Dili, Tempo Semanál
Edisaun 165 16 Nov 2009
Photo Lista PNTL sira mak hetan Akusasaun
Husi lista 19 ne’ebé fó sai husi membru PNTL ho totál 15 ho konkluzaun Paenel de Avaliasaun konklui katak membrus PNTL ne’ebé iha ona lista ne’e la iha envolvimentu iha kazu ruma ka la komete infrasaun dixiplinárou kriminál ruma iha situasaun krize ne ’ebé hahú iha fulan Abríl, Maiu 2006.
Tanba ne’e Paenel de Avaliasaun hare katak iha nesesidade urjente atu hato’o ba Sekretáriu dó Estadu Seguransa no Órgaun sira seluk atu uza sira nia kompeténsia hodi deside, reativa membrus PNTL sira ne’ebé refere iha lista ne’e, tuir normas Rezolusaun tuan númeru 3/2006 Augusto no retifika ho Rezolusaun foun Númeru 13/2007 11 Dezembru. Aleinde ne’e iha mós rekomendasaun katak Paenel de Avaliasaun mós rekomenda Inspetór, Sub-Inspetórs no Ajentes ne ’ebé liu ona avaliasaun ida ne’e, se karik loron ikus iha keixa, denunsia no inf ormasaun ruma husi sosiedade, Órgaun Soberania ka entidade seluk ruma, sei loke fila fali prosesu. Númeru tuan 3/2006 22 Augusto no retifika ho Rezolusaun foun númeru 13/2007 11 Dezembru.
Husi totál membrus PNTL 3.179 iha Timor la ran tomak husi totál ne ’e bé iha membrus 81 mak hetan prosesu iha Tribunais too agora. 3021 mak klarifika si ou klaru la iha problema. Maibé, iha membrus na’in 6 sei iha prosesu la ran no seidauk hatene lo loos inklui husi totál membru 81+6 =87 sei kompete ba Tribunál. Restu husi prosesu Avaliasaun tuir Paenel halai hamutuk ‘berkumpul’ kada semana 3 dala ida.
Atu hetan esplikasaun kle ’an kona ba kestaun hirak ne’e tuir mai Tempo Semanál iha loron Kuarta-feira (11/11) hala’o dada lia ho Xefe dó Sekretariadu da Komisaun da Avaliasaun da PNTL no Xefe Departamentu de Formasaun e Sensibilizasaun dos BOMBEIROS e Protesaun Sivíl Alípio José Vieira iha nia knaar fatin Kaikoli Rumbia-Dili.
Presiza hatene la’ós de’it ema ne’ebé iha pozisaun Governu nia laran atu bele hatene, maibé se bele karik komunidade sivíl no po pulasaun iha Timor laran tomak hodi bele hat ene prosesu avaliasaun ba PNTL hatene ona hahú de zde 4 Augusto 2006 iha prosesu inisiál atravesa pri meiru rezolusaun nú me ru 13/2006, ne’ebé kria Komisaun ida bolu Komisaun de Avaliasaun da PNTL ne’ebé inklui Órgaun 3 hanesan temi ona iha leten.
Husi Órgaun 3 ne’ebé refere iha ninia tarefa oi oin la hanesan inklui Sekretariadu ne’ebé nia hola parte ne’ebé rekolla informasaun dadus ho Rejis trasaun ba membrus sira halo karta pedidu ba iha Tribunais ba iha Prokuradór Jerál da Repúblika haruka inisia prosesu husu informasaun publika ema nia naran buat sira nia hotu iha Sekretariadu ninia responsabilidade.
“ita hala’o servisu ida ne’e Sekretariadu mós se para ho buat ne’ebé kondisoins mundu adves ‘sulit’ tebe-tebes, depois ita sei too iha ne’ebá, portantu funsaun espesífiku Sekretariadu nian, kuandu iha ekipa 2 seluk ne’ebé presiza informasaun ruma baze ba dadus atu buka informasaun no bolu membru PNTL atu bele klarifika iha ekipatéknika nia oin atu justifika buat ruma, portantu responsabilidade Sekretariadu nian,”aplika Alípio ho lian makas.
