe minim tebe-tebes hanesan nasaun ida. Ne’ebe, ita lalika hakfodak ho 30 miloens ka 40 miloens. 200 miloens dollar de’it mos ba nasaun ida ne’e atu rekopera de’it no atu estandariza de’it ninia infraestrutura bazika iha nasaun ne’ene la to’o liu. Agora ita presiza osan bo’ot atu haree bu’at ne’e. Alein de ita presiza osan ita presiza enerjia ne’ebe suficiente. Se prezidenti iha enerjia suficiente no atensaun suficiente para atu halo servisu extra, di’ak liu haree problemas nasaun nian atu resolve duke koko atu buka popularidade hodi foti asuntu-asuntu rejional ne’ebe ke nasaun seluk sei bele. Sira ke iha posibilidade liu, iha kondisaun di’ak liu atu pronto simu harii centru refujiadus ne’e.
Mari Alkatiri Dehan PM Xanana Hataan Deputadu AMP la Brani Dehan La'e Maiske ne’e intervista Eskluxivu maibe Tempo semanal hanoin presiza konfirma ho lideranca partidu Fretilin. Tuir mai transkrisaun kompletu DR. Mari Alkatiri ninian, “Deputadu Hugo maka ninia hanoin hanesan ne’e. Nia konfundi Fretilin ho nia rasik. Fretilin so iha lian ida de’it. Ha’u hakarak haree de’it deputadu Hugu nia tabele ba see agora. Ha’u so ko’alia enkotru ne’e kuandu ha’u simu ona ema ne’e. Ha’u la foo importancia ba Deputadu Hugo ka deputadu see de’it. Ema AMP ne’e ha’u la foo importancia.”Klarifika kona ba Fretilin dehan lia fuan ida de’it ne’e DR. Mari rejeita atu komenta maibe dehan, “aban ha’u simu (bainaka), depois maka ha’u hateten. Australia rasik hatene ona pozisaun Fretilin maka ida ne’ebe. Husu kona ba deskonfianca husi deputadu CNRT ninian ne’ebe dehan Fretilin iha oin rejeita hodi buka popularidade maibe dala ruma husi kotu halo enkontru suba-subar Mari’i ho lian Maka’as dehan, “oin sa maka suba-subar, ema maka husu enkontru ho ha’u i ha’u simu nia iha sede de komite central, dehan fali suba-subar? Nia (ministru Imigrasaun Australia) husu enkontru ho ha’u. Ha’u simu nia iha sede komite central. Nia lori mai ema na’in sanolu i ha’u lori ema na’i sanolu resin lima ba. Ne’e suba-subar ga? Ha’u la presiza lisaun husi ema tabeledor sira hanesan Hugo. Ha’u la presiza lisaun husi ema tabeledor hanesan Hugo ho sira seluk tan. “DR. Mari’i hahu sura hikas istoria katak, “rai ne’e iha ema ida rua ka tolu de’it maka uluk, mehi uluk rai ne’e atu sai independent. Ne’e ema hotu-hotu hatene se. Se deputadu Hugo la hatene di’ak liu estuda istoria lai. La iha barak. Rua ka tolu de’it maka uluk hahu mehi ba rai ne’e atu independent.” Atu remata dada lia ho Tempo Semanal DR. Marii realsa atu hakerek, “ha’u la presiza lisaun husi tabeledor sira hanesan Deputadu ho sira seluk.”
Monday, 11 October 2010
CNRT Kongratula Xanana iha Kombate KKN, Kestiona seriedade PGR no Husu SJT Inkeretu DR. Ana
Tempo Semanal, Dili, 12 Oetobru 2010
Iha dader ida ne’e bankada mais votadu iha bloku AMP sei hato’o sira nia deklarasaun politika iha Plenaria parlamentu Nasional. Deklarasaun ne’e hato’o husi Deputadu Natalino dos Santos husi CNRT ne’ebe ninia konteudu hanesan tuir mai ne’e:
Deputadu ne’e hahu ho foo parabeins ba Primeiru MInistru ninia neon kmanek. “Ohin hau hakarak kongratula Governo AMP, nebe Lidera hosi PM Kai Rala Xanana Gusmao, AMP iha duni Vontate diak, iha komitmento ba kombate korupsaun, tamba Korupsaun AMP koncidera hanesan krime extra Ordinari ou moras at ida que tenque hamos, se lae nia konsequensi povo kiik sira mak terus no dezemvolvimento estado RDTL sei la avansa, ho nune iha tempo badak Governo AMP liu hisi PM sei halo Suspensaun ba Membro Governo Amp nian hodi ba hatan iha Tribunal, ba alegasaun nebe refere ba membro Governo sira hetan alegasaun halo korupsaun,” hakerek iha deklarasaun politika ne’ebe sei sani husi deputadu ne’e iha minute balun tan.Nia hatutan, “Maibe hau laran Triste, tamba justisa ne’ebe que la justo praktika husi makaer Justisa sira, hodi halo injustisa, hodi atingi sira nia objektivo vingansa politik passado nian. Ho nune hau hakarak fo lembra fila fali ba Makaer Justisa sira hodi tetu no hare fila fali kasu anterior iha Ministerio Estatal nian, ne’ebe que usa osan la tuir regras normal kontra Lei (abuso de poder).”
“Proceso Sosa Komputador ba halo kartaun eleitoral, ho Valor $ 1.113 miloes dolar americano iha tinan 2006, nebe osan povo nian hetan aprovasaun husi representante povo iha uma fukun parlamento nasional, nebe que Ministerio Estatal uluk lidera husi Dra.Ana Pessoa Pinto.”
“Objectivo halo single source ne, atu halo produsaun ba Kartaun Eleitoral, tamba iha elesaun ba Presidencial no Parlamentar, tempo la tó atu loke tender, maibe razaun ne’e la forte hodi viola tiha lei no regras aprovisionamento estabelece no sistema centralisado, maibe ita hare fali katak iha eleisaun 2007, kada votante sira ba vota, sei utiliza hela Kartao Eleitoral tuan, Passaporte, Certidaun Baptismo no certdao RDTL hodi ba vota. ““At Liu tan Compania nebe maka hetan Single Source, la iha licenca no registo iha Timor Leste. Faktos rua iha leten, Lei la fo dalan ba halo Single Source, no Companhia refere la iha legalidae ba nia existencia iha Timor Leste( companhia ne la registo). Ida ne hatudo momos katak, iha duni indikasaun forte Korupsaun iha Ministerio Estatal governo anterior nia tempo.”
“Kasu ne hetan alegasaun no mos iha publico, liu-liu media masa, Kasu ne Korupsaun no Krime tamba sa maka Ministerio Publiku to’o agora seidauk halo investigasaun ba kasu ne’e, ho nune hau hakarak hatene proceso ne’e to’o ona iha nebe, karik arquivo tiha, ka kasu ne’e hetan ona julgamento ou sei iha hela gaveta Tribunal nian.”
“Tamba tuir rekomendasaun PDHJ nia relatori nebe maka submete ba Prockurado Geral Republika, hatete momos, katak iha indisiu forte mal administrasaun, abusu de poder,krimi inrequecimentu ilicitu husi ministerio Estatal no PGR rasik haruka ona processo ne’e ba ona Tribunal Recurso atu halo julgamento.”
“Ohin hau nudar Deputado Parlamento Nacional hakarak, questiona fila fali no hakarak husu fila fali KASU refere liu hosi Plenaria Parlamento Nacional, atu hatene andamento kasu ne’e to’o ona iha nebe?,” natalino kestiona seriedade no imparsialidade Ministeiru Publiku ne’ebe ukun husi eis Ministra Estatal DRA. Ana Pesoa.
“Hare ba injustisa nebe iha instituisaun makaer justisa sira, hau pesemis, embora governo iha vontade diak, maibe injustisa sei taka dalan ba komitmento Kombate Korupsaun, tamba elementos balu iha instituisaun nia laran involve mos iha praktek Korupsaun wain hira sei kaer knar nudar membro do Governo.”
“Se karik injustisa nebe’e maka halao dadaun iha instituisaun makaer justisa sira, hau liga ba kasu, Vice PM José Luis Guterres , nian nebe maka agora dadaun manas no sai komsumu politik ba politikos sira, hodi julga Dr. Jose Luis Guterres“LUGO” Eis- Chefe Delegasaun Fretilin iha Frente Diplomatik iha tempo Luta ba Libertasaun, konsidera hanesan presequisaun politik hosi ema nebe maka iha vingansa Politik ho oportunidade kaer poder balu iha justisa, hodi halo tan abuso ba Poder.”
