Tempo Semanal Edisaun 106

Krizi 2006: TMR, Lere, Falur no Mau Buti sai Arguido

Eis Klandestinu: Alega Longuinhos bosok publiku No Husu F-FDTL Lalika Aceita Amnestia

“Se surat notifikasaun ne’e maka deside ona Koronel Lere, Tanente Koronel Falur ho Maijor Mau Buti nu’udar arguidu maka Prokurador Jeral DR. Longuinhos Monteiru dehan fali iha televizaun (Telejornal TVTL, 24/09/08) katak sira ne’e bolu hanesan deit testamunia entaun Longuinhos halo Pembohongan Publiku,” Rui Castro Eis membru klandestina ho hirus alega Prokurador Jeral ne’e.

Lei Kodiku Prosesu Penal RDTL artigu 92 defini kona ba Notifikasaun ninia forma.
Iha telejornal TVTL Prokurador Jeral da Republika DR. Longuinhos Monteiru nega katak Xefe Estadu Maior F-FDTL Koronel Lere Anan Timur ho Tanente Koronel Falur notifika nu’udar Arguido. “Ami bolu Sr. Koronel Lere no Falur mai atu fo informasaun hanesan Testamunia no ami la bolu sira hanesan Arguido,” dehan Longuinhos ba Jornalista sira iha ninia knar fatin.
“Ami bele bolu Lere ho Falur hanesan Informador i ami bele husu informasaun seluk ba sira, ha’u bele dehan katak, kuandu temi arguido, la signifika katak, ita sala ona,” longuinhos hatutan hodi konfuzu publiku no ema hirak ne’ebe notifikadu.

Tuir sistema lei Portuges ema ida sai nu’udar arguido, bainhira hetan indicios (Sangkaan) katak nia komete delik (Perbuatan pidana). Ninia estatus laos hanesan testamunha no nia iha direitu atu hetan advogadu iha nia deklarasoens perante autoridade policial no mos iha direitu atu koalia ka la koalia (silenciu) to’o nia tama iha tribunal.

Komisaun inqueretu Independenti Internasional ne’ebe hari’I husi ONU hakerek iha ninia relatoriu, paragrafu 134 dun katak Kilat sira F-FDTL nian. Evidensia kona ba movimentu, posesaun no uza ilegal kilat sira FFDTL nian, ne’ebé deskreve iha paragrafu 95 no 96, no hatudu katak, fahe kilat F-FDTL nian hosino/ka ho koñesimentu no aprovasaun hosi ema sira tuir mai ne’e nian: Roque Rodrigues, TaurMatan Ruak, Tito da Costa Cristovão ka Lere Anan Timur, Manuel Freitas ka Mau Buti, no Domingos Raul ka Falur Rate Laek. Komisaun rekomenda katak tenki foti prosesu tribunal hasoru ema sira ne’e relasionadu ho transfere kilat ilegal. Komisaun mos rekomenda katak, tenke foti prosesu tribunal ba ema sira deit ne’ebé simu kilat F-FDTL nian iha loron 24 no 25 Maiu no mos uza kilat sira ne’e iha aktividade kriminal ruma.

Atual Presidenti DR. Jose Ramos Horta iha 2006 hodi Estadu TL nia naran husu atu hari’i Komisaun Inkeretu Independenti Internsional ida hodi investiga krizi 2006 ne’ebe to’o ikus tula todan wain liu ba instituisaun F-FDTL kona ba transferencia armas ba ema civil sira maske kilat hirak ne’e fila hikas hotu ba kuartel F-FDTL ne’e iha loron ikus fulan Maiu 2006.

