Tempo Semanal Edisaun 134

TT Defisientes no Empata Dezenvolvimentu

73% Povu Husu Guvernu Hatama Telekom Foun

Dili, Tempo Semanal

Telekomunikasaun sai hanesan asuntu krusial tebes ba dezenvolvimentu Timor-Leste iha futuru, kriasaun rikeza no servisu, nune'e bele hamosu servisu iha areas mak vital hanesan saúde, edukasaun, mos ba aprovazaun administrasaun ne'ebé lo'os ho diak.

IV Governu konstitusional Timor Leste rekoñese katak telekomunikasaun importante ba futuru sosial no ekomomika Timor-Leste no governu ne'ebe lidera husi eis komandante gerileiru ne'e sei konsistensia ho ninia komitmentu elisaun iha 2007. Nunee IV Governu hahu prosesu ida hodi hari'i no implementa Polítika telekomunikasaun foun ba povu Timor-Leste.

Iha prosesu dezenvolvimentu Polítika ida ne'e, IV Governu Timor Leste fiar katak, "nivel no kualidade servisu telekomunikasaun ihaTimor-Leste la adekuadu hodi hatan ba presiza nasaun ida ne'e iha ohin loron no aban bainrua, " Kritika iha dokumentus governu nian ida ne'ebe koalia kona ba politika Telekomunikasaun, Governu hari'i ona task force ba Sevisu Telekomunikasaun Timor Leste ninian ne'ebe iha fulan Fevereiru prepara ona esbosu konsultasaun publika kona ba politika nasional telekomunikasaun maka sei sujeitu ba aprovasaun iha Konsellu Ministru tuir saida mak hetan husi konsultasaun publika ne'e.

Task Force ne'e rekuinese katak monopoli Telekomunikasaun mosu duni iha nasaun foun ne'e, nebe hahu kedan iha tinan restaurasaun Independencia 20 de Maiu 2002. "Iha 2002 Premeiru Governu Konstitusional Timor-Leste nian fo monopolia telekomunikasaun ba operador ida deit ba periudu tinan sanulu resin lima ho posibilidade ba hatutan tan tinan sanulu, ne'ebé remata iha 2027." Iha meiadu 2002, primeiru Governu Konstitusional Timor Leste fo kontratu konsesaun ba halo monopoli iha nasaun ne'e. Maske nune'e Governu ohin la fila kotuk maibe hateke ba oin hodi servisu hamutuk ho povu Timor-Leste tomak no hamutuk ho asionista sira iha sektor telekomunikasaun. Maske Estadu Timor Leste no povu hatene katak Kompainya Timor Telecom sai obstaklu hodi finaliza esbosu polítika ne'e maibe governu rekuinese katak, "ho konkordansia husi Timor Telecom hanesan kompainya ne'ebé kaer kontratu konsesaun, nune'e bele implementa prosesu reforma telekomunikasaun ba teritoriu tomak nia benefisiu."

Tuir Governu Timor leste ninia haree partikularmente ba asuntu balun hanesan, "nivel penetrasaun (uzuariu ne'ebé uza kada ema nain 100) ba telemovel iha Timor-Leste menus liu, kobertura no asesu geografika husi distritu no area rural sira la adekuadu, gastus ba bandwith internasional a'as liu, folin ba ema ne'ebé uza, partikularmente ba servisu Internet no xamadas internasional a'as/karun liu, Kualidade servisu iha Dili no iha areas rurais ne'ebé dok liu husi area urbanu la adekuadu."

Penetrasaun Broadband ba Rai ne'ebeé Renda ki'ik (Low Income), ba Tinan 2006-2007

Bainhira uzu internet no telefone iha Timor-Leste aumenta durante tinan nen nia laran, governu fiar katak nivel penetrasaun agora dadaun la adekuadu, presu, kualidade serbisu defesiente – liu-liu ba servisu internet – karu teb-tebes, no kobertura ba servisu mobile ladun sufisiente. Governu fiar tan katak asuntu hirak ne'e bele haree no hadi'a liu husi reforma telekomunikasaun hodi fo liberalizasaun ba sektor telekomunikasaun.

Penetrasaun Telefone Movel (Mobile) (no total)

Iha nivel agora dadaun, numeru kliente mak uza telefone movel ba ema ida iha populasaun Timor-Leste lao neneik liu husi kotuk kompara ho rai seluk ne'ebé iha kapital GDP hanesan.

Penetrasaun telefone movel (mobile) ba ema nain 100 iha Timor-Leste kompara ho estadu iha illa seluk. Hanesan grafiku ida ne'e hatudu, Timor-Leste iha performansia neb'ebé okos liu kontra nasaun sira seluk. Desdeke ITU fo data, densidade-telemovel (mobile) aumenta ba 16% iha Papua Nova Guine no 37% iha Vanuatu bainhira introduza kompetisaun.

Penetrasaun Movel (mobile) iha Nasaun Illa, 2006 – 2007

Panaroma ba penetrasaun telefone movel (mobile) iha nasaun illa balun. Ho komparasaun, imajem sofistikadu ida kona-ba nivel penetrasaun kompara ba total penetrasaun telefone (movel (mobile) no fiksu) por kapita ba nasaun ho renda kiik (Low Income) iha 2006-2007. Figura 9.7 mos haree ba diferensa entre nasaun hirak ne'e ne'ebé iha monopoliu no nasaun ne'ebé iha kompetisaun ba sektor telekomunikasaun. Bainhira halo hanesan ne'e, Figura tuir mai fo detaliu ba hahalok tolu: Ba dala uluk, indikador dezenpeñu hatudu Timor-Leste lao neneik liu bainhira kompara ho nasaun seluk; Ba dahuruak, nivel penetrasaun telefonika jeralmente a'as iha nasaun ne'ebé iha merkadu telekomunikasaun kompetitivu; Ba dala tolu, hare katak iha duni fatin ba merkadu ba operador sira seluk iha Timor-Leste. Ida ne'e, bainhira figura hirak ne'e validu, bainhira iha 50,000 telefone iha Timor-Leste (telephone 5 ba ulun ida) pareseke iha "gap" estatiskal ida ne'ebé husik penetrasaun hanesan mediu, ba klientes ne'ebé uza telefone 125,000 seluk (2 ½ vezes), bazeia ba figura G (inklui mos mina-rai). GDP ba ulun ida.

Penetrasaun telefone total (fiksu no movel) iha rai seluk ne'ebé iha renda ki'ik

Bainhira iha kresimentu bebeik ba penetrasaun telefone movel (mobile) iha Timor-Leste, la iha razaun substantivu atu fiar katak pozisaun relativu iha Timor-Leste ba analiza komparativa ida ne'e iha mudansa signifikativu desde figura hirak ne'e hetan analizasaun husi ITU. No mos, iha tempu ne'eba bainhira foti dadus ida ne'e, nasaun balun halo uituan deit bainhira kompara ho Timor-Leste. Impaktu potensial hodi bele husik kompetisaun ba penetrasaun telefone movel sei hatudu liu tan iha rai estadu karabian, 7 husi kazu 10 penetrasaun aumenta sae maka'as bainhira iha liberalizasaun ba merkadu telekomunikasaun.