“Indikasaun forte ba indisius ABUZO DE PODER Kazu Dr. Jose Luis”Lugu”, hatudo mo-mos ba ita hotu, oinsa Autoridade judisiaria ida (orgaun autonoma) nudar PGR, Dra. Ana Pessoa, hatudo indikasaun forte ba indisius ba abuzo de poder no tenta halo fraude hasoru Sr. Xanana Gusmao nudar PM IV Governo Konstitusional.”
“Husi kronologia kazu Jose Luis ho Zakarias Albano da Costa, ne be hetan akusasaun husi PGR ba krime abuzo poder no enriksemento iligitu (memparkaya diri secara tidak sah), hatudu, mo-mos iha presequesaun politika no vingansa politik pasado no tentativa ho meus oin-oin hodi sobu governo AMP nebe Xanana maka lidera hela.”
“Faktus : indikasaun katak, ema nebe tuir los hetan mos akusasaun, hanesan : Sra. Eix Vice Ministra Negosio Estrangeiro ADALGIJA MAGNO no Sra. Eix Ministra Financas MADALENA VOAVIDA naran sira ne latama mos hanesan Acusadus, iha lista akusasaun hasoru Dr. Jose Luis, Dr. ZaCaris A. da Costa no sira esklui tiha sira seluk. “
“ Faktus iha leten, hau koncidera tendensia politika no presequisaun nebe halo hasoru membro governo AMP, laos deit presequisaun maibe atliu senhora Procuradora Geral da Republika tenta hatudu indikasaun ho indisius forte ba ABUZA rasik nia Poder nudar PGR, ho dalan haruka karta notificasaun ida ba PM Xanana Gusmao hodi husu atu SUSPENDE ona membro Governo nain 2 nebe hetan akusasaun husi PGR, processo nebe Sra. PGR ho nia instituisaun rasik halo praktek lor-loron, hatene nia procedimento: Katak akusasaun ida só bele konsidera definitivu wainhira respeita procedemento iha kodigo ba Processo Penal Timor- Leste nian, liu-liu artigo 239, so Juiz kompetente/Juis do Processo nebe avalia tiha lai kazu ida maka bele determina, se kazu ne iha fundamentus forte atu simu nudar akusasaun definitivu, maibe saida maka akontece iha kazu Vice PM, maka Sra. Procuradora Geral tenta bosok/halo fraude ba PM Xanana, nebe nia koncidera la konece sistema justisa Timor-Leste, aproveita situasaun deskonesimento ida ne’e, husu la lais atu PM Xanana suspende membro Governo nain rua ne’e, ho nune ita bele hare ona oinsa skenario politizasaun nebe tama ba ona instituisaun judisiaria nia laran, ho objektivo lori “chaos” ba governasaun Xanana Gusmao, mos dezastre ba estado RDTL.”
“Faktos ida tan katak Dra. Ana Pessoa, hatudo mos nudar PGR, halo tan abuzu b poder hodi halimar politika, no nonok haruka tan akusasaun Dr. Jose Luis Guterres no Dr. ZaCarias A. da Costa nian ba Presidente Komissaun A Parlamento Nacional, Dra. Fernanda Borges. Ida ne’e faktos konkreta hatudu mo-mos presequisaun politika nebe Dra. Ana Pessoa halo ba ninia adversario politika, Vice PM no MNE.”
Iha dader ida ne’e bankada mais votadu iha bloku AMP sei hato’o sira nia deklarasaun politika iha Plenaria parlamentu Nasional. Deklarasaun ne’e hato’o husi Deputadu Natalino dos Santos husi CNRT ne’ebe ninia konteudu hanesan tuir mai ne’e:
Deputadu ne’e hahu ho foo parabeins ba Primeiru MInistru ninia neon kmanek. “Ohin hau hakarak kongratula Governo AMP, nebe Lidera hosi PM Kai Rala Xanana Gusmao, AMP iha duni Vontate diak, iha komitmento ba kombate korupsaun, tamba Korupsaun AMP koncidera hanesan krime extra Ordinari ou moras at ida que tenque hamos, se lae nia konsequensi povo kiik sira mak terus no dezemvolvimento estado RDTL sei la avansa, ho nune iha tempo badak Governo AMP liu hisi PM sei halo Suspensaun ba Membro Governo Amp nian hodi ba hatan iha Tribunal, ba alegasaun nebe refere ba membro Governo sira hetan alegasaun halo korupsaun,” hakerek iha deklarasaun politika ne’ebe sei sani husi deputadu ne’e iha minute balun tan.“Proceso Sosa Komputador ba halo kartaun eleitoral, ho Valor $ 1.113 miloes dolar americano iha tinan 2006, nebe osan povo nian hetan aprovasaun husi representante povo iha uma fukun parlamento nasional, nebe que Ministerio Estatal uluk lidera husi Dra.Ana Pessoa Pinto.”
“Iha proceso ne Ministerio Estatal, la halo tuir procedemento legal, tuir lei apovisionamento ne’ebe mak estabelece ona katak buat hotu liu husi tender, maibe Ministra Estatal halo single Source, e Companhia ne’e hatudo deit husi Ministerio Estatal ho naran Companhia: VIP Computer.”
“Objectivo halo single source ne, atu halo produsaun ba Kartaun Eleitoral, tamba iha elesaun ba Presidencial no Parlamentar, tempo la tó atu loke tender, maibe razaun ne’e la forte hodi viola tiha lei no regras aprovisionamento estabelece no sistema centralisado, maibe ita hare fali katak iha eleisaun 2007, kada votante sira ba vota, sei utiliza hela Kartao Eleitoral tuan, Passaporte, Certidaun Baptismo no certdao RDTL hodi ba vota. ““Kasu ne hetan alegasaun no mos iha publico, liu-liu media masa, Kasu ne Korupsaun no Krime tamba sa maka Ministerio Publiku to’o agora seidauk halo investigasaun ba kasu ne’e, ho nune hau hakarak hatene proceso ne’e to’o ona iha nebe, karik arquivo tiha, ka kasu ne’e hetan ona julgamento ou sei iha hela gaveta Tribunal nian.”
“Tamba tuir rekomendasaun PDHJ nia relatori nebe maka submete ba Prockurado Geral Republika, hatete momos, katak iha indisiu forte mal administrasaun, abusu de poder,krimi inrequecimentu ilicitu husi ministerio Estatal no PGR rasik haruka ona processo ne’e ba ona Tribunal Recurso atu halo julgamento.”
“Ohin hau nudar Deputado Parlamento Nacional hakarak, questiona fila fali no hakarak husu fila fali KASU refere liu hosi Plenaria Parlamento Nacional, atu hatene andamento kasu ne’e to’o ona iha nebe?,” natalino kestiona seriedade no imparsialidade Ministeiru Publiku ne’ebe ukun husi eis Ministra Estatal DRA. Ana Pesoa.
“Hare ba injustisa nebe iha instituisaun makaer justisa sira, hau pesemis, embora governo iha vontade diak, maibe injustisa sei taka dalan ba komitmento Kombate Korupsaun, tamba elementos balu iha instituisaun nia laran involve mos iha praktek Korupsaun wain hira sei kaer knar nudar membro do Governo.”
“Se karik injustisa nebe’e maka halao dadaun iha instituisaun makaer justisa sira, hau liga ba kasu, Vice PM José Luis Guterres , nian nebe maka agora dadaun manas no sai komsumu politik ba politikos sira, hodi julga Dr. Jose Luis Guterres“LUGO” Eis- Chefe Delegasaun Fretilin iha Frente Diplomatik iha tempo Luta ba Libertasaun, konsidera hanesan presequisaun politik hosi ema nebe maka iha vingansa Politik ho oportunidade kaer poder balu iha justisa, hodi halo tan abuso ba Poder.”
“Indikasaun forte ba indisius ABUZO DE PODER Kazu Dr. Jose Luis”Lugu”, hatudo mo-mos ba ita hotu, oinsa Autoridade judisiaria ida (orgaun autonoma) nudar PGR, Dra. Ana Pessoa, hatudo indikasaun forte ba indisius ba abuzo de poder no tenta halo fraude hasoru Sr. Xanana Gusmao nudar PM IV Governo Konstitusional.”