Tuir surat notifikasaun ho logo ONU, N/RF 096/PSU/06 loron 12/09/08 ne’ebe Tempo Semanal konsege asesu ba hakerek momos katak “Tuir termos ne’ebe dispostu iha n.5 artigu 92 CPP, solicita V Ex. Maka digne para manda notifika ba Sr. Coronel Tito da Costa (Lere Anan Timur) hodi komparece iha Prokuradoria Jeral da Republika, iha loron 29 de Setembu de 2008, iha tuku 14.30 hanesan ema ne’ebe inkeretu nu’udar ARGUIDO tuir ambitu ba prosesu n. 1031/PDD/2007 sei halo iha prokuradoria distrita Dili,” hakerek iha notifikasaun ne’ebe asina husi official investigador Jose Vieira de Freitas, CP 6018.

Surat ne’ebe mukit ba Logo no kop husi Instituisaun Independenti Prokuradoria Jeral da Republika Timor Leste mak sei depenti ba ONU ne’e, haruka ona ba Xefe do Extado Maior das Forcas Armadas maka simu iha loron 17/09/08, tuir N/RF 097/PSU/06 notika ona Major Manuel Freitas (Mau Buti) atu ba marka prezenca iha loron 30/09/08 iha kaikoli tuku 14.30 atu hetan inkeretu hanesan “ARGUIDO”.

Pinta ho kop ONU, UNMIT, Policia Nasoen Unidas, Departamentu investigasaun nasional, Unidade apoiu prosekusaun N/RF 098/PSU/06, iha loron hanesan mos haruka ba Tanente Koronel Falur ne’ebe husu hadia tan ba hakerek Pozisaun sala. ”Notifika Sr. Major Domingos Raul (Rate Laek Falur) para komparece iha Prokuradoria da Republika, iha loron 01 de oitobru de 2008, iha tuku 14.30 sai hanesan ema ida maka inkeretu nu’udar ARGUIDO ho ambito prosesu n. 1031/PDD/2007.” Tanente Koronel Falur husu atu hadia,” tan iha ami forca nia laran la iha Major Domingos Raul maibe iha deit Tanente koronel mak ha’u.”

Notifikasaun ne’e la temi kazu lolos sa ida maibe temi deit numero prosesu hanesan rejista ona iha prokuradoria distrital Dili. Prokuradoria Jeral da Republika mos notifika ona Komandante F-FDTL, Brigadeiru Jeneral Taur Matan Ruak ho eis Ministru Defeza Roque Rodrigues nu’udar arguido iha fulan ruma kotuk relasiona ba krizi 2006. Ordem ne’e labele exekuta to’o agora tan ba sei hein hela Presidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta atu hasai tiha lai imunidade ulun bo’ot rua ne’e nu’udar membru husi Nivel Altu konselu defeza no Seguranca Estadu. Tuir fontes Jornal ne’e iha Prezidencia da Republika katak Prokuradoria Jeral da Republika mos ejiji ona ba Presidenti atu hasai imunidade ba Jeneral fitun ida ne’e.

Notifikasaun hanesan testamunia maka Major Mau Kalo ho Major Amiko. “Ami rua Major Miku sira notifikasaun hanesan Testamunia,” informa Major Mau Kalo ba Jornal ne’e. Tuir notifikasaun ne’e fo ordem nia sei aprezenta an iha prokuradoria iha loron 08/10/08 dader.“Ha’u sei ba iha loron 08/10/08,”nia hateten. Ba Major Amiku iha loron 09/10/08 maibe sei iha servisu maka husu atu adia ba loron seluk.

Bazea ba faktus hirak iha leten ne’e Rui Castro husu Prokurador Jeral da Republika atu, “tenki ho onestu hateten ba publiku kona ba sa ida deit maka nia halo ona; fo sai sa ida deit maka nia seidauk halo; sa kapacidade maka nia iha no deklara mos sa ida deit maka nia hatene hela atu halo maibe nia finjidu tiha lakohi atu halo.”