Inrelasaun ba kondenasaun hotu-hotu Sekretariadu iha podér atu hala’o servisu, i depois hakat ba sesaun II, ekipa té knika ne’e ‘mula-mula’ iha rezolusaun ida I iha 2006 hateten tenke iha Timor oan 1 ho Internasionál na’in 2 atu hala’o ekipa ida.Mais ekipa ne’e kompostu husi Timor oan na’in 10 Internasionál na’in 20 at u hala’o ekipa 10 katak, ka da ekipa Internasionál 2, Nasionál 1. Entretantu Internasionál delega sira na’in 20 sira labele konkretiza ho na’in 20 ne’e.
Entaun ekipa téknika ne’e hala’o kooperasaun ha mutuk atu bele tau mós Timor oan kona ba PNTL si ra nia dokumentu s husi k omunidade sivíl balun ma i husi duni Tribunais.
No balun mai husi ent id ade s Governu nian, por ta ntu keixa mai husi fatin oioin balun mai husi Pro fi sionalizmu Estandard no Étika Deontolojia (PSDO) ne’ebé toma konta Polisia ninia prosesu.
Adveses dokumentu s hirak ne’e hotu, faktu s sira ne’ebé hetan ekipa buat hi rak ne’e hotu husi téknika analiza idak-idak kada ema ho ninia prosesu. Pur e z e mplu PNTL nia prosesu ne’e nia labele hateten na ran tanba iha devér.
Entaun prosesu ba kada membru Polisia hotu tenke analiza, la’ós buat fasil atu analiza dokumentus ne’ebé ho 12 ou 13 sentimus ou despara sura atraves dokumentus ida ne’e.
Ekipa téknika sira halo rekomendasaun entaun sira rekomenda ba iha Pa enel sira halo tiha ona iha 2007 ba 2008 ekipa ték ni ka la hala’o ona servisu tanba sira ninia prosesu hotu ona.
Agora hala’o prosesu foti dadus keixa la’ós buat ida komplikadu katak, hela de’it simu informasaun rejista. Portantu ida ne’e la’ ós komplikadu hotu ona sesaun III ninia funsaun mak todan tebe-tebes.
“ita bolu Paenel de Avaliasaun ida ne’e kompostu husi Juis no Prokuradór sira, hanesan Sr. Eis Vise PGR Ivo Valente mais agora la’o s ona Prokuradór, mais dezde momentu nia sei Prokuradór nia kontinua nafatin tanba Governu fó fiar ba nia atu sai hanesan Presidente Paenel Avaliasaun nian kompostu husi ‘CEC’ no husi membru Presidente da Repúblika destaka husi Konsellu Superiór de Seguransa husi Gabinete PR,” subliña Xefe Sekretáriu da Komisaun Avaliasaun PNTL ne’e.
Portantu sira iha dir eitu, nia mós hatudu ezemplu katak membru Paenel sira mak halo rekomendasaun no faze finál. Depois Sekretariadu ninia funsaun kanaliza tuir desizaun ou rekomendasaun ne’ ebé iha.
Tuir rekomendasaun ne’ ebé Paenel fó ema na’in 5 n e’ebé iha direitu votu ba desizaun no direitu ba rekomendasaun. Iha membru na’in 5 seluk ne’ebé hola parte iha Paenel, mais sira la iha direitu ba votu no atu emite sira nia opiniaun sira mai hanesan observadór.
UNMIT
Ninia Direitus Umanus iha sesaun oioin ho ema na’in 5 ne’ebé reprezenta iha Painél hodi hare no akompaña hamutuk ema na’in 10, mais na’in 5 mak foti desizaun. Agora ba prosesu hanesan ema hotu hatene katak, Paenel fó rekomendasaun iha oin 4.
Rekomendasaun I bainhira Paenel rekomenda membru ne’e kuandu la iha problema, nia bele reintrega ba Polisia sein problema entaun tuir ida ne ’ e bé sira fó ba Paenel atu analiza. Kuandu rekomendasaun husi Paenel Avaliasaun membru Paenel iha ona rekomendasaun ba membru Polisia balun atu pasa ba Sekretariadu redije formatu ida ho sira nia na ran no ID.