Aumenta iha Penetrasaun Merkadu

Nasaun		Data lansamentu		Populasaun		Pre-lansamentu penetrasaun		Penetrasaun agora dadaun (2008)		Aumentu iha penetrasaun merkadu
Jamaica		19 Abril 2001		2.7 Miliaun		23%		75%		52%
St Lucia		23 Marsu 2003		167,000		10%		60%		50%
St Vincent		23 Marsu 2003		120,000		8%		45%		37%
Grenada		17 Outubru 2003		90,000		10%		50%		40%
Aruba		15 Jullu 2003		72,000		73%		80%		7%
Barbados		11 Fevereiru 2004		280,000		17%		55%		38%
Cayman		3 Marsu 2004		45,000		13%		60%		47%
Trinidad		6 Abril 2006		1.1 Miliaun		33%		40%		7%
Haiti		3 Maiu 2006		8 Miliaun		7%		15%		8%
Turks and Caicos Islands		6 Jullu 2006		22,000		15%		45%		30%
Bonaire		14 Jullu 2006		15,000		8%		20%		12%

Fonte: Institutu Pasifiku ba Poltika Publika, Vanuatu, 2008

Samoa		1 Novembru 2006		180k		11.3%		50%		39%
PNG		Jullu 2007		6 Miliaun		3%		16%		13%
Vanuatu		25 Junu 2008		235,412		9%		37%		28%
Tonga		8 Maiu 2008		100,000		15%		34%		19%

Fonte: Regulador Telekomunikasaun Samoa, PNG, Vanuatu, Tonga.

Presu Telefone Movel (mobile) iha Pasifiku, 2007

Numeru uzu telefone movel (mobile) aumenta durante tinan nen desde Timor Telecom simu kontratu konsesaun. Hanesan iha detaliu tuir tabela iha karaik, numeru uzu telefone movel aumenta husi 20,000 iha 2003 ba 125,022 uzus iha 2008. Hamutuk ho uzus liña fiksu nian ida hanesan nivel penetrasaun besik telefone 11 kada abitante atus ida.

Uzu Telefone Movel (Mobile)

		2003		2004		2005		2006		2007		2008
Numeru uzus		20,058

...

Xamada Internasional
Presu ba xamada internasional susbtansialmente a’as liu husi tarifa domestiku no jeralmente karu liu duke iha fatin hot-hotu iha Pasifiku. Iha 2007 xamada internasional iha Timor-Leste mak aas liu iha mundu. Hanesan iha Levantamentu Ekonomiku Pasifiku (iha p.38) nota mos, katak kustu iha Timor-Leste ho US$1.40 ba minutu ida, nia sai 50 vezes karu-liu kompara ho nasaun ne’e nia viziñu Indonézia.

Ratio hirak ne’e mak ratio Skype nian, internasionalmente indikador komparavel ba halo xamada internasional husi rai oin-oin.



Continua Aban deit
Servisu Internet
Agora dadaun, Timor Telecom fornese Servisu Internet ho dial-up (33 to’o 64 kbps) no broadband (64 to’o 512 kbps). Hodi bele hetan asesu ba Internet, Timor Telecom opera ho ligasaun satellite ne’ebé fahe bandwidth ba klientes Timor Telecom hotu iha Timor-Leste. Iha 2008, kapasidade bandwidth ne’ebe uza maka 13 Mbps ba downlink no 5 Mbps ba uplinks. Presu ba servisu Internet establese ou monta rasik husi Timor Telecom no servisu dial up iha variedade depende ba velosidade download no bazeia ba tempu uza internet (pick on/off). Desde Outubru 2008, ba servisu Internet permanente kustu ativasaun US$500 no selu fulan-fulan husi $500 ba velosidade 64 kbps to’o $US3.450 ba velosidade 512 kbps (ho kustu substansial adisional depende kliente nia hela fatin). Presu ba servisu Internet iha Timor-Leste a’as teb-tebes kompara ho nasaun Illa Pasifika seluk.

Presu Internet Broadband ba Rezidensia no ba Negosiu iha Pasifiku, 2009
Nota: PNG no Fiji husik iha kompetisaun Internet, Vanuatu sei ba halo, maibé Salamon Island no Timor-Leste la ba halo. Operador iha Fiji la fo velosidade 128k. Timor Telecom nia kobransa inklui sirkuitu alugadu ba kilometre 4, husi hub telecom iha Dili.

Presu Internet iha Timor-Leste estremamente aas tuir padraun internasional. Bainhira ita kompara, uma-kain iha Reinu Unidu ne’ebé asesu ba internet iha kompetisaun makaas agora dadaun: 8Mbit/s download no mos ho xamada lokal no internasional ne’ebé la iha limite ba liña fiksa no mos TV/video husu presu total fulan fulan dollar US$35-40. La hakfodak kuandu kliente ba Internet iha Timor-Leste uituan deit - desde Agostu 2008 iha deit kliente besik 750. Ida ne’e reflete ba komparasaun nivel ki’ik kona-ba penetrasaun broadband iha Timor-Leste.