“Husi kronologia kazu Jose Luis ho Zakarias Albano da Costa, ne be hetan akusasaun husi PGR ba krime abuzo poder no enriksemento iligitu (memparkaya diri secara tidak sah), hatudu, mo-mos iha presequesaun politika no vingansa politik pasado no tentativa ho meus oin-oin hodi sobu governo AMP nebe Xanana maka lidera hela.”
“Faktus : indikasaun katak, ema nebe tuir los hetan mos akusasaun, hanesan : Sra. Eix Vice Ministra Negosio Estrangeiro ADALGIJA MAGNO no Sra. Eix Ministra Financas MADALENA VOAVIDA naran sira ne latama mos hanesan Acusadus, iha lista akusasaun hasoru Dr. Jose Luis, Dr. ZaCaris A. da Costa no sira esklui tiha sira seluk. “
“ Faktus iha leten, hau koncidera tendensia politika no presequisaun nebe halo hasoru membro governo AMP, laos deit presequisaun maibe atliu senhora Procuradora Geral da Republika tenta hatudu indikasaun ho indisius forte ba ABUZA rasik nia Poder nudar PGR, ho dalan haruka karta notificasaun ida ba PM Xanana Gusmao hodi husu atu SUSPENDE ona membro Governo nain 2 nebe hetan akusasaun husi PGR, processo nebe Sra. PGR ho nia instituisaun rasik halo praktek lor-loron, hatene nia procedimento: Katak akusasaun ida só bele konsidera definitivu wainhira respeita procedemento iha kodigo ba Processo Penal Timor- Leste nian, liu-liu artigo 239, so Juiz kompetente/Juis do Processo nebe avalia tiha lai kazu ida maka bele determina, se kazu ne iha fundamentus forte atu simu nudar akusasaun definitivu, maibe saida maka akontece iha kazu Vice PM, maka Sra. Procuradora Geral tenta bosok/halo fraude ba PM Xanana, nebe nia koncidera la konece sistema justisa Timor-Leste, aproveita situasaun deskonesimento ida ne’e, husu la lais atu PM Xanana suspende membro Governo nain rua ne’e, ho nune ita bele hare ona oinsa skenario politizasaun nebe tama ba ona instituisaun judisiaria nia laran, ho objektivo lori “chaos” ba governasaun Xanana Gusmao, mos dezastre ba estado RDTL.”
“Faktos ida tan katak Dra. Ana Pessoa, hatudo mos nudar PGR, halo tan abuzu b poder hodi halimar politika, no nonok haruka tan akusasaun Dr. Jose Luis Guterres no Dr. ZaCarias A. da Costa nian ba Presidente Komissaun A Parlamento Nacional, Dra. Fernanda Borges. Ida ne’e faktos konkreta hatudu mo-mos presequisaun politika nebe Dra. Ana Pessoa halo ba ninia adversario politika, Vice PM no MNE.”“Baseia ba faktos iha leten, tuir Kodigo Processo Penal artigo 12, Supremo Tribunal Justisa (STJ) maka iha kompetencia atu hahu loke inquerito kriminal hasoru PGR, Tribunal Recurso nudar Tribunal ás liu iha Timor-Leste bele halao knar nudar STJ nian, loke inquerito ba Dra. Ana Pessoa.”
“Razaun husu inqueritu ba STJ/Tribunal Rekursus tamba PGR,hanesan orgaun judicial ne’ebe autonoma la halo ona knar no defende ona independencia judicial,maibe buka politiza fali justisa hodi atinji ba ninia objektivu politku!”
Sunday, 10 October 2010
Proposta Australia, TL Sai Centru Refujiadus: Chris Bowen Sei dada lia ho Horta Maiske PN, NGO no Jovens la aceita
Tempo Semanal, 12 Segunda 2010
Tuir planu iha loron segunda feira Lokraik semana ne’e, Australia nia Ministru Imigrasaun, Chris Bowen sei to’o iha Dili hodi hasoru malu ho Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta iha loron tersa dader atu aprezenta governu kanberra ninia proposta ne’ebe hakarak harii centru prosesamentu ba refujiadus iha rai rohan Timor Leste.
Chris Bowen hateten katak, “Timor Leste nia governu nakloke aan ba idea centru prosesamentu refujiadus rejional.”
Antes sama ain iha Dili Ministru Chris Bowen dehan ona ba ajencia de noticia AAP katak Timor Leste nia Prezidenti no Primeiru Ministru “interesadu tebes,” kona ba idea centru refujiadus ne’e.
Wainhira to’o iha Aeroportu internasional Prezidenti Nicolao Lobato, Komoro, iha loron Sabadu (10/10) ba jornalista sira Xefe do estadu rekuinese katak, “hau simu informasau ne’e, sira husu enkontru ho hau, ha’u sei buka ko’alia fila fali ho Sr. Primeiru Ministru, ho ministru Negosiu estranjeiru i Ministru hotu-hotu, sira ne’ebe ka’er problema ida ne’e. Sei ko’alia liu fali mos ho Dr. Mari Alkateri, eeehh..nu’udar lider partidaria importante, para hetan hanesan hotu-hotu nia hanoin kona ba asuntu ida ne’e. Ha’u nia pozisaun ne’ebe uluk ha’u hateten sai ona, ohin ha’u hateten sai nafatin.”
Ema barak ne’ebe la kompriende eis diplomata ulun nasaun ne’e ninian, so’e kritikas no lian maka’as hasoru xefe do estadu maibe eis Ministru negosiu Estranjeiu ne’e hatene uza ninia kapacidade diplomasia. “Ha’u nia hanoin maka ida ne’e, se iha kondisaun ne’ebe, resposta ba Timor Leste nia preokupasaun, kondisoens hotu hotu ne’ebe ita aprezenta entaun ita bele haree, konsidera pozitivu. Maibe ha’u bele hateten sai de’it ba povu, maka ida ne’e; ha’u nu’udar prezidenti da republika, primeiru lugar, interese nasional Timor Leste nian. I segundu lugar iha kazu especifiku ida ne’e, razaun umanitaria ruma,” esplika Horta.
Eis Ministru Negosiu estranjeiru iha primeiru Governu ne’ebe komanda husi Dr. Mari Alkatiri ne’e dehan, “Timor Leste nunka bele taka odamatan ba ema ne’ebe halai husi funu, halai husi ki’ak. Ita hatudu ita nia moral, ita nia estatus hanesan nasaun ida ke tuir principiu umanitariu no prinsipiu solidaridade. Ita depois liu tiha husi prinsipiu ida ne’e, umanitariu, atu haree ba razaun pratika, konkretu, ne’e, ita negosia. Maibe Timor labele hateten, la’e ami la simu. La’e, ami bele simu. Rai ne’e bele ki’ak maibe Timor oan sira nia fuan hanesan osan mean atu tau matan ba ema ki’ak sira, rai seluk nian. Maibe ita bele haree oin sa maka, ami bele simu. Atu nune’e signifika se maka iha responsabilidade ba financeira, se maka atu harii centru ne’e, hari’I iha ne’ebe, tinan hira nia laran katak bu’at sira ne’e hotu sei negosia didi’ak atu nune’e Timor Leste bele foo resposta ida defenitivu.”
Nia haktuir katak, “Primeiru, problema ne’e, problema rezional ida, la’ós problema Timor-Leste ho Austrália. Problema boot ida. I Timor-Leste mós sei konsulta ho vizinu sira hanesan, Indonezia. I se prosesu ne’e nia mekanismu ne’e, mekanismu rezional ida,ne’e internasionál. Ha’u tenke hare responsabilidade see nian atu simu deslokadu sira ne’e.”
Tuir fontes Tempo Semanal iha Governu ninian hateten katak husi parte Governu sei delega de’it sekretariu do Estadu seguranca, DR. Francisco Guterres mak akompania enkontru entre Prezidenti da Republika ho Ministru Imigrasaun Australian nian ne’e.
“Timor-Leste hanesan opsaun ida, bele opsaun seluk. Portantu atu hateten deit maka ida ne’e, pronto atu simu delegasaun, rona sira nia lia fuan, sira nia planu ka ideia saida. Governu sei rona ha’u nia opiniaun, tan ba ne’e responsabilidade governu nian. Maski Primeiru Ministru husu ba ha’u, hanesan koordena Timor-Leste nia resposta, eeehh Governu mak depois tenke halo desizaun tanba Governu mak tenke halo akordu.”