Kuandu sira na’in 5 as in a tiha depois seidauk hotu tenke liu iha Sekretariadu Estadu atu nia asinatura finál bele publika, kuandu asina ona haruka publika iha fatin-fatin ba entidade ne’ebé hanesan Polisia, UNPOL hodi hate ne ezemplu ida ne’ebé liu. Kazu primeiru liu kuandu membru ne’e nia dadus tama seidauk sufisiente atu prova sira nia sala, ma is iha akuzasaun, maibé iha duvida loos ka laloos haruka ba iha fatin ida kuandu prova la too.
Entaun Paenel fó sus pende lai dokumentu hodi hein provas ne’e sei husu ba iha entidade sira iha Tribunál relasiona ho ema ida ne’e atu bele hatene iha keixa ruma hasuru nia.
Prosesu ne’e membru ida la dun hodi hein dokumentu seluk, kategoria II no III, kuandu nia iha problema, entaun la’o s Komisaun nia kompeténsia atu julga, kompeténsia eskluzvu Tribunál nian, ida ne’e labele viola.
Naran ne’ebé Sekretariadu publika la iha problema ne’e kazu primeiru ne ’ebé la iha problema sai iha lista. Hodi nune’e Sekretariadu asina no membru Paenel sira asina no publika.
Signifika sira livre la iha tan problema no kategoria II, sira nia surat ne ’e Paenel analiza mais falta buat ruma entaun Pae nel ‘pending’ hela, hodi hein tan buat ruma atu kompletu ba faze III, sira hatene duni sira nia prova konkreta entaun sira PGR mak sei bolu.
Tanba Paenel la iha kompeténsia atu julga sira, so iha kompeténsia rekomenda atu julga ema entaun tenke iha eskluzivu no Tribunál de’it mak julga. Iha oportunidade ne’e mós nia foti ezemplu kona ba Lino da Silva Saldanha ho Ismael da Costa Babo.
Ne’ebé mosu insidente 8 Maiu 2006 iha Ermera hodi nune’e halakon vida membru PNTL Palmeiru Lacerda da Costa husi Unidade Intervensaun Rápida (UIR). No asidente 25 Maiu 2006 iha Ministériu Públiku nia oin ne’ebé hamate membru PNTL na’in 8 tanba tuir informasaun Lino Saldanha mak lori membru Falintil-FDTL ba tiru mate ema hirak ne ’e ho liman mamuk.
Maski nune’e nia hateten informasaun hirak ne’e sai hanesan rumoris de’it tanba la iha evidénsia forte atu akuza ema hirak ne’e iha Tribunál no la iha evidénsia ne’ebé ‘bersifat tan gkap basah,’ bainhira ema ne’e ‘sedang’ halo hela buat ruma.
Parte seluk nia mós hatudu kona ba surat des paxu husi Tribunál Distritál Dili inkéritu númeru 314/PDD/2006 ho nia kon teúdu katak, ante as razoins postas no requireimentu do Ministériu Públiku, acolho-o e, para os fins do artigo 59,2,a,e do artigo 217, ambos do codigo de prosesu Penál, determino a detencao pes so as de nome Manuel, Maupanu, Deinizio, José Budiman, Rosalino, Joanico (Mario), Augusto Marcelino, Eduardo, José Daris, Bartolomeu, Jaimito, Carlitos Lemos, Cipriano, Augusto Mauku, Luis Madeira, Evaristo, Tomás Lemo s e Júlio, rezidensiál em Gleno. Expecam-se ma n dados de detencao. Dili, 11 de Maio 2006 Dora A. Juiza Internacional. Husi buat hirak ne’e hotu nia nu ’udar sidadaun ida katak, ema hotu hatene TL Nasaun adopta direitu demokrátiku sistemada no konsidera tenke iha Justisa nia oin ema hotu hanesan. Entaun ema ida mós la bele kondenadu ‘tanpa bukti,’ kuandu ema ne’e halo duni entaun nia iha kulpa. Depois kondena ema la’ós akuza ema, otomatikamente ema ne’e sala akuza ema ida tenke iha prova no faktus, sera ke nia halo duni krime ida rezulta ba asaun ida ne’ebé halo iha duni rezultadu.