Eis membru Klandestina ida ne’ebe moris iha detensaun SGI kolmera durate fulan ruma nia laran hafoin hetan kapturasaun husi kopasus iha fulan Setembru 1997 ne’e lolos lakohi ke’e hikas fali foer sira iha kotuk maibe tan laran moras ba surat notifikasaun husi prokuradoria da Republika hanesan persegisaun ida ba komandante F-FDTL sira ne’ebe maioria eis komandante gerileiru ne’ebe hafolin an ba ukun Rasik an maka nia mos deside hodi denuncia Estadu Timor Leste. “Ne’e la Justu wainhira halo rekonciliasaun ho ema kriminozu no traidor sira ne’ebe barak agora tur iha Parlamentu no Ministeiru balun maibe iha sorin ita duni no fo terus nafatin ba herois nasaun ninian,” Rui hatudu ninia fuan moras ba standar dobru Ukun nain sira nian.
“Ha’u hanoin PM Kay Rala Xanana Gusmao lakon tiha ona hanoin ba ninia maluk eis gerileirus sira,” Rui Alega.

Rui dehan Krizi 2006 ne’e sai bo’ot tan ba F-FDTL maka hemu tua maibe PNTL maka lanu tan ne’e nia la kontenti ho atetude diskriminativa iha sistema Justica ninian laran. ”Tan ba sa maka Prokurador Jeral da Republika la bolu mos Paulo Martins, Leandro Isac hanesan Arguido tan ba sira ne’e mos klaru iha rekomendasaun komisaun Inkeretu Internasional,” nia kestiona.
Nia observa katak Estadu la justu tan ba “Pembangkan sira simu osan fila ba uma la ho justica. Ema sira ne’ebe sunu uma, tiru Presidenti no PM hetan osan no sei hetan Amnestia maibe ema ne’ebe defende justica, defende integridade nasaun no povu ne’e ba fali kastigu.”
“Ha’u hanoin iha mundu buat hanesan ne’e la iha, so nasaun Timor Leste deit maka iha tan ba traidor sira ne’ebe uluk lakohi atu rai ida ne’e ukun rasik an, agora mai fali halo justica no fo kastigu ba ema ne’ebe uluk funu ba libertasaun nasaun ne’e.”
“Ha’u hanoin komandante sira ne’e iha duni komitmentu hodi halo sakrificiu bo’ot ba nasaun ne’e, nune’e agora fo oportunidade ba otonomista barak ne’ebe uluk trai no tenta atu anikila Falintil sira mai tur iha Parlamentu Nasional no Governu,” nia dehan.
Liu tan Rui alega katak iha krizi 2006 ukun nain barak iha governasaun agora mos hola parte. “Balun agora tur iha Parlamentu, balun sai hanesan Ministru no balun agora sai ulun bo’ot Parlamentu Nasional ninian.”

Iha 2006 F-FDTL hetan akuzasoens husi parte Nasional no internasional kona ba instituisaun ne’e halo diskriminasaun ba ninia membrus sira, fahe kilat ba ema civil sira antes krizi, abuzu direitus ema nian no halo massacre kontra petisionarius sira iha Tasi Tolu. “Bo’ot balun iha Parlamentu Nasional uluk krizi 2006 kondena F-FDTL oho ema barak iha tasi tolu. Agora bolu sira ba hatudu mate isin hira no hakoi iha ne’ebe?,” nia kestiona ho viadas ba Prezidenti Uma Fukun Timor Leste nian ne’e.

Rui castro fiar katak komandante F-FDTL sira foti desizaun ne’ebe los hodi defende interese nasaun iha 2006. Nune’e duni se karik to’o tempu estadu hatama komandante sira ne’e ba kadeia nia ejiji atu lalika monu ba manobra sira nian. “Ha’u hanoin komandante F-FDTL la presiza hetan no simu amnestia husi Presidenti tan sira nungka halo sala, ne’e hanesan manobra politika ida,” nia fo korajen.