Iha parte seluk deputadu Natalino dos Santo, husi bankada CNRT ne’ebe inklui iha deputadu na’in 34 maka vota afavor ba rezolusaun fulan jullu, kontra primeira Ministra Australia, Julia Gillard nia proposta ba hari’i centru prosesamentu refujiadus iha TL dehan, ninia parte sei nafatin kontra. “Ha’u hakarak hateten katak, ha’u sei la aseita sa desizaun de’it mak Governu Australia ho Governu Timor-Leste atu hala’o iha negosiasaun ida ne’e, no em prinsipiu nu’udar reprejentante povu ne’ebe tuur iha uma fukun Parlamentu, ha’u sei la aseita kualker desizaun ida atu hari centru Refujiadu iha Timor tanba seidauk tempu para atu tau centru refujiadu iha Timor-Leste,” deputadu ne’e informa.
Nia razaun maka, “maioria membru Parlamentu Nasional la aseita proposta ne’ebe hato’o husi Governu Australia atu harii centru refujiadu iha Timor- Leste, ne’e duni nu’udar reprejentante povu iha uma fukun Parlamentu hakarak hateten, ha’u sei la hatan no sei la fo ulun ba asuntu ida ne’e, tan ne’e diak liu haruka Governu Australia ba tau iha Darwin tanba Australia nia rai luan barak loos.”
“Se Australia iha interese hakarak simu refujiadu entaun hari iha sira nia rai laran no la presija mai Timor, maibe ida ne’e hatudu katak Australia hakarak desvia atensaun politika nain sira kona ba negosiasaun Greater Sunrise ne’ebe daudauk ne’e hamosu hela polemika,” nia so’e piadas.
Natalino du’un Australia uza taktika kreia problema foun hodi hasees governu Timor Leste ninia tarjetu. “Governu Australia mos hakarak koko Timor-Leste ninia posizaun politika ne’e, iha ne’ebe, tan ne’e sira tenta ho isu foun para bele desvia politiku nain sira nia atensaun kona ba negosiasaun Greater Sunrise,” Natalino dale.
Nia asegura katak, “ami membru Parlamnetu Nasional maioria sei la aseita opsaun saida de’it, hanesan mos negosiasaun Greater Sunrise ne’ebe dehan atu hala’o floting iha tasi laran no mos ami sei la aseita kona ba proposta ne’ebe uluk Primeira Ministra Australia hato’o liu husi Presidente da Republika Jose Ramos Horta atu mai foo ba Governu hodi trata asuntu ida ne’e.”
“Razaun membru Parlamentu la aseita tanba situasaun Infrastrutura, Seguransa iha Timor seidauk la’o diak no ida ne’e sei loke dalan ba ema hotu – hotu bele tama mai, tanba agora daudauk ita hare katak, ita ninia situasaun seguransa iha portu no Aereportu seidauk iha sistema teknologia ne’ebe diak entaun ho ida ne’e ema terorista sira bele tama mai.”
“Ha’u sente tempu seidauk to’o, karik tinan 20 ou tinan 30 tan, maibe diak liu agora daudauk ne’e Estadu Timor-Leste tenke fokus oinsa atu dezenvolve nasaun ida ne’e hodi tau atensaun ba situasaun vida social ekonomiku povu ida ne’e nian duke simu fali proposta ida ne’ebe la razuavel no la logika. Hanusa ita la uza rai mamuk hirak ne’e hodi hala’o buat diak ruma para haruka povu sira ba iha ne’eba, duke ita simu fali refujiadu husi rai seluk nian mai iha ne’e, tan ne’e ha’u sente katak kestaun ne’e la tama iha ha’u nia kakutak”
Deputadu ne’e indika katak nia kompriende pozisaun governu AMP ne’ebe ka’er husi prezidenti partidu CNRT no eis komandante en Xefe das Falintil, Kay Rala Xanana Gusmau, sei la simu proposta ne’e maiske tenta halo kontente hela Australia ho taktika negosiasaun. “Ha’u sente governu sei la aseita, mais ida ne’e presija mos rona orgaun soberania seluk tanba realidade hatudu maioria membru Parlamentu Nasional la aseita proposta hari centru refujiadu iha Timor,” dehan Natalino.
Nia realsa katak,“Ha’u sei lori aspirasaun povu hodi rezeita desizaun ida ne’e, maibe ha’u fiar katak governu simu sira ninia proposta para atu bele ‘memuaskan’ de’it sira hodi deskuti mais to’o ikus Governu mos tenke rona orgaun seberaniu sira seluk.”
Natalino ninia kolega husi bankada hanesan, deputadu Aderito Hugo da costa reforsa katak, “haree ba problema soisiu ekonomia povu no seguranca estadu ninian, katak sei la muda rezolusaun ne’ebe pasa ona iha parlamentu nasional maibe ami sei defende rezolusaun ne’e hodi rejeita nafatin proposta husi Primeira Ministra Julia Gillard ninian.”
Sociedade civil mos aviza daudaun ba Governu atu labele monu ba manobra husi ukun nain sira iha nasaun kangaroo ne’e. “Ha’u deskonfia Australia uza buat ida ne’e hanesan dalan seluk atu hala’o presaun kona ba negosiasaun Mina ou kadoras ne’ebe atu dada mai Timor, tanba dala ruma Australia koko atu desfia ita nia hanoin para Timor-Leste ninia konsentrasaun la’os ba ona Mina maibe ba fali asuntu hari centru refujiadu,” dehan director Yayasan Hak Rui Viana.
Noticia internasional haklaken, governu Timor leste indika tiha ona distritu suai ne’ebe tuir Planu estratejiku dezenvolvimentu nasional katak distritu refere sei sai hanesan baze suplai ba dezenvolvementu gas no oileu iha tasi Timor ne’e sei sai mos hanesan fatin prosesamentu ba refujiadus. “Centru ne’e atu hari iha Suia ou iha Distritu seluk mos, ha’u hanoin ninia problema hanesan de’it, tanba ita nia kondisaun hatudu katak, Timor-Leste seidauk iha kbiit atu bele loke sentru refujiadu, liu-liu seidauk iha kbiit oinsa atu jere no oinsa atu garantia. Tan ne’e atu loke iha Distritu ne’ebe de’it mos, ha’u sente ita ninia rekursu seidauk to’o. Ne’e duni diak liu Timor-Leste fokus ba ninia programa, saida mak atu hala’o para bele dezenvolve povu nia moris duke sibuk ba asuntu ne’ebe mak Australia hato’o. Tan ba ida ne’e sei fo todan ba Timor-Leste hodi hasai tan energia barak,” Rui Argumenta.
Tuir dada lia ne’ebe jornal ne’e halo ho emprezariu Timor oan balun dehan katak se karik governu Australia hakarak sosa rai, sira bele faan sira nia rai iha Suai ba harii fatin prosesamentu ne’e. “Ema barak haree liu ba asuntu politiku maibe sira la hatene bu’at ne’e ninia benefisiu ba ekonomia,” dehan emprezariu ida husi Suai ba jornal ne’e.
Nia kontinua katak, “ha’u hanoin bu’at ne’e ninia pozitivu iha barak ba ekonomia.”
Maibe tuir Rui la devia nasaun bo’ot hanesan Australia atu sela fali todan ba nasaun foun hanesan Timor Leste. “Australia iha rekursu ne’ebe boot no ema hotu hatene Australia nasaun ne’ebe mak riku tanba sira nia ekonomi avansadu no sira iha rai ne’ebe luan, tan ne’e sira iha posibilidade ne’ebe boot atu hari fatin ida iha ne’eba para bele simu refujiadu, suaka politika ou vitima sira husi nasaun seluk,” Rui dehan.
Diretor Yayasan Hak ne’e dehan Proposta PM Gillard ninia hatudu nasaun bo’ot halai husi ninia responsabilidade. “Kestaun ne’e indika katak, Australia koko atu fase liman husi ninia responsabilidade ba asuntu internasional no prinsipiu direitus humanus hodi fo fali todan ba Timor-Leste mak atu hare fali asuntu ida ne’e, entaun politika Australia ne’e politika la diak ne’e duni husu ba governu Timor-Leste atu hanoin didiak,” nia akuza Australia.