Governu AMP buka hakotu Monopoli ba TT
Pozisaun Governu ne’e fo sai fila fila ona ba publiku maka reformasaun nian sai hanesan matan dalan ba sira lalaok hodi tenta maka’as atu halo politika foun ida kona ba telekomunikasaun iha timor leste ne’e. Hanesan Vice primeiru Ministru Jose Luis Guterres rekuinese importancia telekom nian hodi hadia povu nia moris tuir sira nia kapacidade ekonomia. “Hatudu tiha ona katak infraestrutura básiku hanesan portu, estrada, areoportu no komunikasaun mak ingridiente xave ne’ebé kaer metin susesu.”
Hanesan mos task force ne’e ninia hanoin katak, “Esbosu foun ida ne’e ba Polítika Telekomonikasaun ba Timor-Leste ba pontu ikus ne’e no ida ne’ebé maka lori ema hotu hamutuk husi aldeia ba aldeia to’o sidade no to’o mundu, ho dalan ida ne’ebé pesoal no imidiata ne’ebé dalan seluk labele halo.”
Tuir akordu konsensaun katak fornecedor uniku ne’e sei halo ligasaun linea telephone ba nasaun tomak maibe governu mos rekuinese katak ho monopoli ne’e fo impaktu negative ba uzuarius sira. “Wainhira iha Timor-Leste ema ne’ebé uza Telefone no Internet aumenta barak iha tinan nen liu ba, Governu TL fiar katak fornesedor servisu halo tiha ona, nível penetrasaun no asesu ohin loron nian la adekuada, kualidade servisu mos difisiente, folin- liuliu ba servisu Internet – maka’as liu no kobertura ba telefone e telemovel mos la sufisiente.”
Nune’e duni governu IV Konstitusional ne’ebe hanesan mos nain ida husi Timor Telkom ne’e tenta atu halo renegociasaun ho kompainya Timor Telkom hodi hamosu kompetisaun iha area refere atu nune’e sei lori mudanca ba nasaun ho povu Timor leste. “Dalan diak liu ba ita hare ba asuntu sira ne’e mak reforma atu liveraliza sektor telekomunikasaun. Governu nia dezeju mak atu lori nasaun ida ne’e atu tama ba merkadu telekomunikasaun ne’ebé livre, diak no a’as hodi nune’e ho kompetisaun sei dudu asuntus importante hanesan folin/presu, kualidade servisu, asesu ba klientes no asuntus kona ba koberutra no penetrasaun.”
Tuir Esbosu ba Polítika Nasional ba Telekomunikasaun fo hatene pozisaun ohin loron nian nebe’e relasaun ho enkuadramentu legal, telefone fiksu no telemovel (98% klientes), nia kobertura, penetrasaun no aspektus kona ba folin nebe’e halo komparasaun ho nasaun seluk kona-ba areas importante sira ne’e. Governu mos halo komparasaun ho grafiku sira mak hatudu gastus, asuntus kualidade no fo sai mos estudu ida ho data ne’ebé komparativu kona-ba Internet. “Rezultadu sira ne’e hatudu maka’as ba Governu TL katak tenke iha mudansa,” Governu afirma iha ninia esbosu politika ne’e.
Atu halakon merkadu monopoli ne’ebe primeiru Governu TL hadadur konsumedor iha nasaun ne’e tara an ba maka dadaun ne’e IV Governu Konstitusional tuir planu sei halo esbosu lei no regulamentu foun hodi troka lei ne’ebe halo mukit ba konsumidores Timor Telkom ninian. Governu, “Sei tau ba sorin lei ne’ebé ohin loron regula sektor ida ne’e no sei troka foun ho lei, regulamentu no instrumentu governu nian ne’ebé sei reflekta Polítika Telekomunikasaun foun.”
“Governu iha intensaun atu hetan konkordansia ida ho sira ne’ebé kaer konsesaun ne’e kona-ba nesesidade ne’ebé persiza no dalan atu halo tranzisaun ba rejime foun telekomunikasaun,” Hakerek iha esbosu ne’ebe jornal ne’e konsege sukit sai.
Governu hanoin katak presiza iha regulamentu sektoral ida hanesan sucesu ba ARCOM ne’ebe ninia servisu sei defini lolo’os hodi lolo’os, inklui mos atu implementa politika governu nian, fo lisensa no halo monotorizasaun hodi hare lolo’os katak lalaok sira ne’e lao tuir duni regulamentu. OLrgaun ne’e sei regula kompetisaun, proteje konsumidores no rezolve problema ne’ebé mosu inklui mos problema entre operador ho uzuariu, operador ho operador ne’ebé hetan lisensa no regula jestaun ba spektru no numerasaun.
Tuir Task force ninia hare katak atu hetan progresu iha servisu universal no kovertura telekomunikasaun maka presiza fundus hodi fo subsidiu ba kovertura iha area rurais ne’ebé presiza hodi stimula investimentu iha areas servisu telekomunikasaun no Internet sei kontrola ka maneja husi Regulador. Fundus–ne’e sei loke ho baze ne’ebé transparente ho kompetativu–sei mai husi industria duni liu husi “levies”, no suplementadu sei presiza husi “grants” doador sira no orsamentu governu nian.
Nune’e duni governu halo esforsu atu rejime foun ba Leis no regulamentu sei prontu atu liu iha fulan ruma mai (fulan no tinan Tempo Semanal koa sai tiha). Sujeitu ba konkordansia husi kompaña ne’ebé kaer konsesoens sira ne’e, sei hein katak bele fo lisensa foun iha tempu ruma (dala ida tan tempo semanal la fo sai data fiksu iha tabela). Hafoin de buat hirak ne’e lao maka “operador foun bele hahu hafoin data ne’e.”
Tuir dokumentus husi task force ba reforma area telekomunikasaun Timor leste ne’ebe halo iha fulan Fevereiru ne’e hateten katak politika ba konsultasaun publika ne’e atu bele tuir hakarak povu ninian. “Polítika ida ne’e sei sujeitu ba opiniaun públiku liu husi konsultasaun no ho dalan ida ne’e Task Force iha esperansa katak sei reflekta buat ne’ebé povu hakarak.” Hafoin de prosesu ida ne’e maka task force sei amenda esbosu Polítika hodi tau iha konsiderasaun hafoin sei apresenta ba governu hodi hetan aprovasaun.”
Tuir mai Task Force mos hatur ona orariu no atividade hirak nu’uadr matan dalan ba reforma politika telekomunikasaun TL maka hahu ho desizaun Konseilyu Ministru tuir prinsipiu ba reforma sektór, harii Task Force ba objetivu ida ne’e, konvida konsultasaun ho asionista Timor Telecom nain sira kona-ba kontratu konsesaun. Tuir mai Governu sei publika esbosu politika telekomunikasaun ba konsultasaun ba publika, desizaun ikus husi konselyu Ministru kona ba Politika Telekomunikasaun.Governu sei hakotu esbosu foun ba lei telekomunikasaun foun, tuir mai sei halo fail akordu entre Task Force no Timor Telecom ba kontratu konsensaun no liberalizasaun kona-ba merkadu telekomunikasaun. Governu sei aprova akordu final ho TT ne’e prepara husi Governu Timor Leste. Hafoin de atividade ne’e governu iha ninia planu sei publika tender hodi ba fo licensa ba operador movel foun, pendente aprovasaun ba lei telekomunikasaun foun. Governu mos iha posibilidade sei hasai desizaun ida husi konselyu Ministru hodi adopta lei telekomuniksaun. Pasu tuir mai kada vez governu sei halo esbosu dahuluk ba proposta ba lejislasaun sekundaria foun no lei telekomunikasaun foun sei pasa hodi hari’I ajencia regulatoriu foun hodi substitui ARCOM. Hafoin lalaok hirak ne’e governu hanoin atu fo fail licensa foun ida ba TT depois maka sira sei fo licensa ba operador movel foun. Governu ne’e sei respeita nafatin TT tan ne’e tuir planu
fó ba dala uluk lisensa foun bazeia ba se maka mai uluk hetan serbi uluk tuir mai hahu halo estudu fisibilidade kona-ba optical fibre ba ligasaun fiu iha tasi. Tempu tuir fail kedan ho Operador non-mobile foun ba dala uluk hato’o sira nia servisu. Governu ho estadu sei pasa politika politika servisu universal ho hari’I fundo telekomunikasaun Timor Leste

Presu Telefone Movel (Mobile)

Bainhira presu movel (mobile) domestiku iha nivel ka besik nivel komparavel ho nasaun seluk, la iha razaun katak presu hirak ne’e labele kiik liu iha ambiente kompetitivu.
Jeralmente, iha dalan rua atu hamenus presu maibe regulasaun ba presu – dalan ida ne’ebé la hanoin atu adopta husi Governu TL no la permiti husi kontratu konsesaun. Dalan selu maka hamosu kompetisaun – dalan ida ne’ebé konsistente ho filozofia Governu TL, hanesan trend mundial foun iha telekomunikasaun no Organizasaun Komersiu Mundial (WTO) nia Papel Referensia iha 1997.
Efeitu kona-ba kompetisaun bele haree klaru lo’os. Ba dala uluk, operador PNG Telikom fo nia presu besik 33% ne’ebé hafoin forsa operador seluk hamenus nia presu. Efeitu presu kona-ba kompetisaun hetan hamenus kustu husi $0.55 ba $0.30 ka $0.25 ba minutu ida – hamenus 45%.
PNG Telikom (agora hala’o servisu movel husi subsidiariu rasik ho kategoria mediu ka hobalun husi B-Mobile) tuir survey iha 2007 kobra $0.55 por minutu no kompetetitor Digicel iha $0.35 por minutu haamenus prezu ba $0.20 por minutu. Maibé tuir survey iha 2009 hatudu ko-a/hatun tan presu, maibé agora husi subsidiariu PNG Telikom uluk nia, B-Mobile.

Iha sempre asumpsaun ne’ebé razoavel katak kompetisaun, laiha koluzaun entre operador sira, sei iha rezultadu kontestu kona-ba presu no mos servisu indikador seluk. Ida ne’e rezultadu ne’ebé Governu TL buka no hakarak.
Kompetisaun hanesan mos viabilidade ba teknolojia foun (hanesan Voice over Internet Protocol/VoIP) bele mos hein atu hamenus presu ba nivel xamada internasional. Presu hirak ne’e mak hanesan habadak ka impede faktor ba investimentu estranjeiru no halo negosiu iha fronteira.