Nia argumenta katak ema ne’ebe hahu krizi no halo sala ne’e maka rezultadu hatudu ona iha atentadu 11/02/08 nune’e duni sira ne’e maka merese hetan amnestia. Tuir planu Presidenti da Republika sei ba koalia iha avertura sexaun plenaria Parlamentu Nasional iha loron 08/10/08 ne’ebe tuir deputadu balun katak dala ruma Prezidenti Horta sei so’e ninia sira balun inklui proposta Amnestia nian ba Parlamentu Nasional no deputadu sira toma iha konsiderasaun.
“Ami hanoin justica ne’e lao rungu ranga hela, tan tuir ha’u nia haree laos F-FDTL sira maka fahe uluk kilat ba ema civil sira,” dehan Gaspar Mendonca alias Tigre, responsabel Kaixa Klandestina 01 Remexio, Aileu.

Nia apela ba prokurador Jeral atu publika mos kona ba karik bolu ona ulun bo’ot sira seluk ne’ebe kaer kilat ba ataka uma Brigadeiru Jeneral iha Lahane no ema sira ne’ebe atake kontra Kualtel Jeneral F-FDTL iha Tasi Tolu. “Ha’u la empata notifikasaun ba komandante F-FDTL sira ne’e. Maibe keta hasai notifikasaun ne’ebe ho motivu diskriminativu tan presiza hatene karik ema civil sira ne’ebe kaer kilat husi instituisaun seluk mos notifikado ona hanesan arguido ka la’e?” nia kestiona.

Nia mos preokupa ho notifiksaun ne’ebe, bele hamosu hikas instabilidade iha nasaun ne’e tan ba executor lei nia halo la haree uluk ba situsaun iha momentu ne’e. “Tan ba sa maka agora sira hakarak hasai notifiksaun ne’e?, Tan ba sa maka sira la hasai uluk ba kazu sira seluk?, Karik sira iha hakarak ruma ne’ebe subar hela?” Tiger deskonfia Prokurador Jeral da Republika ho Nasoens Unidas ninia atuasaun kontra eis Gerileirus sira ne’e.
“Ha’u hakarak hatene sa los mak prokurador jeral halo ona ba Eis komandante PNTL no Sr. Eis Deputadu ida ne’ebe kaer kilat PNTL ninian,” nia buka husu.

Tuir dadus ne’ebe jornal ne’e asesu no fonts jornal ne’e iha PNTL hatudu katak to’o ohin loron kilat husi PNTL liu sanolu resin maka sei vadiu hela iha liur maibe komandante PNTL ne’ebe responsabiliza agora haksumik an hela iha Kadeira Deputadu, uma fukun Parlamentu Nasional.
Preokupasaun hanesan hato’o husi Carlos de Conceicao de Deus husi Ermera via telemovel. “Ha’u hanoin notifiksaun ne’e bele hasai ba ema ida nu’udar arguido mas importante maka tenki bazea ba faktus no evidencia ne’ebe forte no lolo’os nian se la’e bele hamosu fali instabilidade ba situasaun Nasional tan ema hirak ne’e mesak ulun bo’ot F-FDTL nian,” dehan Docente UNTL ne’e.

Nia apela ba Lei nain sira presiza haree didiak impaktu husi sira nia atusaun tan keta kreia fali polimika. “Ha’u haree lei ho ordem agora lao la los nune’e duni ha’u mos konfujaun hela ho notifiksaun ne’e,” nia informa.

Iha Parte seluk Deputadu Aniceto Guterres husi Bankada Fretilin hateten Prokuradoria Jeral da Republika nasaun ne’e,” Halao la ho prudencia maibe diskriminativaka ‘Tebang pilih’ no Persegisaun.”

Soldadu F-FDTL Tiru Mate Alfredo Hetan Promosaun Postu

Iha segundu faze promosaun (25/09) normal ba oficiais no soldadus nain sanolu resin rua no promosaun tan distinsaun ba soldadus nain hat hafoin de instituisaun ne’e halo promusaun dala uluk iha 23/11/2007.