Nia kontinua katak, “ha’u hanoin dala ruma politika Australia ne’e foer oituan, tanba hare husi rekursu no parte hotu-hotu Australia iha fasilidade ne’ebe kompletu liu Timor-Leste, maibe tanbasa nia husu fali Timor-Leste mak tenke sai fali sentru ba refujiadu.”
Nune’e duni Rui apela ba lider Timor leste ninian katak, “agora ba oin ha’u sente Timor-Leste seidauk bele sai fatin refujiadu, tan ne’e husu ba ukun nain sira ne’ebe karik iha duni planu atu hala’o negosiasaun ho Governu Australia kona ba asuntu ida ne’e diak liu ita rekoinese ita ninia kondisaun hodi hateten ho onestidade katak Timor-Leste seidauk prontu atu sai fatin refujiadu.”
Nia foo esplikasaun katak, “Timor ninia ukun an iha tinan valu ne’e sei infrenta hela problema barak hanesan, problema social, ekonomia, justisa ne’ebe Timor Leste sei daudauk rezolve, ne’e duni ha’u hanoin diak liu Timor-Leste preokupa ba ninia problema sira ne’e duke loke tan odamatan atu aumenta tan asuntu ne’ebe halo ita gasta enerjia barak liu tan, depois bele impata fali Timor-Leste nia focus atu resolve problema interna ne’ebe relasiona ho dezenvolvimentu.”
“Tanba ne’e mak ha’u hanoin idea ou sujestaun politika Australia nian ne’ebe husu Timor-Leste atu tau sentru refujiadu iha Timor ne’e seidauk ninia tempu tanba Timor Leste ninia kondisaun seidauk favorese,maibe karik aban bain rua, tinan 10 ou tinan 20 Timor-Leste ninia kondisaun diak ona entaun Timor-Leste foin bele sai fatin sentru tanba ida ne’e mak responsabilidade Internasional husi nasaun hotu –hotu atu ajuda ema sira ne’ebe mak sai refujiadu no hetan ameasa husi sira nia Governu no ukun nain sira.”
Rejeksaun ba proposta PM Austalia ne’e mos mai husi populsaun iha distritu hanesan Julia Soares husi Vikeke dehan, “hanesan Foinsa’e Timor Leste, ha’u sei la aseitu atu hari sentru refujiadu iha Timor-Leste tanba ita rasik hatene katak Timor – Leste rai ida ne’ebe ki’ik oan hela, ne’e duni husu ba Governu atu la bele simu proposta Australia nian.”
Nia husu Governu labele foo rai para harii centru refujiadu ne’e tan ba Timor oan balun seidauk iha direitu ba rai no rai ne’ebe iha nia husu atu uza ba produsaun agrikula ho uza ba dezenvolvimentu la’os sai fali fatin atu tahan ema refujiadus ba Australia nune’e nia aseita ho Parlamentu ninia rezolusaun. “Ha’u aseita ho rezolusaun husi membru Parlamentu sira ne’ebe maioria rezeita total proposta Governu Australia nian kona ba hari sentru Refujiadu, tanba nasaun ida ne’e sei menus buat barak no povu Timor-tomak sei presija Governu ninia tulun hodi dezenvolve povu nia moris, la’os atu hare fali interese ema seluk nian.,” Julia ko’alia.
Iha momentu balun liu ba kotuk, jornal ne’e mos publika ona preokupsaun no rejeksaun husi Ulun bo’ot Igreija katolika ninian iha TL. Bispo Diosese Baukau dom Basilio do Nasimentu dehan katak centru refujiadus ne’ebe karik sei estabelece duni iha nasaun ne’e sei lori impaktu negativu ba komunidade Timor Leste.
Tuir planu iha loron segunda feira Lokraik semana ne’e, Australia nia Ministru Imigrasaun, Chris Bowen sei to’o iha Dili hodi hasoru malu ho Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta iha loron tersa dader atu aprezenta governu kanberra ninia proposta ne’ebe hakarak harii centru prosesamentu ba refujiadus iha rai rohan Timor Leste.
Chris Bowen hateten katak, “Timor Leste nia governu nakloke aan ba idea centru prosesamentu refujiadus rejional.”
Antes sama ain iha Dili Ministru Chris Bowen dehan ona ba ajencia de noticia AAP katak Timor Leste nia Prezidenti no Primeiru Ministru “interesadu tebes,” kona ba idea centru refujiadus ne’e.
Wainhira to’o iha Aeroportu internasional Prezidenti Nicolao Lobato, Komoro, iha loron Sabadu (10/10) ba jornalista sira Xefe do estadu rekuinese katak, “hau simu informasau ne’e, sira husu enkontru ho hau, ha’u sei buka ko’alia fila fali ho Sr. Primeiru Ministru, ho ministru Negosiu estranjeiru i Ministru hotu-hotu, sira ne’ebe ka’er problema ida ne’e. Sei ko’alia liu fali mos ho Dr. Mari Alkateri, eeehh..nu’udar lider partidaria importante, para hetan hanesan hotu-hotu nia hanoin kona ba asuntu ida ne’e. Ha’u nia pozisaun ne’ebe uluk ha’u hateten sai ona, ohin ha’u hateten sai nafatin.”
Ema barak ne’ebe la kompriende eis diplomata ulun nasaun ne’e ninian, so’e kritikas no lian maka’as hasoru xefe do estadu maibe eis Ministru negosiu Estranjeiu ne’e hatene uza ninia kapacidade diplomasia. “Ha’u nia hanoin maka ida ne’e, se iha kondisaun ne’ebe, resposta ba Timor Leste nia preokupasaun, kondisoens hotu hotu ne’ebe ita aprezenta entaun ita bele haree, konsidera pozitivu. Maibe ha’u bele hateten sai de’it ba povu, maka ida ne’e; ha’u nu’udar prezidenti da republika, primeiru lugar, interese nasional Timor Leste nian. I segundu lugar iha kazu especifiku ida ne’e, razaun umanitaria ruma,” esplika Horta.
Eis Ministru Negosiu estranjeiru iha primeiru Governu ne’ebe komanda husi Dr. Mari Alkatiri ne’e dehan, “Timor Leste nunka bele taka odamatan ba ema ne’ebe halai husi funu, halai husi ki’ak. Ita hatudu ita nia moral, ita nia estatus hanesan nasaun ida ke tuir principiu umanitariu no prinsipiu solidaridade. Ita depois liu tiha husi prinsipiu ida ne’e, umanitariu, atu haree ba razaun pratika, konkretu, ne’e, ita negosia. Maibe Timor labele hateten, la’e ami la simu. La’e, ami bele simu. Rai ne’e bele ki’ak maibe Timor oan sira nia fuan hanesan osan mean atu tau matan ba ema ki’ak sira, rai seluk nian. Maibe ita bele haree oin sa maka, ami bele simu. Atu nune’e signifika se maka iha responsabilidade ba financeira, se maka atu harii centru ne’e, hari’I iha ne’ebe, tinan hira nia laran katak bu’at sira ne’e hotu sei negosia didi’ak atu nune’e Timor Leste bele foo resposta ida defenitivu.”
Nia haktuir katak, “Primeiru, problema ne’e, problema rezional ida, la’ós problema Timor-Leste ho Austrália. Problema boot ida. I Timor-Leste mós sei konsulta ho vizinu sira hanesan, Indonezia. I se prosesu ne’e nia mekanismu ne’e, mekanismu rezional ida,ne’e internasionál. Ha’u tenke hare responsabilidade see nian atu simu deslokadu sira ne’e.”
Tuir fontes Tempo Semanal iha Governu ninian hateten katak husi parte Governu sei delega de’it sekretariu do Estadu seguranca, DR. Francisco Guterres mak akompania enkontru entre Prezidenti da Republika ho Ministru Imigrasaun Australian nian ne’e.
“Timor-Leste hanesan opsaun ida, bele opsaun seluk. Portantu atu hateten deit maka ida ne’e, pronto atu simu delegasaun, rona sira nia lia fuan, sira nia planu ka ideia saida. Governu sei rona ha’u nia opiniaun, tan ba ne’e responsabilidade governu nian. Maski Primeiru Ministru husu ba ha’u, hanesan koordena Timor-Leste nia resposta, eeehh Governu mak depois tenke halo desizaun tanba Governu mak tenke halo akordu.”
