Tempo Semanal Edisaun 109

SRSG Autoriza PNTL Lori Kilat, Emb. NZ protesta, Timor Oan Preokupa Konsekuencia Futuru

Duranti krizi 2006 kilat no bala PNTL nian barak maka ses an husi armajen PNTL ninian hodi kontribui ba atakes kontra F-FDTL iha fatu ahi, Kuatel jeral F-FDTL tasi tolu, atake kontra Uma jeneral Taur Matan Ruak iha Lahane, ne’ebe to’o ohin loron balun sei badiu nafatin hela iha liur. Nune’e duni tuir nasaun balun ne’ebe haruka sira nia forca Militar no Policia mai Timor Leste hato’o sira nia preokupasaun halo SRSG nia tilun manas no oin mean. Iha loron 05/12/2006 tuir akordu suplementar ne’ebe asina entre Guvernu TL ho UNMIT maka iha liu kbi’it wain no UNPOL maka nu’udar responsabilizador ba sector seguranca iha TL hodi ajuda halo kbi’it, restruturasaun no mentoring ba PNTL.
Hafoin loron ruma nia laran UNMIT foti desizaun fo hikas kilat ba PNTL sira. Nune’e komunidade internasional balun la satisfas ho desizaun UNMIT ninia ulun bo’ot Atul Khare ne’ebe iha 2003 hanesan chief of staff ba UNMISET.
“Fo hikas kilat ba PNTL-signifika aumenta hikas numeru kilat hirak ne’ebe seidauk kuarantina (tama hikas armajen) fali-kompriende katak sei hamenus konfianca publiku no hanesan kontribui ba aumenta elemen risku balun ba ema internasional no Timor oan sira,” Ruth argumenta.

Surat protesta husi reprezentante Nova Zealandia numero Dil/NZ/5/3 ne’ebe diriji ba SRSG Atul Khare iha loron 23/02/2008.“Ami fiar katak fo hikas kilat ba PNTL ne’e hanesan problema politika ida ne’ebe lori risku seriu, no desizaun ne’e labele halo tan responde operasional ba presaun mak exerte ba UNPOL. “Ha’u hakarak hato’o Nova Zealandia ninia preokupasaun ba ita bo’ot formalmente,” embaisadora Ruth Nathan hakerek.
Nova Zealandia kritika Khare katak, “lalaok ne’e hamenus autoridade UNPOL ninian tuir buat ne’ebe establece no simu ona iha akordu suplementar ne’eba.”
“Ami mos la haree hetan valor ruma atu hahu fo mentoring ruma antes review setor seguranca kompletu,” Reprezentante Nova Zealandia iha Dili fo hanoin.
Wainhira jornal ne’e husu esplikasaun de intensaun Embaisadora Ruth Nathan kona ba ninia surat 23/02/07, iha ceremonia UNPOL husi Nova Zealandia simu medalia iha Hotel Timor semana ruma kotuk nia hateten, “Ne’e buat dificil tebes ida atu halo diskusaun.”
“Ami espera, ho projetu pilotu policia komunidade – ami sei bele esplora hamutuk ho PNTL no Guvernu Timor Leste nu’udar modelu sucesu ida ba policia ida.”
Membru UNPOL husi Nova Zealandia dadaun ne’e implementa hela projektu policia komunidade iha Suai no Dili parte Bekora.
Ruth esplika kona ba servisu policia iha ninia katak la lori kilat. “Buat ne’ebe interesante maka Policia Nova Zealandia la iha kilat nune’e bele mantein policia ne’ebe maka nakonu ho sucesu no mos sira iha kapacidade bo’ot atu responde wainhira presiza.” Maske nune’e ho diplomasia embaisadora Ruth dehan rai ida-ida sei halo desizaun politika ba sira nia policia kona ba oin sa modelu policia ninian.
Preokupasaun hanesan hato’o husi juventude Timor oan ida iha Dili ba Jornal ne’e iha loron Sabado (17/10) loro kraik besik Lecidere Dili. Tuir foin sa’e Timor ne’e katak policia Nasoens Unidas Iha Timor Leste barak liu la halo sira nia fungsaun no la hatudu izemplu ne’ebe diak mos ba PNTL. “Sira ne’e mai para manan osan hodi haruka fali ba sira nia uma, haree to’ok sira para kareta deit lalo’os hanesan ne’eba,” Agustinho koalia ho liman karuk hatudu ba kareta prado mutin ne’ebe halo kmanek ho letra azul hakerek UN no policia ne’ebe para iha Estrada klaran hodi embata trafiku besik loja Lita store nian oin iha sabadu loro kraik.
Juventude ne’ebe dadaun ne’e hela iha Bekora dili dale krizi 2006 mosu tan ba failya lalaok ONU nian balun entre 2000 ate 2004. “Ha’u hanoin Sr. Atul Khare iha 2003 ajuda Eis Ministru Interior Rogerio T. Lobato hari’i URP ne’ebe involve maka’as liu iha krizi 2006,” Agustinho alega Khare.