“Nia ohin hetan promusaun tan ba nia maka tiru Alfredo ho ninia membru ida iha jardin rezidencia Prezidenti nian iha loron 11/02/08,” dehan official F-FDTL ida ba jornalista jornal ne’e wainhira kaer liman ho Francisco.

Hafoin liu fulan hitu, loron sanolu resin hat atentadu kontra Prezidenti da Republika no Alfredo Mate, iha loron kinta (25/09) dader (10:05), Francisco Lino Marcal ho Isac da Silva hamri’ik iha linea de promusaun tan ba hetan rekuinecimentu ba ninia prestasaun. Tuir despaisu Komanadante F-FDTL ba loron 20/06-11/08/08 maka halo promusaun ba postu primeiru Sarjentu husi Segungu Sarjentus no soladadus sira hanesan tuir mai ne’e. “Fancisco Lino Marcal,” dehan prokolo. Soldadu Francisco ne’ebe hamri’ik ho pozisaun firme hatan,” Prontu.”
Brigadeiru Matan Ruak ne’ebe akompainya husi Koronel Lere hahu tula diviza ba Francisco ninia kapas tan ba naha todan estadu ne’ebe nia leva iha 11/02/08. Francisco hetan Promusaun tan halao kna’ar nu’udar seguranca ba uma Prezidenti da Republika iha loron 11/02/08 wainhira mosu atentadu kontra Prezidenti no tuir fontes jornal ne’e ninia katak Francisco maka tiru Reinado ho Leopoldino iha Jardin uma Prezidenti ninian. Ho oin seriu no pozisaun Prontu Francisco fo kontanes ba ninia Jeneral ne’ebe hakat dadaun ba nia oin. Brigadeiru Ruak foti diviza ne’ebe prepara ona iha bandeiza, hahu tula ba kapas los Francisco nian wanhira Koronel Lere loke hela butaun kamija husi kapas karuk, soldadu ne’e.

Lere informa katak F-FDTL sira nain hat ne’ebe hetan promosaun por distinsaun, “ne’e hanesan onra ida, louvor ida ba sira nia atividade no sira nia misaun ne’ebe halao ona.” Nia esplika soldadu katak selesaun ne’e inklui membru nain rua ne’ebe halo seguranca iha rezidencia Prezidenti da Republika momentu ne’ebe mosu atentadu 11 de Fevereiru. “Nu’udar militar, nu’udar seguranca nian kumpri duni sira nia misaun,” Lere hahi.

Agora iha farda militar ne’ebe Francisco hatais laos deit ona deizeina, logo F-FDTL no lia fuan “Honra, patria, povu” maibe kompleta mos ho postu primeiru sarjentus, komandnate F-FDTL mak postu fitun ida tula husi DR. Sergio Viera de Melho desde tempu UNTAET nian ne’e, hakat ba kotuk, matan fihir ninia membru ho urgulio liman rua baku ho maka’as ba kapas soldadu ne’e, hatudu nia sentimentu kontenti akompainya husi kontanes primeiru sarjentu Francisco ne’ebe resposta kontanes mos husi jeneral Ruak.

Tuir mai protokoler bolu tan, “Isac da Silva,” Prontu.” Membru F-FDTL ida ne’e iha dader 11/02/08 halo seguranca ho akompainya lao ho Prezidenti da Republika.
Antes taka ninia diskursu Brigadeiru Jeneral Taur Matan Ruak expreza ninia kontenti no admirasaun ba ninia soldadu hodi hahi, “ba ita bo’ot sira ne’ebe eskoilya por distinsaun ha’u onra teb-tebes.

”Eskoilya ita bo’ot sira, tan ba ita bo’ot sira ninia prestasaun de servisu iha situasaun ne’ebe dificil. Laos deit ita bo’ot sira mas ita bo’ot sira nia maluk mos. Para ita bo’ot sira, ne’e, priveliezu bo’ot ida, onra bo’ot ida ke instituisaun ker komandante Xefe Forcas Armadas ninian fo rekuinecimentu ba ita bo’ot sira nia servisu ne’ebe presta ba ita nia instituisaun no ita nia nasaun,” nia esplika.