Iha parte seluk deputadu Natalino dos Santo, husi bankada CNRT ne’ebe inklui iha deputadu na’in 34 maka vota afavor ba rezolusaun fulan jullu, kontra primeira Ministra Australia, Julia Gillard nia proposta ba hari’i centru prosesamentu refujiadus iha TL dehan, ninia parte sei nafatin kontra. “Ha’u hakarak hateten katak, ha’u sei la aseita sa desizaun de’it mak Governu Australia ho Governu Timor-Leste atu hala’o iha negosiasaun ida ne’e, no em prinsipiu nu’udar reprejentante povu ne’ebe tuur iha uma fukun Parlamentu, ha’u sei la aseita kualker desizaun ida atu hari centru Refujiadu iha Timor tanba seidauk tempu para atu tau centru refujiadu iha Timor-Leste,” deputadu ne’e informa.
Nia razaun maka, “maioria membru Parlamentu Nasional la aseita proposta ne’ebe hato’o husi Governu Australia atu harii centru refujiadu iha Timor- Leste, ne’e duni nu’udar reprejentante povu iha uma fukun Parlamentu hakarak hateten, ha’u sei la hatan no sei la fo ulun ba asuntu ida ne’e, tan ne’e diak liu haruka Governu Australia ba tau iha Darwin tanba Australia nia rai luan barak loos.”
“Se Australia iha interese hakarak simu refujiadu entaun hari iha sira nia rai laran no la presija mai Timor, maibe ida ne’e hatudu katak Australia hakarak desvia atensaun politika nain sira kona ba negosiasaun Greater Sunrise ne’ebe daudauk ne’e hamosu hela polemika,” nia so’e piadas.
Natalino du’un Australia uza taktika kreia problema foun hodi hasees governu Timor Leste ninia tarjetu. “Governu Australia mos hakarak koko Timor-Leste ninia posizaun politika ne’e, iha ne’ebe, tan ne’e sira tenta ho isu foun para bele desvia politiku nain sira nia atensaun kona ba negosiasaun Greater Sunrise,” Natalino dale.
Nia asegura katak, “ami membru Parlamnetu Nasional maioria sei la aseita opsaun saida de’it, hanesan mos negosiasaun Greater Sunrise ne’ebe dehan atu hala’o floting iha tasi laran no mos ami sei la aseita kona ba proposta ne’ebe uluk Primeira Ministra Australia hato’o liu husi Presidente da Republika Jose Ramos Horta atu mai foo ba Governu hodi trata asuntu ida ne’e.”
“Razaun membru Parlamentu la aseita tanba situasaun Infrastrutura, Seguransa iha Timor seidauk la’o diak no ida ne’e sei loke dalan ba ema hotu – hotu bele tama mai, tanba agora daudauk ita hare katak, ita ninia situasaun seguransa iha portu no Aereportu seidauk iha sistema teknologia ne’ebe diak entaun ho ida ne’e ema terorista sira bele tama mai.”
“Ha’u sente tempu seidauk to’o, karik tinan 20 ou tinan 30 tan, maibe diak liu agora daudauk ne’e Estadu Timor-Leste tenke fokus oinsa atu dezenvolve nasaun ida ne’e hodi tau atensaun ba situasaun vida social ekonomiku povu ida ne’e nian duke simu fali proposta ida ne’ebe la razuavel no la logika. Hanusa ita la uza rai mamuk hirak ne’e hodi hala’o buat diak ruma para haruka povu sira ba iha ne’eba, duke ita simu fali refujiadu husi rai seluk nian mai iha ne’e, tan ne’e ha’u sente katak kestaun ne’e la tama iha ha’u nia kakutak”
Deputadu ne’e indika katak nia kompriende pozisaun governu AMP ne’ebe ka’er husi prezidenti partidu CNRT no eis komandante en Xefe das Falintil, Kay Rala Xanana Gusmau, sei la simu proposta ne’e maiske tenta halo kontente hela Australia ho taktika negosiasaun. “Ha’u sente governu sei la aseita, mais ida ne’e presija mos rona orgaun soberania seluk tanba realidade hatudu maioria membru Parlamentu Nasional la aseita proposta hari centru refujiadu iha Timor,” dehan Natalino.
Nia realsa katak,“Ha’u sei lori aspirasaun povu hodi rezeita desizaun ida ne’e, maibe ha’u fiar katak governu simu sira ninia proposta para atu bele ‘memuaskan’ de’it sira hodi deskuti mais to’o ikus Governu mos tenke rona orgaun seberaniu sira seluk.”
Natalino ninia kolega husi bankada hanesan, deputadu Aderito Hugo da costa reforsa katak, “haree ba problema soisiu ekonomia povu no seguranca estadu ninian, katak sei la muda rezolusaun ne’ebe pasa ona iha parlamentu nasional maibe ami sei defende rezolusaun ne’e hodi rejeita nafatin proposta husi Primeira Ministra Julia Gillard ninian.”
Sociedade civil mos aviza daudaun ba Governu atu labele monu ba manobra husi ukun nain sira iha nasaun kangaroo ne’e. “Ha’u deskonfia Australia uza buat ida ne’e hanesan dalan seluk atu hala’o presaun kona ba negosiasaun Mina ou kadoras ne’ebe atu dada mai Timor, tanba dala ruma Australia koko atu desfia ita nia hanoin para Timor-Leste ninia konsentrasaun la’os ba ona Mina maibe ba fali asuntu hari centru refujiadu,” dehan director Yayasan Hak Rui Viana.
Noticia internasional haklaken, governu Timor leste indika tiha ona distritu suai ne’ebe tuir Planu estratejiku dezenvolvimentu nasional katak distritu refere sei sai hanesan baze suplai ba dezenvolvementu gas no oileu iha tasi Timor ne’e sei sai mos hanesan fatin prosesamentu ba refujiadus. “Centru ne’e atu hari iha Suia ou iha Distritu seluk mos, ha’u hanoin ninia problema hanesan de’it, tanba ita nia kondisaun hatudu katak, Timor-Leste seidauk iha kbiit atu bele loke sentru refujiadu, liu-liu seidauk iha kbiit oinsa atu jere no oinsa atu garantia. Tan ne’e atu loke iha Distritu ne’ebe de’it mos, ha’u sente ita ninia rekursu seidauk to’o. Ne’e duni diak liu Timor-Leste fokus ba ninia programa, saida mak atu hala’o para bele dezenvolve povu nia moris duke sibuk ba asuntu ne’ebe mak Australia hato’o. Tan ba ida ne’e sei fo todan ba Timor-Leste hodi hasai tan energia barak,” Rui Argumenta.
Tuir dada lia ne’ebe jornal ne’e halo ho emprezariu Timor oan balun dehan katak se karik governu Australia hakarak sosa rai, sira bele faan sira nia rai iha Suai ba harii fatin prosesamentu ne’e. “Ema barak haree liu ba asuntu politiku maibe sira la hatene bu’at ne’e ninia benefisiu ba ekonomia,” dehan emprezariu ida husi Suai ba jornal ne’e.
Nia kontinua katak, “ha’u hanoin bu’at ne’e ninia pozitivu iha barak ba ekonomia.”
Maibe tuir Rui la devia nasaun bo’ot hanesan Australia atu sela fali todan ba nasaun foun hanesan Timor Leste. “Australia iha rekursu ne’ebe boot no ema hotu hatene Australia nasaun ne’ebe mak riku tanba sira nia ekonomi avansadu no sira iha rai ne’ebe luan, tan ne’e sira iha posibilidade ne’ebe boot atu hari fatin ida iha ne’eba para bele simu refujiadu, suaka politika ou vitima sira husi nasaun seluk,” Rui dehan.
Diretor Yayasan Hak ne’e dehan Proposta PM Gillard ninia hatudu nasaun bo’ot halai husi ninia responsabilidade. “Kestaun ne’e indika katak, Australia koko atu fase liman husi ninia responsabilidade ba asuntu internasional no prinsipiu direitus humanus hodi fo fali todan ba Timor-Leste mak atu hare fali asuntu ida ne’e, entaun politika Australia ne’e politika la diak ne’e duni husu ba governu Timor-Leste atu hanoin didiak,” nia akuza Australia.