Nia esplika ninia preokupasaun katak , “iha momentu ne’eba ONU ho guvernu finjidu la rona lian kritikas sira ne’e, maka hodi hahoris krizi iha 2006 nune’e mos Khare ninia desizaun 2007 sei hamosu konsekuensia ba futuru.”

Wainhira jornal ne’e tenta konfirma ba SRSG Atul Khare rejeita atu fo komentariu maibe nia dale, “PNTL la autoriza lori kilat sai husi Kuartel PNTL.”
Maibe iha Pratika PNTL ida lori kilat ba uma no ninia oan mane tinan nen hanoin brinkeirus hodi halimar tiru mate fali ninia alin mane ne’ebe sei kosok hela.

“Nasoens Unidas koalia barak liu maibe karik sira konsege ka la’e halao sira nia misaun iha nasaun ne’e?” kestiona Admiro Pereira studante Universitariu ida iha Dili. Nia fo izemplu katak UNPOL failya fo garantia seguranca ba parte balun iha Dili laran durante liu tinan ida sira nia prezenca maibe wainhira Guvernu Xanana hari’i PNTL Task Force konsege hapara violencia arte maciais. “Devia UNMIT aprecia Task Force ninia servisu maibe kala sira mo’e be sira dun Task Force viola direitus ema nian,” dehan Estudante sementer 5 iha besik ninia kampus oin.
Tuir dadus ne’ebe jornal ne’e konsege asesu, hatudu momos kilat PNTL hamutuk 29 maka seidauk tama hikas ba armajen no ema hirak ne’ebe lori kilat ne’e la fo justifikasaun klaru tuir ekipa auditoria internal ninia relatoriu ba Ministru Interior momentu ne’eba DR. Alcino Barris loron 20/01/2007. Ekipa de inspeksaun no audit Ministeiru Interior rekomenda ba Ministru Interior iha momentu ne’eba, “para agente sira ne’e hotu-hotu tenqi tuir proseso de investigasaun ida que seriu iha gabinete de Etika Deontologia ou Profesional Standar PNTL no UNPOL ninian.”

Ekipa ne’e momentu ne’ebe lidera husi Jorge Monteiru ne’e identifika kilat sira maka seidauk hatene ninia paradeiru maka HK33 lolon 2, stayer lolon 1, FNC lolon 2, Calibre 1 no pistola hamutuk 23. Tuir relatoriu 20/01/2007 ne’ebe traduz mos ba lian Ingles haruka ba DR. Khare ne’e aprezenta lista naruk ida, kona ba naran membru PNTL ne’ebe kaer kilat ne’e, ninia numero identidade, unidade no distritu ne’ebe, tipu kilat ho ninia numero mos observasaun paradeiru kilat ninian maibe UNPOL la konsege rekopera hikas kilat sira ne’e.


Durante de operasaun konjunta entre PNTL ho F-FDTL kilat lubun maka konsege rekopera hikas fali. Ikus liu iha loron (06/10/08) Grupu Rai Los entrega tan HK33 lolon rua ba komandante PNTL Liquica. Komandante PNTL LIquica, Insp. Afonco dos Santos hatetenn Kilat ne’e entrega husi Rai Los hafoin de sorumutuk ho Xanana.
Rai Los tuir ninia deklarasaun katak simu kilat husi Eis Ministru Interior Rogeiro Lobato HK33 lubun ruma.“Kilat ne’ebe Rai Los mak entrega. Kilat HK 33 lolon rua ne’e PNTL ninian, ho numero serial mak Htm. 016989 no Htm. 020870,” dehan fontes Jornal ne’e nian no husu atu labele publika nia naran.