Nivel Telefone Movel iha Pasifiku, 2007

Fonte: Levantmentu Ekonomiku Pasifik 2008, Australian Agency for International Development (AusAID) Canberra, March 2008, Figure 4.2


Internet iha Timor-Leste atu sai hanesan teknolojia ne’ebé efisiente, tenke bele asesu ba sitiu iha mundu tomak. Ohin, virtualmente sitiu Internet nian hotu-hotu dezena ba koneksaun normal iha velosidade ligasaun 1-10 Mbps, ou liu tan, ne’ebé uza iha nasaun OECD.
Kapasidade ida ne’e simplesmente laiha iha Timor-Leste, ne’ebé iha kontinuasaun husi servisu dial-up. Serbisu ida ne’e ladun adekuadu ba nesesidade agora dadaun, sei la temi ba future. Hanesan rezultadu, sitiu barak mos la hetan asesu, no atrazu hirak ne’e halo nia servisu la funsiona. Maske pasu ba email dala barak la tuir pratika.
Iha numeru kauza barak nebe’e halo velosidade internet la adekuadu iha Timor-Leste inklui mos ho teknolojia ne’ebé ultrapasadu (outdated) atu fornese servisu no asesu no bandwidth ne’ebé iha ladun adekuadu hodi hetan asesu via teknolojia satellite ne’ebé Timor-Leste uza ba servisu internet. Governu TL fiar katak kompetisaun iha merkadu sei guia, dudu inovasaun iha area ida ne’e. Maibé, Governu TL mos rekoñese katak bainhira iha numeru ne’ebé limitadu bele elimina ho kompetisaun, infraestratura ne’ebé diak no teknolojia iha Timor-Leste laran, iha mos benefisiu konsideravel ne’ebé hetan bainhira hetan asesu ba ligasaun fiu fibra-optika internasional ne’ebé sei halo serbisu ne’ebé dok liu sai lalais ho bandwidth ne’ebé signifikativu boot.
Presu Internet iha Timor-Leste a’as teb-tebes tuir padraun internasional. Husi pontudevista atu negosiu ne’ebé diak no investimentu diretu husi estranjeiru ba Timor-Leste rejime presu ba asesu Internet sai hanesan disentivu ba negosiu hotu-hotu no sai hanesan indikador komparativu ne’ebé fraku ba negosiu ruma ne’ebé bele iha asesu ba prospektu iha rejiaun ba oportunidade negosiu foun.
Husi kontratu konsesaun, ita haree ona katak servisu dadus balun, inklui provisaun servisu Internet, bele fornese ho baze kompetitivu. To’o agora, iha alternativa ida deit ba Fornesedor Servisu Internet (ISP) ne’ebé funsiona iha Timor-Leste, INet ho servisu ne’ebé limitadu ba nia kliente. Governu TL fiar katak persiza regras klaru no transparente atu garante katak kompetisaun iha merkadu bele dezenvolve, hodi hanesan ne’e kualidade servisu sei diak liu no kustu bele hatun substansialmente.
Timor-lete hanesan nasaun kiik ida 15,000 sq km, ne’ebé signifika katak nasaun ida ne’e iha prinsipiu favoravel atu hetan kobertura ba servisu movel (maibé geografia foho ka rai lolon halo kobertura ne’ebé kompletu susar uituan). Maibé, agora dadaun, liu husi 1/3 husi populasaun iha Timor-Leste ne’ebé la iha posibilidade atu hetan asesu servisu telekomunikasaun.
Iha merkadu kompetatitivu, operator telekomunikasaun movel sei kompete ba presu, kualidade no kobertura. Kompetisaun ba kobertura ida ne’e hatudu ona iha Samoa no Papua Nova Guine (PNG) – tuir survey ou levantamentu iha Illa Pasifika (2008:51), iha Samoa kompetisaun aumenta kobertura ba 95% iha teritoriu nasaun tomak, nune mos PNG hetan esperiensia iha aumentu merkadu ba servisu telefone movel desde introduza kompetisaun iha fulan Jullu 2007.
Governu TL fiar katak liberalzasaun sektor telekomunikasaun iha Timor-Leste sei haree kompetisaun ne’ebévhanesan ba kobertura – prosesu ida ne’ebé sei haree atu enkoraja liu husi nia prosesu aprovizionamentu kompetitivu ba entrada operador movel foun no liu husi estabelesimentu ba Fundu Telecomunikasaun Timor-Leste – fundu ne’ebé iha objetivu atu fo subsidiu provizaun servisu iha area rural ne’ebé sei la hetan servisu.
Impaktu kona-ba hanaruk kobertura varia husi nasaun ba nasaun ida, maibé jeralmente sei virtualmente imposivel atu harii operasaun komersial ne’ebé viavel se-karik laiha kobertura telekomunikasaun. Mesmuke fabrika rural simples, hanesan halo sestu, presiza halo kontaktu ho disribuidor nain sira no kliente iha sidade ne’ebé besik no iha vila boot. Komunikasaun verbal (telefone) aumenta renda mesmu ba negosiante sira ne’ebé iliteradu.
Kobertura ne’ebé ladun iha mos sai hanesan problema ba espasu no kualidade ba servisu telekomunikasaun ne’ebé importante, hanesan ba saude, edukasaun no lei no orden. Porezemplu, kapasidade governu atu hato’o klase eskola ba labarik iha area rural ou atu haree tratamentu ne’ebé di’ak no tuir tempu ba inan isin rua sira hodi prepara ba komplikasaun ne’ebé bele mosu, sei sustansialmente restritu bainhira laiha kobertura ba telefone.
Timor-Leste hanesan rai ida ho renda ki’ik, ne’ebé presiza asesu ba kualidade a’as no presu razoavel ba servisu telekomunikasaun hodi bele buras no prospera. Hanesan hatudu ona iha leten katak kualidade no nivel servisu hirak ne’e la adekuadu.
Pozisaun ida ne’e reflete iha uniaun telekomunikasaun Internasional (ITU) Digital opportunity Index (DOI), ne’ebé hatudu dezenpeñu jeral nasaun hotu-hotu iha telekomunikasaun no area ne’ebé relevante uza grupu indikador dezenpeñu prinsipal, hili no tetu atu fo komparasaun ne’ebé iha duni balansu. Iha 2006, Timor-Leste hetan numeru 170 husi total nasaun 180, liu Myanmar no liu nasaunAfrika 10 – iha hanesan kuartu lugar nasaun ne’ebé penetrasaun telefone ki’ik liu iha mundu no numeru 12 kona-ba ki’ik iha ITU DOI record iha mundu.
Governu TL simplesmente labele hein deit no iha esperansa katak situasaun ne’e bele diak liu. Governu preokupadu teb-tebes kona-ba oportunidade loron-loron nian ne’ebé nega populasaun hanesan rezultadu ba dezenpeñu ida ne’ebé fraku iha sektor ekonomia ida ne’e. Ho razaun ida ne’e GoTL buka atu reforma sektor telekomunikasaun iha Timor-Leste. Ho dezenvolvimentu maka’as kona-ba sektor telekomunikasaun iha mundu-tomak no prospektu katak Timor-Leste sei husik ba kotuk liu kuandu situasaun la hadi’ak, Governu TL fiar katak reforma kona-ba sektor telekomunikasaun hanesan interese publiku. No mos, Governu TL fiar katak reforma ida ne’e tenke involve liveraliza sektor telekomunikasaun – dalan ida ne’ebé mundu tomak simu hanesan atu bele fasilita no lori no hadi’a servisu telekomunikasaun.