Komprova mais la’ós kom prova atraves de Tribunál fó nia sala ne’e prontu hatene ona. Nia kompara kona ba Lino Saldanha nia filé iha sira nia Paenel, hare la iha komprovasaun ida ne’ebé forte atu akuza ema ne’e.
Maski nune’eIsmael Babo iha duni akuzasaun tama too Tribunál sira fó sai nia naran mais atraves de Tribunál fó sai katak, nia ‘bebas’ komprova nia la sala desizaun Tribunál ne’e absolutu labele viola.
Família Vítima Prontu Halo Rekursu
Familia Vitimas - Kaikoli
Tuir fontes husi família vítima Mate Bian Palmeiru Lacerda da Costa husi inan hakiak Mariana Florinda da Costa, iha nia residensia dalan Remack, Sábadu 14 Novembru hateten, nia sente triste bainhira rona informasaun husi Sr. Ida ho naran Armando fó hateten, prosesu julgamentu ba Tribunál sira hala’o tiha ona. Hodi nune’e nia sente ‘kecewa’ tebe-tebes tanba saida la bolu família vítima sira partisipa hodi nune’e bele fó mós ideias no opiniaun ruma.Tanba momentu hala’o julgamentu ha nesan família vítima la inklui atu hato’o keixa ruma, entaun agora nia koko halibur malun ho família uma laran mais ou menus halo rekomendasaun ba Tribunál refew hikas kazu ne’e tanba la justu no transparénsia.
“ami presiza fó mós opiniaun, maibé agora la fó hatene ami oinsá ami bele hatene la bele dehan iha prosesu investigasaun ne’e loos hotu ona, maibé presiza mós konvida ami mak loos, se imi la konvida ami ne’e oinsá, agora ita boot sira mak tenke foti fali prosesu ne’e hodi loke foun fila fali prosesu ne’e,”kestiona inan hakiak Mate Bian Palmeiru.
Maski iha momentu ne ’ebá nia ba duni iha Ministériu Públiku fó tiha nia naran too agora seidauk tel efone nia hodi buka pros esu ne’e no bazeia ba ida ne’e sira bele loke fali prosesu ne’e, maibé too agora husi parte MP seidauk telefone.
“ha’u komesa ba iha fulan Maiu too agora la iha rezultadu no la kontaktu ami, tan ne’e, ha’u nia la ran moras tanba sira halo prosesu julgamentu ne’e la fó hateten ami hanesan família vítima,”relembra Mariana.
Nia hatutan hodi dehan sira atu levanta prosesu ne’e tenke bazeia ba kazu ne’ebé akontese ne’e atu bele tuir duni prosesu ne’e. Ne’e duni nia sei hein na fatin hodi kontinua loke fali kazu ne’e, tanba Justisa ne’e tenke iha no nusa mak tenke hamosu fali ida ne’e. Nia kolia ho nakonu ho per gunta no duvida s tan ba saida Sr. Ejídiu de Jesus iha momentu ne’ebá ba kaer kargu nu’udar Sekr et ár iu Estadu Rejiaun III ba hala’o diálogu iha Ermera, i depois Seguransa sira ba ema tolu tiha farda no dezarma tiha kilat depois oho. Ida ne’e tuir nia nu ’u dar inan hakiak husi Palmeiru hahalok ida ke la ‘masuk akal.’
Tanbasá mak sira ezije atu Polisia tenke ba Ermera no sira rasik hatene tiha ona katak situasaun iha ne’ebá la dun di’ak tiha ona. Entaun nia laran moras liu mak sira haruka ha sai hotu farda no entrega kilat depois sira mai oho, ida ne’e mak too agora nia la simu.
Agora hetan tiha ona Ukun Rasik An ou Independénsia, maibé ema sei mate nafatin ho objetivu saida, despaxu husi Tribunál hanesan hamate esperansa husi família vítima no vontade hodi nun e’e hakarak hato’o pergunta ne’e ba ukun na’in sira.