Nia kontinua katak, “ha’u hanoin dala ruma politika Australia ne’e foer oituan, tanba hare husi rekursu no parte hotu-hotu Australia iha fasilidade ne’ebe kompletu liu Timor-Leste, maibe tanbasa nia husu fali Timor-Leste mak tenke sai fali sentru ba refujiadu.”
Nune’e duni Rui apela ba lider Timor leste ninian katak, “agora ba oin ha’u sente Timor-Leste seidauk bele sai fatin refujiadu, tan ne’e husu ba ukun nain sira ne’ebe karik iha duni planu atu hala’o negosiasaun ho Governu Australia kona ba asuntu ida ne’e diak liu ita rekoinese ita ninia kondisaun hodi hateten ho onestidade katak Timor-Leste seidauk prontu atu sai fatin refujiadu.”
Nia foo esplikasaun katak, “Timor ninia ukun an iha tinan valu ne’e sei infrenta hela problema barak hanesan, problema social, ekonomia, justisa ne’ebe Timor Leste sei daudauk rezolve, ne’e duni ha’u hanoin diak liu Timor-Leste preokupa ba ninia problema sira ne’e duke loke tan odamatan atu aumenta tan asuntu ne’ebe halo ita gasta enerjia barak liu tan, depois bele impata fali Timor-Leste nia focus atu resolve problema interna ne’ebe relasiona ho dezenvolvimentu.”
“Tanba ne’e mak ha’u hanoin idea ou sujestaun politika Australia nian ne’ebe husu Timor-Leste atu tau sentru refujiadu iha Timor ne’e seidauk ninia tempu tanba Timor Leste ninia kondisaun seidauk favorese,maibe karik aban bain rua, tinan 10 ou tinan 20 Timor-Leste ninia kondisaun diak ona entaun Timor-Leste foin bele sai fatin sentru tanba ida ne’e mak responsabilidade Internasional husi nasaun hotu –hotu atu ajuda ema sira ne’ebe mak sai refujiadu no hetan ameasa husi sira nia Governu no ukun nain sira.”
Rejeksaun ba proposta PM Austalia ne’e mos mai husi populsaun iha distritu hanesan Julia Soares husi Vikeke dehan, “hanesan Foinsa’e Timor Leste, ha’u sei la aseitu atu hari sentru refujiadu iha Timor-Leste tanba ita rasik hatene katak Timor – Leste rai ida ne’ebe ki’ik oan hela, ne’e duni husu ba Governu atu la bele simu proposta Australia nian.”
Nia husu Governu labele foo rai para harii centru refujiadu ne’e tan ba Timor oan balun seidauk iha direitu ba rai no rai ne’ebe iha nia husu atu uza ba produsaun agrikula ho uza ba dezenvolvimentu la’os sai fali fatin atu tahan ema refujiadus ba Australia nune’e nia aseita ho Parlamentu ninia rezolusaun. “Ha’u aseita ho rezolusaun husi membru Parlamentu sira ne’ebe maioria rezeita total proposta Governu Australia nian kona ba hari sentru Refujiadu, tanba nasaun ida ne’e sei menus buat barak no povu Timor-tomak sei presija Governu ninia tulun hodi dezenvolve povu nia moris, la’os atu hare fali interese ema seluk nian.,” Julia ko’alia.
Iha momentu balun liu ba kotuk, jornal ne’e mos publika ona preokupsaun no rejeksaun husi Ulun bo’ot Igreija katolika ninian iha TL. Bispo Diosese Baukau dom Basilio do Nasimentu dehan katak centru refujiadus ne’ebe karik sei estabelece duni iha nasaun ne’e sei lori impaktu negativu ba komunidade Timor Leste.
Prezidenti Apoiu PM husu Suspensaun ba Vice PM ho MNE no Husu PN labele Taka Dalan Justica
Dili Tempo Semanal
Iha Sabado (10/10) prezidenti DR. Jose Ramos Horta to’o hikas iha capital Timor Leste, Dili, hafoin halo viajen Estadu ba Nova Yorke hola fatin iha enkontru Asembleia Jeral ONU no halo Vizita do Estadu ba Portugal. Wainhira tun tiha husi manu liras besi Silk Air iha aero portu Nicolao Lobato dili, prezidenti ba jornalista sira nia deklara ninia konkordancia ho atuasaun PM hodi haruka surat ba parlamentu nasional hodi husu suspensaun ba Membru senior nain rua iha Governu AMP no nia aceita atu parlamentu hasai imunidade ba DR. Jose Luis Guterres ho DR. Zacarias Albano da Costa. “Iha kazu ida ne’e Primeiru Ministru halo buat ne’ebe nia tenke halo duni. Tuir Lei Primeiru Ministru tenke halo ida ne’e duni. Signifika iha rai sira seluk Ministru sira la iha imunidade. Lei imunidade ba Ministru sira ne’e iha ita nia nasaun ne’e maka novidade bo’ot ida. Iha rai sira seluk la iha. Maibe tan ba iha, Primeiru Ministru tenke halo buat ne’ebe nia tenke halo duni. Iha kazu ida iha tribunal kontra Ministru ida, nia tenke hateten ba Parlamentu para suspende ka foti imunidade membru Governu nian para tribunal bele halo julgamentu. Ne’e prosesu normal i primeiru Ministru halo buat ne’ebe loos tuir lei,” Horta hateten.
“Bele, ne’e parlamentu maka deside i ha’u hanoin parlamentu la iha opsaun seluk, ba foti duni imunidad. Tan ba ne’e kazu ida tribunal, parlamentu labele taka dalan ba tribunal,” Horta hataan ba jornalista nia husu.
Prezidenti la halo deklarasaun kona ba atividade durante ninia vizita ba estranjeiru hanesan baibain amibe iha konferencia de imprensa ne’e prezidenti dehan ba jornalista sira husu perguntas kona ba buat ne’ebe media sira sente presiza resposta. Nune’e duni lian husu sira ne’e barak liu relasiona ho kazu alegasaun kontra membru nain rua husi IV governu konstitusional ne’ebe ukun husi AMP ne’e.
Reasaun Xefe do Estadu ba lian husu dahuluk Ramos Horta dehan, “Primeiru kazu ne’e ba ona iha Prokuradoria jeral nia liman, ba ona iha tribunal sei deside. Ha’u lakohi interfere ou halo presaun. Ha’u hateten de’it ha’u nia opiniaun pesoal.”
“Kazu ne’e ha’u nu’udar xefe de estadu i nu’udar ema, ha’u la haree ke ne’e kazu ne’e...., bele ilegal, seidauk tuir lei loloos, bele ilegal karik?, tribunal maka sei deside no sei haree ne’ene ilegal ka la’e. Maibe labele haluha ke Sr. Vice Primeiru Ministru, DR. Jose Luis Guterres, fila mai iha Timor husi nia postu iha Nova Yorke, nu’udar embaixador iha ne’eba. Tan ba Primeiru Ministru maka bolu nia mai. Ha’u maka bolu nia mai, ba ministru Negosiu Estranjeiru. I momentu ne’e ha’u Ministru Negosiu Estranjeiru i atu liu ba Primeiru Ministru durante Krize ne’e. I ha’u konsulta ho DR. Mari Alkatiri, i konkorda i nia (Jose Luis Guterres) fila.”
Nia apela katak, “ Labele haluha ke familia (jose Luis Guterres) iha ne’eba. Tinan rua nolu resin hira nia laran familia iha liur ho oan. I oan ida moras bo’ot. Eeeh uluk iha tempu Luta, nia oan ne’e ba para iha ospital Soweto, ne’ebe sira iha ospital ida especializadu teb-tebes kona ba doenca ida ka moras ida naran Leucemia. Leucemia ne’e ita bele esplika simplis ne’e katak Kankru raan nian. Momentu ne’e nia (jose Luis Guterres) nein doit metan ida iha. Ha’u mak iha ne’eba, ba ho nia iha ne’eba, ba to’o Soweto maiske Soweto ne’e perigozu teb-tebes. Ha’u maka ba iha ne’eba ho nia i ha’u mak foo garantia, ha’u nia kartaun de kreditu para sira bele simu nia (Jose Luis Guterres nia oan). Tan ba sira ezeji momentu ne’e garantia ida ke sei selu. I depois ba Nova Yorke hanesan embaixador i nia oan ne’e tenke tratamentu nafatin. Tan ba ne’e maka ha’u hateten, se nia fila (Timor Leste kaer pasta Ministru Negosiu Estranjeiru), se maka foo garantia ba familia.”