Rede TT La Diak, Presiza Kompainia Telkom Foun iha Oecuse
Oecuse, Tempo Semanal

Tinan lubun ona maka ko­mpainia TT halao ninia knar iha TL hodi fo sai hanesan uniku forn­e­cedor telekomunikasaun ba na­saun ne’e, maibe realidade hat­u­du serbisu TT nian seidauk lao diak no efisien. Area barak liu iha in­terior ne’ebe povu TL barak liu horik ba to’o ohin loron seidauk he­tan asesu ba rede TT hanesan mos iha oecuse.
Presidente da Republika Jose Ramos Horta iha ninia dia­logu ho populasaun distritu Oecuse, iha aldeia Sakato, suku Nip­ani hateten katak, maioria rede telefone iha distritu seidauk ase­su ho diak, inklui mos rede telefoni iha Distritu Oecuse, ne’e d­uni, Governu tenki haree diak liu tan iha kontratu ka operador se­luk hodi mai investe iha distritu Oecuse atu nune’e bele fo ate­ndementu komunikasaun ho diak ba klientes ne’ebe mos hanesan populasaun TL.“Kestaun hirak ne’e hatudu katak, TT la kompri ninia kontratu ho Estadu Timor Leste, ne’e duni hu­­su ba Estadu Timor Leste tenki foti medidas ruma atu nune’e pel­e­menus bele loke liberali­za­s­a­un ba Regiaun Oequse hodi nune­’e se mak hakarak atu mai investe bele mai investe,” dehan Horta ba populasaun ne’ebe par­ticipa dialogu abertu ho popula­sa­un Oecuse iha aldeia Sakato, Suku Nipani.
Horta sai husi Dili (06/04) ho­d­i halao viajen ba Distritu en­klave Oecuse no fila hikas mai Di­li iha kinta feira (09/04) ne’ebe iha loron uluk liu hasoru malu ho po­pula­s­a­un iha suku Padiae ho loron iku­s­ liu sorumutuk ho populasaun iha aldeia sakato. Populasaun iha fatin rua ne’e la hetan asesu diak hu­si rede TT. Pro­blema hanesan mos akon­tese iha dili dala barak, “Ne­twork busy.”“Kuaze tinan 7 ona TT ez­i­st­e iha nasaun ida ne’­e­, maibe rea­lidade to’o ohin loron iha vila la­ran mos rede telefoni sidauk asesu ho diak” dale Horta
Rai enclave ne’ebe izola tiha ona husi rai inan TL ne’e sei he­ta­n tan problema komuni­ka­sa­un mos sai izoladu liu tan ne’e Horta ejiji ba Governu ho PN ka­t­ak iha razaun maka’as atu libe­raliza oecuse husi TT ninia monopoli. “Hau hanoin katak estadu iha razaun ne’ebe forti atu halo buat hi­rak ne,e, tanba wainhira ita ku­a­lia kona ba Regiaun spesial, es­p­era katak Governu no Pa­rla­m­entu Nasional iha projektu lei ne­’­ebe bele hatudu katak, ida ne’e mak fini ne’ebe bele loke op­or­t­u­n­idade diak ba povo Oekusi,” Dehan Horta.
Horta hatutan katak, husi nia par­te rasik sei akompainia atu ha­re didiak kona ba ninia prosesu re­l­asaun ne’e lao oinsa nomos se­i fo direitu prizineirus saida ba povo Oekusi, tanba atu determina pr­­osesu dezenvolvimentu iha Dis­tritu Oekusi felismente tenki liu husi dalan ida ne’e no la iha dalan seluk.Vitima Timor Telkom husi oecuse balun mos habrani an hodi hateten sai sira nia laran su­s­ar. Antão Tabal hateten katak ha­n­esan ema Oecuse oan, sira sente kontenti teb-tebes ho planu Guvernu nian ne’ebe hakarak haruka kompainia telekomunika­sa­un foun mai investe iha TL, li-liu iha Distritu ida ne’e tanba liu husi telkom foun ne’ebe iha konserteza sira bele asesu komunikasaun ho diak duke ho TT agora.Liu husi oportunidade ne’e, komunidade sira husu mos ba G­uvernu katak, sebele karik ko­m­­painia ne’ebe atu mai investe ne’e, diak liu kompainia husi In­do­nesia nian tanba pulsa ne’ebe ita gastu ba komuni­ka­sau­n ho fol­in ne’ebe baratu duke folin pulsa TT nian ne’ebe dala ruma ita ense pulsa U$.5 nian mai­be, kualia la to’o minutu pulsa hotu fali ona. “Tan ne’e husu ba Guvernu sebele karik hatama lalais ona Tel­­ekom foun atu nune’e bele halo kompetisaun ho TT, nune’e mos­ husu ba Guvernu “kalau bi­sa”­ hapara ona kontratu ho TT tanba­ sira halo manipulasaun ma­­ka­’as ba povo ida ne’e,”
ejiji Tab­al Nune’e mos Atanaçio Su­n­y, suku Nipani haktuir katak, da­la barak sira atu kontaktu sira nia familia no oan sira ne’ebe hela Dili, konserteza sira tenki halai to’­o iha Oecuse Vila hodi bele buka sig­nal tanba iha Suku Nipani la iha signal. Timor oan wain mak sofre tan ba prosesu kontratu ne’ebe Es­tadu Timor Leste liu husi Pri­me­­iru Governu Konstitusional ne’­ebe Fretilin maka ukun fo dir­e­itu exklusivu ba kompainia Timor Telekom ho kontratu de kon­­sesaun ne’ebe asina ona iha loron 19 fulan juliu 2002. Governu Primeiru fob a kompainia Timor Telek­om autorizasaun hodi mo­n­opoli­ area Telkomunikasaun iha nasau­n ne’e durante tinan 15, hodi n­une’e evita ema timor oan barak ­atu iha asesu ba telekomu­ni­k­asaun.
T­uir dokumentus governu ninian­ pozisaun refere ba servisu TT nia­n mak jornal konsege ne’e hetan ­asesu ba deklara katak iha timor ­oan 330,000 la iha asesu ba ser­visu telekomunikasaun pú­blika. ­“Ida ne’e limite ka taka de­ze­nv­olvimentu ekonomiku to­m­a­k­ no seriamente afeta opo­rt­u­nida­de dezenvolvimentu iha ar­eas n­e’ebé la hetan rede ser­v­i­su. Telefone maka presiza urg­e­n­temente maibé internet mos e­sensial ba negosiu administr­as­a­un governu nian, area servisu edu­kasaun no servisu saude,” de­han iha dokumentus refere. (ico)