Iha parte seluk nu’udar feen kaben husi Paulo da Costa ho naran Marselina Ximenes, iha residensia eis BTN Bekora, nu’udar povu ki’ik sai hanesan ‘bengkel’ ou ofisina ne’ebé ha la’o servisu hanesan soldadór atu solda metin kadeira ba boot sira hodi tuur ba. Bainhira tuur sira halis ba loos no karuk mamar hela de’it. Maibé, keta haluha tanba ohin loron ema hotu goza ne’e liu husi sofrementu povu ki’ik.
Entaun nu’udar família vítima husi la’en ne’ebé ma te iha Ministériu Públiku nia oin, ida ne’e hatudu manobra no estratéjia husi boot sira nian. Ikus mai sa’e karreta luxu no goza bu at oioin, tau sees tiha Justisa ba kotuk la hatene povu sofre tanba sira ninia hahalok tanba hakarak hadau malun atu hetan kadeira.
Maski rezultadu husi Paenel de Avaliasaun da PNTL fó sai katak, ema ne’e be sai hanesan ‘pelaku’ ba buat hirak ne’e hotu tanba la iha evidénsia forte atu akuza sira entaun sira ‘bebas murni’ tanba desizaun Tribunál absolutu ‘mutlak tanpa diganggu-gugat oleh siapun.’
Maski, realidade ‘membuktikan’ katak, ema mate tanba sira mak nu’ udar ‘pimpinan’ iha momentu ne’ebá. Tanbasá mak as idente 25 Maiu 2006 ema ne’ebé ho liman mamuk hetan tiru.
Nia mós kestiona katak, labele Justisa la’o de’it ba ema ki’ik ne’ebé halo sala hetan kondena Prizaun tinan ba tinan, ba boot sira maski iha salan maibé tanba sira iha Imunidade ‘kebal Hukum’ sira labele hetan detensaun iha Tribunál. Tuir Lei Tribunál iha simblu ho dasin ‘timb angan’ ne’ebé signifika labele todan ba sorin loos ou karuk tenke tetu hanesan atu nune’e Lei labele halai de’it ba ema ki’ik mak hulan, maibé boot mós tenke kumpre sira nia salan iha Tribunál, ida ne’e mak povu nia hakarak.
Ho lian Melayu katak, ‘biarkaya dan miskin dimata Hukum semua sama’ no la iha ema ida mak ‘bertender diatas Hukum.’ Ida ne ’e mak valór husi Ukun Rasik An. Mai,”ita hotu tenke ‘tegakkan peraturan dan perundang-undangan di muka kulit bumi Pertiwi Timor-Leste ini dengan seadil-adilnya dan sebijak-bijaknya,’ne’e mak lia me non husi faluk hirak ne’ebé agora triste no halerik hela tanba la’en kaben agora la iha nia sorin no oan sira ne ’ebé presiza duni prezensa husi sira nia aman atu ‘mengasuh sira ba futuru, tanba krize militár 2006 tenke ema barak soe hela in an-aman, oan no feen kaben moris mesak tanba ‘ulah dan pembesar di negeri ini.
Hataan perguntas kona ba desizaun husi Tribunál fó livre ba ema na’in sanulu resin lima (15), indika envolve iha laran. Tanba la iha evidénsia ida keforte hodi nune’e fó livre ba sira.
Nia hataan katak, ne’e la bele tanba ema ne’ebé envolve mak fó livre de’it ne’e,”ita nia rai atu la’o ba oin difisil tanba ita oho malun arbiru de’it no la iha Lei ida atu kondena ita, maibé sira hakarak oho malun la iha Lei ida atu kondena ita, entaun ema se mak la hatene oho malu.Tan ne’e Lei ida tenke iha hodi kondena ita, mais oinsá mak ohin loron la iha Lei ida atu kondena buat hirak ne’e. Tanba ne’e ha’u husu ba Governu atu kondena makas ba autór kriminozu sira ,” realsa Marselina(ts)
No comments:
Post a Comment