Komunidade Ililai Preokupa Irigasaun Ne’ebé At

TEMPO SEMANAL-LOSPALOS, 15/11/2012

Xefe Suku Jaime da Costa bainhira
 hato’o ninia mensazen ba komunidade
Suku Ililai iha seminariu ne’ebé organiza
 husi Organizasaun Haberan Institute. Foto/Richo

DURANTE Governasaun Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) nia ukun, Ministeriu Agrikultor kria politika ida hodi fahe trator ba agrikultor sira iha teritoriu Timor-Leste. Objetivu husi politika ne’e atu garantia produsaun hare iha rai laran.

Maski nune’e, hanoin diak husi Ministeriu Agrikultor sei malahuk hela. Tanba, realidade hatudu to’o ohin loron agrikultor balun sei halerik hela. Natar barak sei abandona, produsaun hare la di’ak, la iha manutensaun di’ak ba trator ne’ebé Governu fahe liu husi Ministeriu Agrikultor no pior liu tan iha suku balun irigasaun la di’ak.

Klaru katak, natar barak mak to’o ohin loron abandona tanba irigasaun la di’ak. Situasaun ne’e kuaze akontese iha fatin barak, inklui irigasaun iha Suku Ililai, Sub-Distritu Moro, Distritu Lautem.  Orsamentu barak mak Governu hasai liu husi projetu pakote referendum (PPR), projetu dezenvolvimentu Dezentralizadu (PDDI), PDD II no projetu dezenvolvimentu rural (PDL) atu hadia irigasaun. Maibe, tansá iha fatin balun agrikultor sira kontinua halerik kona ba kondisaun irigasaun.

Xefe Suku Ililai Jaime da Costa haktuir ba Jornal Tempo Semanal katak, komunidade suku Ililai maioria moris husi vida agrikultor hanesan, natar nain, to’os nain no peska. Ne’e duni, husu ba governu tenke define planu halo didiak se lae povu ki’ik sira, liu-liu povu agrikulor sira mak sai nafatin vitima ne’ebé la aserta ba realidade moris povu nian.

Bainhira governu la iha planu di’ak no la tuir realidade moris povu nian konserteza dezenvolvimentu sei la la’o di’ak. “ povu iha suku ida ne’e barak liu moris nu’udar natar na’in. Maibe, sira nia produsan iha tinan ne’e kuaze la fó rezultadu di’ak tanba problema irigasaun la diak no kuaze at hotu” dehan Xefe Suku Jaime hafoin partisipa seminariu ne’ebé organiza husi Organizasaun Haberan Institute.

Dala barak Sekertariu Estadu no Ministru sira liu  iha fatin ne’e mais sira la sente problema saida mak komunidade iha suku ne’e enfrenta. Natar barak mak oras ne’e daudauk abandona hela tanba irigasaun la di’ak.

Atu responde situasan hirak ne’e, Xefe Suku Ililai hamutuk ho ninia povu hato’o ona proposta ba ulun boot sira, liu-liu ba orgaun ne’ebé kompotente. Maibe, to’o agora seidauk iha rezultadu. Ne’e duni, natar barak mós husik abandona hela de’it.

Ulun boot Suku Ililai rekoinese katak, politika Governu hodi fahe trator ne’e diak. Maibe, ninia problema mak la iha jestaun di’ak.  Ne’e duni, halo trator barak mak at hotu. “tuir loos antes fahe trator tenke fó uluk treinamentu kona ba manutensaun nian, atu nune’e bainhira trator hirak ne’e at oinsá sira bele hadia” esklarese Jaime.

Husu kona ba sistema serbisu, Jaime esplika, maioria agrikultor iha suku Ililai hala’o natar sei uza sistema tradisional. Ezemplu, lori karau hodi halai natar. Nia rekoinese iha mós grupu balun mak dadauk ne’e uza trator halai natar. Maibe, bainhira trator at sira paradu tanba la iha manutensaun ne’ebé di’ak.

Irigasaun hirak ne’ebé daudauk ne’e hetan estragus tanba impaktu husi mudansa iklima. enjeneiru sira mai hare no hala’o ona estudu. Maibe, sira la hare kona ba situasaun sira ne’e. “Fatin balun bee la’o loos no balun bee halai la di’ak neduni sira tenke hare ida ne’e, se lae povu sai vitima tanba la halo natar. Iha fatin ne’e tempu udan mota sempre tun no kuandu mota boot entaun fó impaktu makas ba hare sira iha natar laran no halo mós irigasaun at.

Andre Hornay komunidade Laivai hateten, problema ne’ebé durante ne’e sira enfrenta mak irigasan la diak, ne’e duni fó impaktu makas ba sira produsaun hare. Tanba, iha tempu udan konserteza hare sira ne’e sei hetan estragus makas husi mota ne’ebé tun.

Nia hatutan, daudauk ne’e iha grupu balu mak serbisu uza trator hodi halai natar. Maibe, barak liu mak sei uza sistema tradisional. Tan ne’e, husu ba Governu liu-liu Ministeriu ne’ebé kompotente atu hare mós problema ida ne’e.

Komunidade iha suku ne’e maioria moris hanesan to’os nain. Ne’e duni, ami husu ba Governu atu kria kondisaun ida ne’ebé di’ak ba agrikultor sira. Tanba, durante ne’e e populasaun sira halo natar uza de’it “alat manual” hanesan enxada no uza karau hodi halai natar, ne’e duni ninia “penghasilan” minimu tebes..” tenik Andre hodi taka ninia liafuan. (**)