Governu AMP buka hakotu Monopoli ba TT
Dili,Tempo Semanal

Pozisaun Governu ne’e fo sai fila fila ona ba publiku maka reformasaun nian sai ha­nesan matan dalan ba sira lalaok hodi te­­nta maka’as atu halo politika foun ida ko­na ­ba telekomunikasaun iha timor leste ne’e. Ha­nesan Vice primeiru Ministru Jo­s­e Luis Gu­terres rekuinese importancia telekom nian hodi hadia povu nia moris tuir sira nia kapacidade ekonomia. “Ha­tudu tiha ona katak infraestrutura básiku hanesan portu, estrada, are­oportu no komun­ik­a­saun mak ingri­di­ente xave ne’ebé kaer metin susesu.”
Hanesan mos task force ne’e ninia hanoin katak, “Esbosu foun ida ne’e ba Polítika Telekomonikasaun ba Ti­mor-Le­ste ba pontu ikus ne’e no ida ne’ebé ma­ka lori ema hotu hamutuk husi aldeia ba aldeia to’o sidade no to’o mundu, ho dalan ida ne’ebé pesoal no imidiata ne’­ebé dalan seluk labele halo.”Tuir ako­r­du konsensaun katak for­necedor uniku ne’e sei halo ligasaun linea telephone ba nasaun tomak maibe governu mos rekuinese katak ho monopoli ne’e fo im­paktu negative ba uzuarius sira. “Wain­hira iha Timor-Leste ema ne’ebé uza Tele­fone no Inte­rnet aumenta barak iha ti­nan nen liu ba, Governu TL fiar ka­tak for­nes­ed­or servisu halo tiha ona, nível pe­ne­tr­a­saun no asesu ohin loron nian la adekuada, kualidade servisu mos difis­iente, folin- liuliu ba servisu Int­e­rnet – maka’as liu no kobertura ba tele­f­one e tel­emovel mos la sufisiente.”
Nune’e duni governu IV Kons­ti­tu­sional ne’ebe hanesan mos nain ida husi Timor Telkom ne’e tenta atu halo renegociasaun ho kompainya Timor Telkom hodi hamosu komp­et­i­saun iha area refere atu nune’e sei lori mudanca ba nasaun ho povu Tim­or leste. “Dalan diak liu ba ita hare ba as­untu sira ne’e mak reforma atu liveraliza sektor telekomunikasaun. Go­vernu nia dezeju mak atu lori na­s­aun ida ne’e atu tama ba merkadu tel­ekomunikasaun ne’ebé livre, diak no a’as hodi nune’e ho kompetisaun sei dudu asuntus importante hane­sa­n folin/presu, kualidade servisu, as­esu ba klientes no asuntus kona ba ko­b­e­r­utra no penetrasaun.”
Tuir Esbosu ba Polítika Nasional ba Telekomunikasaun fo hatene pozisaun ohin loron nian nebe’e rela­saun ho enkuadramentu legal, telef­o­ne fiksu no telemovel (98% klien­t­e­s­), nia kobertura, penetrasaun no asp­ektus kona ba folin nebe’e halo ko­mparasaun ho nasaun seluk kona-ba areas importante sira ne’e. Go­v­e­r­nu mos halo komparasaun ho grafiku sira mak hatudu gastus, asuntus ku­a­l­idade no fo sai mos estudu ida ho data ne’ebé kompa­ra­t­ivu kona-ba Int­e­rnet. “Rezultadu sira ne’e hatudu ma­ka­’as ba Governu TL katak tenke i­ha mudansa,” Gov­e­rnu afirma iha ninia esbosu politika ne’e.Atu halakon mer­kadu monopoli ne’ebe primeiru Governu TL hadadur konsumedor iha nasaun ne’e tara an ba maka dadaun ne’e IV Governu Konstitusional tuir planu sei halo esbosu lei no regu­l­a­m­e­ntu foun hodi troka lei ne’ebe halo mukit ba konsumidores Timor Telkom nin­ian. Governu, “Sei tau ba sorin lei ne’ebé ohin loron regula sektor ida ne’e no sei troka foun ho lei, regul­am­entu no instrumentu governu nian ne’ebé sei reflekta Polítika Telek­om­un­ikasaun foun.”
“Governu iha intensaun atu hetan konkordansia ida ho sira ne’ebé kaer kons­es­aun ne’e kona-ba nesesid­a­d­e ne’­ebé persiza no dalan atu halo tra­nz­isaun ba rejime fo­un teleko­mu­n­i­ka­s­aun,” Hakerek iha esbosu ne’­ebe jornal ne’e konsege sukit sai.
Governu hanoin katak pre­siza iha regulamentu sekt­oral ida hanesan sucesu ba ARCOM ne’ebe ninia servisu sei defini lolo’os hodi lolo’os, i­nklui mos atu implementa p­o­litika governu nian, fo li­s­e­nsa no halo mono­to­riz­a­s­a­un hodi h­are lolo’os katak lalaok sira ne­’e lao tuir duni regulamentu. OLrgaun ne’e sei regula ko­m­p­etisaun, proteje konsu­mi­do­res no rezolve problema ne’­ebé mosu inklui mos prob­le­ma entre operador ho uzua­r­iu, operador ho operador ne­’e­bé hetan lisensa no regula jes­taun ba spektru no num­er­a­s­a­un. Tuir Task force ninia hare katak atu hetan progresu iha servisu universal no kove­rt­u­ra telekomunikasaun maka pre­siza fundus hodi fo sub­si­d­iu ba kovertura iha area ru­rais ne’ebé presiza hodi sti­mu­la investimentu iha areas ser­visu telekomunikasaun no Internet sei kontrola ka maneja husi Regul­ad­or. Fundus–ne’e sei loke ho baze ne’ebé transparente ho kompeta­t­ivu–sei mai husi industria duni liu husi “levies”, no supleme­nt­a­d­u sei presiza husi “grants” do­ador sira no orsamentu governu nian.
Nune’e duni governu halo esforsu atu rejime foun ba Leis no regulamentu sei prontu atu liu iha fulan ruma mai (fulan no tinan Tempo Semanal koa sai tiha). Sujeitu ba konko­rd­a­nsia husi kompaña ne’ebé kaer konsesoens sira ne’e, sei hein ka­tak bele fo lise­nsa foun iha tem­p­u ruma (dala ida tan tempo se­manal la fo sai data fiksu iha ta­b­ela). Hafoin de buat hirak ne’e lao maka “operador foun bele hahu hafoin data ne’e.”
Tuir dokumentus husi task for­ce ba reforma area telekom­un­ika­s­aun Timor leste ne’ebe halo iha ful­an Fevereiru ne’e hateten katak politika ba kons­ul­t­a­saun publika ne’e atu bele tuir hak­arak povu nin­ian. “Polítika ida ne’e sei sujeitu ba opiniaun públiku liu husi kon­s­ul­tasaun no ho dalan ida ne’e Task Force iha esperansa katak sei ref­le­kta buat ne’ebé povu hakarak.” Hafoin de prosesu ida ne’e maka task for­ce sei amenda esbosu Polí­tika hodi tau iha konsiderasaun haf­­oin sei apresenta ba governu hodi hetan aprovasaun.”
Tuir mai Task Force mos hatur ona orariu no atividade hirak nu’uadr matan dalan ba reforma politika telekomun­ik­as­a­un TL maka hahu ho desizaun Kon­seilyu Ministru tuir prinsipiu ba re­forma sektór, harii Task Force ba objetivu ida ne’e, kon­v­i­da konsultasaun ho asionista Timor Telecom nain sira kona-ba kontratu konsesaun. Tuir mai Governu sei publika esbosu politika telekomunikasaun ba konsultasaun ba publika, desizaun ikus husi konselyu Ministru kona ba Politika Teleko­m­u­nika­sa­un.­G­o­v­ernu sei hakotu esbosu foun ba lei ­telekomuni­ka­saun foun, tuir mai sei halo fail ako­rdu entre Task For­c­e no Timor Telecom ba kontratu kons­­en­saun no liberalizasaun ko­n­a-ba merkadu telekom­unik­as­au­n. Governu sei aprova akordu final ho TT ne’e prepara husi Governu Ti­mor Leste. Hafoin de atividade ne’­­e governu iha ninia planu sei publika tender hodi ba fo licensa ba operador movel foun, pend­e­n­te aprovasaun ba lei teleko­mu­n­ikas­aun foun. Governu mos iha pos­ibilidade sei hasai desizaun ida husi konselyu Ministru hodi adopta lei telekomuniksaun. Pasu tuir mai kada vez governu sei ha­l­o esbosu dahuluk ba proposta ba lejislasaun sekundaria foun no lei telekomu­ni­kasaun foun sei pasa hodi hari’I ajencia regu­l­a­t­o­riu foun hodi substitui ARCOM. Hafoin lalaok hirak ne’e governu hanoin atu fo fail licensa foun ida ba TT depois maka sira sei fo licensa ba ope­ra­d­or movel foun. Governu ne’e sei re­speita nafatin TT tan ne’e tuir planu . fó ba dala uluk lisensa foun ba­zeia ba se maka mai uluk hetan serbi uluk tuir mai hahu halo estudu fisibilidade kona-ba optical fibre ba ligasaun fiu iha tasi. Tempu tuir fail kedan ho Operador non-mobile foun ba dala uluk hato’o sira nia servisu. Governu ho estadu sei pasa politika politika servisu universal ho hari’I fundo telekomunikasaun Timor Leste