Tuir dadus ne’ebe jornal ne’e deskovre hatudu kilat PNTL mak seidauk hetan hamutuk HK33 lolon 2, Kaliber 12 lolon 1 no pistola lolon walu. Kilat sira ne’e ninia numero serial iha hotu maibe ninia isin laek. Kilat Kaliber 12 PNTL tuir relatoriu ekipa auditoria internal hateten katak ajente PNTL ida hodi ba hamutuk tiha ho grupu Alfredo Reinado. Iha momentu mosu incidenti 11/02/08 ajente A.D. C alias S, fo fali ba ninia kolega ida ho naran inicial A ne’ebe dadaun ne’e kastigu hela iha prizaun Bekora maka kaer lori. Tuir A nia deklarasaun ba autoridade katak nia so’e hela iha besik foho kamea ninia tutun no nia lori autoridade sira ba buka duni maibe la hetan.

Presidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta ne’ebe simu tiru husi kilat no han kanek iha loron 11/02/08 hateten iha konferencia de Imprenca iha Aeroportu Nicolao Lobato (07/10) hafoin fila husi vizita ba estranjeiru, rekuinese kilat lubun maka sei iha liur. “Sei iha kilat balun maka seidauk hetan fali. Ne’e maioria PNTL ninian,” Horta hateten. Iha okaziaun ne’eba Prezidente da Republika mos deklara katak kilat husi Forca Defeza ninia hetan fali hotu ona. Tuir Horta ekipa internasional ida ne’ebe kompostu husi Embaisada America, Australia, Nova Zealandia ho Portugal ba halo klarifikasaun ba kilat sira iha armajen F-FDTL ninian maibe la falta ida.


Iha Parte Seluk PNTL anuncia atu fo bala rihun ba rihun ba GNR atu destroy tiha maibe balun la’e. “Iha bala 4,402 PNTL ninian nune’e sei fo fali ba PNTL,” dehan komandante PNTL ida ne’ebe reforca husi Inspektor Jose Soares iha konferncia de imprenca ida iha Dili. Total kilat musan PNTL ninian, ne’ebe hasai husi armajen kilat PNTL, entre April-Maiu 2006 wain tebes. Tuir lista ne’ebe jornal ne’e iha hatudu kilat musan besik rihun lima nolu maka hasai husi armajen PNTL ne’ebe asina husi xefe de Armajen armamentu PNTL. Iha membru PNTL ida deit bele hasai rihun sanolu la hatene lori ba Bobonaro. To’o ohin loron autoridade sei haksumik hela justifikasaun ruma kona ba uzu kilat musan sira ne’e. Kilat ho bala musan sei badiu maibe iha parte seluk Parlamentu Nasional simu draft lei ida husi Konselyu de Ministru kona proposta de lei no. 9/II/2008, Lei Kilat nian. Deputadu Duarte Nunes husi bankada CNRT informa ba jornal ne’e katak lakleur sira sei fera ulun fali ba lei dos armas ne’ebe dadaun ne’e estuda no anliza liu-liu artigu 4 kona ba lisenca atu kaer kilat ba ema civil sira. “Iha posibilidade atu hasai tiha tan ba kilat ne’e problema bo’ot ida,” dehan Duarte Nune’e Presidente komisaun B. “Tuir proposta ne’e, labele labele iha ema civil ida atu kaer kilat.”
Nia hateten sira sei hato’o fali proposta ida atu hasai tiha artigu hat iha lei kilat nian ne’e. “Ha’u hanoin ne’e, tenki hasai duni.”

“Ami hanoin atu fo deit mos ba membru servisu intelijencia no customs sira maibe dala ruma sei la liu.” Tuir ninia hanoin servisu rua ne’e presiza duni kilat mas pistola deit no ninia kalibre tenki klaru ona iha lei ne’e nia lara. “Se la pasa maka ami hanoin atu tau fali iha lei organika alfandegas no lei organika intelijencia ninian.”