“ Ninia (jose Luis Guterres) Sra. Ema ida mestradu ida. I se mestradu iha tan ba sa maka labele servisu iha misaun?,” Horta kestiona sistema.
Nia konta tuir ninia esperiencia wainhira sei kaer pasta MNE no la fiar Vice PM hariku aan. “Ha’u uluk Ministru Negosiu Estranjeiru, ha’u hateten ba ita nia embaixada iha Washington, Constancio Pinto, momentu ne’e hanesan de’it en karegadu negosiu, nia feen iha ne’eba. Hateten, rfekruta o nia feen servisu iha embaixada. Timor la iha ema bara-barak ba ita, tan ba kaben, la’en iha sevisu, i feen labele ona servisu ona. La’e, ha’u nia hanoin, filozofia mak ne’e, se iha embaixador ruma, en karegadu negosiu ruma ou diplomata ruma, ba karik embaixada ruma, nia feen nia iha servisu tenke so’e tiha servisu iha ne’e? Ita buka aproveita para nia servisu iha embaixada ne’e mos. Portantu kazu maka ne’e. Portantu ha’u la fiar ke kazu ne’e ita bele hateten, enrekicimentu ilicito, ”Horta dehan.
Prezidenti Horta esplika katak kazu hasoru MNE ne’e ki’ik. “Kazu DR. Zacarias nian simples liu tan ba la’os nia maka asina kontratu. Eeehhh ne’e vice Ministru (red: vice Ministra) maka asina. Vice Ministru negosiu Estranjeiru. DR. Zacarias mai, prosesu ne’e konkluidu tiha ona nia halo de’it ordem pagamentu. Ne’e maka kazu ne’e ba ha’u husi liur ita haree simples maibe ita entrega ba tribunal maka deside. Buat ne’ebe tribunal deside ha’u reafirma ha’u nia konfianca nu’udar Prezidenti ba Vice Primeiru Ministru i ba Ministru Negosiu Estranjeiru,” esplika Horta.
“Bele, ne’e parlamentu maka deside i ha’u hanoin parlamentu la iha opsaun seluk, ba foti duni imunidad. Tan ba ne’e kazu ida tribunal, parlamentu labele taka dalan ba tribunal,” Horta hataan ba jornalista nia husu.
Prezidenti la halo deklarasaun kona ba atividade durante ninia vizita ba estranjeiru hanesan baibain amibe iha konferencia de imprensa ne’e prezidenti dehan ba jornalista sira husu perguntas kona ba buat ne’ebe media sira sente presiza resposta. Nune’e duni lian husu sira ne’e barak liu relasiona ho kazu alegasaun kontra membru nain rua husi IV governu konstitusional ne’ebe ukun husi AMP ne’e.
Reasaun Xefe do Estadu ba lian husu dahuluk Ramos Horta dehan, “Primeiru kazu ne’e ba ona iha Prokuradoria jeral nia liman, ba ona iha tribunal sei deside. Ha’u lakohi interfere ou halo presaun. Ha’u hateten de’it ha’u nia opiniaun pesoal.”
“Kazu ne’e ha’u nu’udar xefe de estadu i nu’udar ema, ha’u la haree ke ne’e kazu ne’e...., bele ilegal, seidauk tuir lei loloos, bele ilegal karik?, tribunal maka sei deside no sei haree ne’ene ilegal ka la’e. Maibe labele haluha ke Sr. Vice Primeiru Ministru, DR. Jose Luis Guterres, fila mai iha Timor husi nia postu iha Nova Yorke, nu’udar embaixador iha ne’eba. Tan ba Primeiru Ministru maka bolu nia mai. Ha’u maka bolu nia mai, ba ministru Negosiu Estranjeiru. I momentu ne’e ha’u Ministru Negosiu Estranjeiru i atu liu ba Primeiru Ministru durante Krize ne’e. I ha’u konsulta ho DR. Mari Alkatiri, i konkorda i nia (Jose Luis Guterres) fila.”
Nia apela katak, “ Labele haluha ke familia (jose Luis Guterres) iha ne’eba. Tinan rua nolu resin hira nia laran familia iha liur ho oan. I oan ida moras bo’ot. Eeeh uluk iha tempu Luta, nia oan ne’e ba para iha ospital Soweto, ne’ebe sira iha ospital ida especializadu teb-tebes kona ba doenca ida ka moras ida naran Leucemia. Leucemia ne’e ita bele esplika simplis ne’e katak Kankru raan nian. Momentu ne’e nia (jose Luis Guterres) nein doit metan ida iha. Ha’u mak iha ne’eba, ba ho nia iha ne’eba, ba to’o Soweto maiske Soweto ne’e perigozu teb-tebes. Ha’u maka ba iha ne’eba ho nia i ha’u mak foo garantia, ha’u nia kartaun de kreditu para sira bele simu nia (Jose Luis Guterres nia oan). Tan ba sira ezeji momentu ne’e garantia ida ke sei selu. I depois ba Nova Yorke hanesan embaixador i nia oan ne’e tenke tratamentu nafatin. Tan ba ne’e maka ha’u hateten, se nia fila (Timor Leste kaer pasta Ministru Negosiu Estranjeiru), se maka foo garantia ba familia.”
“ Ninia (jose Luis Guterres) Sra. Ema ida mestradu ida. I se mestradu iha tan ba sa maka labele servisu iha misaun?,” Horta kestiona sistema.
Nia konta tuir ninia esperiencia wainhira sei kaer pasta MNE no la fiar Vice PM hariku aan. “Ha’u uluk Ministru Negosiu Estranjeiru, ha’u hateten ba ita nia embaixada iha Washington, Constancio Pinto, momentu ne’e hanesan de’it en karegadu negosiu, nia feen iha ne’eba. Hateten, rfekruta o nia feen servisu iha embaixada. Timor la iha ema bara-barak ba ita, tan ba kaben, la’en iha sevisu, i feen labele ona servisu ona. La’e, ha’u nia hanoin, filozofia mak ne’e, se iha embaixador ruma, en karegadu negosiu ruma ou diplomata ruma, ba karik embaixada ruma, nia feen nia iha servisu tenke so’e tiha servisu iha ne’e? Ita buka aproveita para nia servisu iha embaixada ne’e mos. Portantu kazu maka ne’e. Portantu ha’u la fiar ke kazu ne’e ita bele hateten, enrekicimentu ilicito, ”Horta dehan.
Prezidenti Horta esplika katak kazu hasoru MNE ne’e ki’ik. “Kazu DR. Zacarias nian simples liu tan ba la’os nia maka asina kontratu. Eeehhh ne’e vice Ministru (red: vice Ministra) maka asina. Vice Ministru negosiu Estranjeiru. DR. Zacarias mai, prosesu ne’e konkluidu tiha ona nia halo de’it ordem pagamentu. Ne’e maka kazu ne’e ba ha’u husi liur ita haree simples maibe ita entrega ba tribunal maka deside. Buat ne’ebe tribunal deside ha’u reafirma ha’u nia konfianca nu’udar Prezidenti ba Vice Primeiru Ministru i ba Ministru Negosiu Estranjeiru,” esplika Horta.
Saturday, 9 October 2010
Maiske Nasaun Doador Salin Osan Barak ba Wee Moos Populasaun sei Tutur Zerikan
Hahu husi capital ba too suku Populasaun sei halerik nafatin wee moos inklui suku ida iha sub-distritu Zumalai husi Distritu suai. Lokraik feto ran sira hodi zerikan ba kuru wee hemu kuaze. Wee hodi haris ninian sira uza husi pozu ne’ebe kee iha suku nia klaran. Labarik feto ran mane klosan ferik ho katuas sira rame-rame hodi tali no kalen ka zerikan ne’e kua ona hodi kuru no dada wee husi posu maka haris. Maiske tinan barak ona nasaun doador sira liu-liu husi AusAid kampainya ajuda wee ba komunidade sira iha area ruarais maibe sei nafatin de’it maiske projetu wee ba populasaun ne’e ninia durasaun besik tinan 30 ona no lori osan dolar wain maka kuru maibe ninia rezultadu populasaun sei tutur zerikan no dudu karosa.
Subscribe to:
Posts (Atom)