Presu Telefone Movel (Mobile)
Bainhira presu movel (mob­i­le) domestiku iha nivel ka besik nivel komparavel ho nasaun s­e­l­uk, la iha razaun katak presu hi­r­ak ne’e labele kiik liu iha ambiente k­ompetitivu. Jeralmente, iha dalan rua atu h­amenus presu maibe regula­sa­u­n ba presu – dalan ida ne’ebé la h­anoin atu adopta husi Gov­e­r­n­u TL­ no la permiti husi kontratu kon­se­saun. Dalan selu maka hamosu ko­m­petisaun – dalan ida ne’­ebé konsistente ho filozofia Governu TL, hanesan trend mundial foun iha telekomuni­ka­s­a­un no Organ­iz­asaun Komersiu Mundial (WTO) nia Papel Ref­e­r­ensia iha 1997.­Ef­e­itu kona-ba kompetisaun bele haree klaru lo’os. Ba dala uluk, operador PNG Telikom fo ni­a presu besik 33% ne’ebé ha­foin forsa operador seluk hame­nu­s nia presu. Efeitu presu kona-ba kompetisaun hetan hamenus kustu husi $0.55 ba $0.30 ka $0.25 ba minutu ida – hamenus 45%.PNG Telikom (agora hala’o servisu movel husi subsidiariu rasik ho kategoria mediu ka ho­b­alun husi B-Mobile) tuir survey iha 2007 kobra $0.55 por minutu no kompetetitor Digicel iha $0.35 por minutu haamenus prezu ba $0.20 por minutu. Maibé tuir su­rvey iha 2009 hatudu ko-a/hatun tan presu, maibé agora husi su­b­sidiariu PNG Telikom uluk nia, B-Mobile.Iha sempre asumpsaun ne’ebé razoavel katak kompe­ti­s­aun, laiha koluzaun entre ope­r­a­dor sira, sei iha rezultadu kon­t­estu kona-ba presu no mos ser­v­isu indikador seluk. Ida ne’e rez­ultadu ne’ebé Governu TL buka no hakarak.
Kompetisaun hanesan mos viabilidade ba teknolojia foun (hanesan Voice over Internet Pro­toc­ol/VoIP) bele mos hein atu ha­menus presu ba nivel xamada inte­rnasional. Presu hirak ne’e mak hanesan habadak ka imp­e­de faktor ba investimentu estr­an­jeiru no halo negosiu iha fron­teira.
Internet iha Timor-Leste atu sai hanesan teknolojia ne’ebé efisiente, tenke bele asesu ba sitiu iha mundu tomak. Ohin, virtual­me­n­te sitiu Internet nian hotu-hotu dez­ena ba koneksaun normal iha velosidade ligasaun 1-10 Mbps, ou liu tan, ne’ebé uza iha nasaun OECD.
Kapasidade ida ne’e simp­l­e­s­m­ente laiha iha Timor-Leste, ne’ebé iha kontinuasaun husi servisu dial-up. Serbisu ida ne’e ladun adekuadu ba nesesidade ag­ora dadaun, sei la temi ba future. Hanesan rezultadu, sitiu barak mos la hetan asesu, no atrazu hirak ne’e halo nia servisu la funsiona. Ma­ske pasu ba email dala barak la tuir pratika.
Iha numeru kauza barak nebe’e halo velosidade internet la adekuadu iha Timor-Leste inklui mos ho teknolojia ne’ebé ultra­p­a­s­adu (outdated) atu fornese se­rvisu no asesu no bandwidth ne’­e­bé iha ladun adekuadu hodi hetan asesu via teknolojia satellite ne­’ebé Timor-Leste uza ba serv­i­su internet.
Governu TL fiar katak ko­mpetisaun iha merkadu sei guia, dudu inovasaun iha area ida ne’e. Maibé, Governu TL mos rekoñese katak bainhira iha numeru ne’ebé limitadu bele elimina ho komp­et­i­s­aun, infraestratura ne’ebé diak no teknolojia iha Timor-Leste laran, iha mos benefisiu konsideravel ne­’­ebé hetan bainhira hetan asesu ba ligasaun fiu fibra-optika inte­rnasional ne’ebé sei halo serbisu ne’ebé dok liu sai lalais ho ba­n­d­w­idth ne’ebé signifikativu boot.
Presu Internet iha Timor-Leste a’as teb-tebes tuir padraun inte­rnasional. Husi pontudevista atu ne­gosiu ne’ebé diak no inves­ti­m­e­ntu diretu husi estranjeiru ba Timor-Leste rejime presu ba asesu Int­ernet sai hanesan disentivu ba negosiu hotu-hotu no sai hanesan indikador komparativu ne’ebé fraku ba negosiu ruma ne’ebé be­le iha asesu ba prospektu iha rejiaun ba oportunidade negosiu foun.Husi kontratu konsesaun, ita haree ona katak servisu dadus balun, inklui provisaun servisu Inter­net, bele fornese ho baze kom­petitivu. To’o agora, iha altern­a­tiva ida deit ba Fornesedor Ser­v­isu Internet (ISP) ne’ebé funsiona iha Timor-Leste, INet ho servisu ne’ebé limitadu ba nia kliente. Go­vernu TL fiar katak persiza regras kla­ru no transparente atu garante katak kompetisaun iha merkadu be­le dezenvolve, hodi hanesan ne’e kualidade servisu sei diak liu no kustu bele hatun substan­s­ia­l­m­e­nte.
Timor-lete hanesan nasaun kiik ida 15,000 sq km, ne’ebé signifika katak nasaun ida ne’e iha pri­nsipiu favoravel atu hetan kobertura ba servisu movel (mai­b­é geografia foho ka rai lolon halo kobertura ne’ebé kompletu susar uituan). Maibé, agora dadaun, liu husi 1/3 husi populasaun iha T­imor-Leste ne’ebé la iha posi­b­il­idade atu hetan asesu servisu telekomunikasaun.
Iha merkadu kompetatitivu, operator telekomunikasaun movel sei kompete ba presu, kualidade no kobertura. Kompetisaun ba kobertura ida ne’e hatudu ona iha Samoa no Papua Nova Guine (PNG) – tuir survey ou levant­am­e­ntu iha Illa Pasifika (2008:51), iha Sa­moa kompetisaun aumenta kobertura ba 95% iha teritoriu na­s­aun tomak, nune mos PNG hetan esperiensia iha aumentu merkadu ba servisu telefone movel desde introduza kompetisaun iha fulan Jullu 2007. Governu TL fiar katak libe­ralz­a­saun sektor telekomunik­as­a­u­n iha Timor-Leste sei haree ko­mp­eti­saun ne’ebévhanesan ba kob­e­rtura – prosesu ida ne’ebé sei ha­ree atu enkoraja liu husi nia pr­o­sesu aprovizionamentu komp­e­titivu ba entrada operador movel foun no liu husi estabelesimentu ba Fundu Telecomunikasaun Ti­mor-Leste – fundu ne’ebé iha ob­j­etivu atu fo subsidiu provizaun servisu iha area rural ne’ebé sei la hetan servisu. Impaktu kona-ba hanaruk ko­bertura varia husi nasaun ba na­s­aun ida, maibé jeralmente sei vir­tualmente imposivel atu harii­ operasaun komersial ne’ebé­ viavel se-karik laiha kobertura te­l­ekomunikasaun. Mesmuke fabrika rural simples, hanesan halo sestu, presiza halo kontaktu ho di­sribuidor nain sira no kliente iha si­dade ne’ebé besik no iha vila boot. Komunikasaun verbal (tel­e­f­one) aumenta renda mesmu ba negosiante sira ne’ebé iliteradu. Kobertura ne’ebé ladun iha mos sai hanesan problema ba espasu no kualidade ba servisu telekomunikasaun ne’ebé impo­r­tante, hanesan ba saude, eduk­as­aun no lei no orden. Por­ez­em­p­lu, kapasidade governu atu ha­to’o klase eskola ba labarik iha area rural ou atu haree tratamentu ne­’ebé di’ak no tuir tempu ba inan isin rua sira hodi prepara ba kom­plikasaun ne’ebé bele mosu, sei sustansialmente restritu bainhira laiha kobertura ba telefone.
Timor-Leste hanesan rai ida ho renda ki’ik, ne’ebé presiza asesu ba kualidade a’as no presu razoavel ba servisu telekomuni­ka­saun hodi bele buras no pro­s­p­era. Hanesan hatudu ona iha leten katak kualidade no nivel servisu hirak ne’e la adekuadu. Pozisaun ida ne’e reflete iha uniaun telekomunikasaun Interna­si­onal (ITU) Digital opportunity Index (DOI), ne’ebé hatudu dez­e­npeñu jeral nasaun hotu-hotu iha telekomunikasaun no area ne’ebé rele­vante uza grupu indikador dezenpeñu prinsipal, hili no tetu atu fo komparasaun ne’ebé iha duni balansu. Iha 2006, Timor-Leste hetan numeru 170 husi total na­saun 180, liu Myanmar no liu na­saunAfrika 10 – iha hanesan k­uartu lugar nasaun ne’ebé pe­n­e­trasaun telefone ki’ik liu iha mundu no numeru 12 kona-ba ki’ik iha ITU DOI record iha mundu. Governu TL simplesmente labele hein deit no iha esperansa katak situasaun ne’e bele diak liu. Governu preokupadu teb-tebes kona-ba oportunidade loron-loron nian ne’ebé nega populasaun hanesan rezultadu ba dezenpeñu ida ne’ebé fraku iha sektor ekonomia ida ne’e. Ho razaun ida ne’e GoTL buka atu reforma sektor telekomunikasaun iha Timor-Leste.
Ho dezenvolvimentu ma­k­a­’as kona-ba sektor teleko­m­uni­kasaun iha mundu-tomak no prospektu katak Timor-Leste sei husik ba kotuk liu kuandu situa­sa­un la hadi’ak, Governu TL fiar ka­tak reforma kona-ba sektor teleko­mu­nikasaun hanesan interese publiku. No mos, Governu TL fiar katak reforma ida ne’e tenke involve liveraliza sektor telek­om­u­nikasaun – dalan ida ne’ebé mun­du tomak simu hanesan atu bele fasilita no lori no hadi’a servisu telek­omunikasaun.(ts)

Buka Dollar To’o Dolar Besik Letratu Horta
Dili-Jardin Hotel Timor nia oin agora iha mudanca wain no bele dehan jardin duni ona, laos ona sai hanesan sintina, soe lisu fatin mos hanesan fatin fase ho habai rouba ba. Situasaun ne’e mosu tan programa governu ho neon badinas husi mane lubun ida, ne’ebe hakarak tau matan ba furak cidade kapital Timor Leste ne’e. Martinho Soare-Mau nahak, hela iha tuana laran, ha­mutuk ho ninia maluk lubun ida lori ai suak, katana ho ai sar ser­visu iha fatin ne’e. Wainhira loron ma­nas, sira balun hahu hamahan an ­iha ai nia mahon no hein laran diak husi kalohan hodi taka loron ma­tan, nune’e kaer hikas sira nia ekipamentus halao sira kna’ar. Maibe Mau nahak biar loron ma­nas maibe ninia katana sei habu­ras ho du’ut tahan no hafutar ho rai tahu. “Lor-loron hamos dut iha ne’­e, iha ne’eba no ooo… iha sorin ne’eba, Martinho koalia ako­mpainya hatudu ho liman los ne’ebe kaer hela ninia katana tuk oan husi jadin hotel timor nia oin ba diresaun jardin besik eis diosese Dili nia sorin. Martinho ninia fuk taka ho sapeo kor azul hakerek letra MTRC maibe la konsege haksumik ninia has­a­r­a­hun kor kapas rahun mak sei habai nafatin kotuk laran ba loron. Iha besik jardin ninin kuda mos ai kabelak bo’ot ne’ebe pinta hela Presidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta ninia letratu ho­ oin hamnasa hamri’ik besik bandeira Nasional RDTL fihir ba lia fuan murak kampainya hap­a­ra lalaok halakon riku no soin es­tadu TL ne’ebe deskonfia komete hu­si matenek, ukun nain balun iha nasaun ne’e. “Ema hotu ha­d­ook an husi korupsaun futuru nasaun sei sai diak,” Letra ne’e ha­kerek. Estadu Timor Leste ho tulun husi organizasaun Nasional hanesan LABEH ho ninia dir­e­ktur Christopher Sanson sempre kaben bo’ot atu oho koru­p­saun. Iha mos Orga­nizasaun internasional balun iha Dili kampainya maka’as atu elimina virus KKN maibe susar tebes. Maske, gasta osan barak ona ba hari’i komisaun bar-b­a­r­a­k, seminar karuk no los, ha­s­ai pampletus, spanduk me­sak mu­r­ak maibe moras moral ne’e sei nani no buras ba beibeik. Tiu Ma­rtinho la kompriende margarti kkn sa tan konteudu letra ne’ebe ha­kerek iha ai kabelak bo’ot ne­’­e­. “Ne’e koalia hotu la hatene, koalia hanesan han hemu nian ne’e, bele,” nia hateten hodi soe ma­tan ba ai kabelak hodi ham­n­a­sa ho lian as hatudu ninia nehan ne’ebe balun laek ona ba letratu Horta ne’ebe mos hamnasa hela. Tiu martinho la hatene, mai­be ai kabelak bo’ot ne’e dala ruma ninia folin karun liu dala lubun ruma husi ninia vensi­m­e­n­tu fulan ida nian. Ho oin ham­n­a­s­a no liman rakut nafatin du’ut nia esplika, “eh oan ha’u le la ha­tene tan hanesan katuas ha’u ne’e iha tempu portuges ninian la eskola no iha tempu bapa ni­nian oan sira maka eskola maibe ka­tuas la eskola nafatin.” Maske nia la hatene konteudu lia fuan KK­N mas nia dehan diak liu atu aumenta rendimentu via dalan fa’an modo tahan no fa’an ai. “Nauk maka labele tan ba nauk e­ma bele kaer ita, bele oho ita. Na­uk ne’e labele mas ho ita nia rasik bele.” Nia dehan fulan-fulan sem­pre simu osan la falta maske osan ki’ik oan liu. “Fulan ida del­a­pan puluh lima (US$85) ba fam­ilias barak la to’o,”nia koalia ho oin midar nafatin.
Aman husi oan nain nen, ne’ebe la hatene sani ho hakerek surat ne’e, habai an iha loron manas nia okos hodi ha­teten ninia salariu la to’o atu selu ninia oan sira nia eskola maibe ko­ntenti hetan netik knar ne’e. “ Os­an ne’e selu eskola mos la to’o, tan ba labarik balun eskola iha SMP (Pre Sek­un­d­a­r­ia) no ba­lun sei iha SD (Primaria) maibe la buat, tenki servisu didiak hodi aijuda dudu labarik sira ba oin,” de­han Martinho nakonu ho on­e­s­tid­ade esperanca. Labarik balun ma­k fase kareta ONU nian ne’ebe para besik hotel Timor nia oin mos da­la ruma lao halimar tama jardin laran hodi ba kuru kuru we iha fatin ne’eba. Ho masa aqua fatin rua iha liman labarik sira sani numero kontaktu PDHJ ne’ebe hakerek mos besik nai Presidenti ninia letr­atu haleu ho logo husi Governu, PDHJ no AusAid. Wainhira TS hu­su Karik sira triste hare sira nia pre­sidenti da Republika habai an iha loron no udan laran? “Labarik ida hateten, “Presidenti hamnasa.(ts)”