Taur dehan ne’e akontece iha ne’ebe-ne’ebe deit, ba Exercitu iha mundu tomak iha Priveliezu ida ne’e, ”hodi fo ba komandante sira atu fo rekuinecimentu, manifesta ninia admirasaun no Presta ninia omenajen ba sira ne’ebe presta nia servisu diak iha momentu ne’ebe dificis.”
Nia taka ho lia menon ejijencia, “ba ita bo’ot sira, ha’u hodi Forcas Armads nia naran tomak fo parabems ba imi i husu ba imi atu kontinua kumpri nafatin imi nia obrigasaun no dever hanesan ema militar.”

Promosaun ho distinsaun mos halo ba soldadu F-FDTL feto ida, Elizabet, hetan postu segundu Sarjentu tan konsege salva kilat F-FDTL nia iha Fatu ahi, iha 23/05/2006 hafoin militar sira sofre atakes husi grupu Alfredo Reinado ho ninia aliadu sira ne’ebe rezulta F-FDTL balun mate no balun kanek soe hela sira kilat. “Ita nia feto ne’e barani ba salva, foti kilat,” Koronel gava neon wain feto Timor oan ne’e.

Xefe Estadu Maior F-FDTL ne’e dehan iha oportunidade ne’eba komandante ida ne’ebe halo seguranca ba depozitu mina EDTL wainhira mosu nauk mina, nia konsege deteta ema nauk ten ne’e. Lere ne’ebe dadaun ne’e Prokuradoria da Republika ho suporta UNMIT notifika ona sai hanesan arguido ba krizi 2006 ne’e hateten katak, “ita timor kuandu halo seguranca enves de ita halo, para ema labele estraga ita nia sasan, maibe ita ajuda ema kriminozu mai estraga fali ita nia sasan. Maibe ita nia militar ida ne’e hatudu ninia katak ita estadu nia ema, ita tenki defende estadu nia sasan.”

Nia fo sai intensaun no objetivu Promosaun pur distinsaun maka, “atu onra sira (F-FDTL) hanesan motiva sira i mos motiva nia maluk sira seluk atu aban bain rua bele kumpri didiak ninia misaun ho diciplina no responsalbilidade tan ba iha militar ne’e, iha diciplina maka’as no mos ho hirarkia militar nia ne’ebe maka’as.”

Iha Diskursu ho duransaun minitu 15 ba ninia soldadus no oficiais ne’ebe simu promosaun no soldadus ho ulun bo’ot seluk mak marka prezenca Brigadeiru Jeneral Taur Matan Ruak hateten katak iha nasaun TL ema buka riku no bo’ot deit. “Iha Timor Loro Sa’e, iha ita nia instituisaun no mos iha fatin instituisaun sira seluk, iha ita nia rain, normalmente ema koalia barak liu maka osan no pozisoens. I haluha tiha katak kuandu ita asume responsabilidade no iha pozisoens iha buat rua ke importante fundamental. Ida kona ba responsabilidade no ida seluk kona ba komprimentu,” Komandante jeral F-FDTL ne’e dehan.

Tuir nia hanoin katak “Osan no pozisoens ne’e ba sira ne’ebe baruk ten. Ema sira ne’ebe matan naklosu ba osan i haluha valores no princpiu ne’ebe ita nia nasaun no ita nia povu defende hodi hari’i estadu de direitu demokratiku Timor leste ne’ebe ema rihun ba rihun mak mate.”
Taur fo lembra katak, “hodi bainhira liu ba, ita nia exercitu iha ninia istoria harii tinan nen metade sai tiha ba liur. I sira ne’e buka sai ida? Sira hanoin katak mai forcas armadas atu hetan diviza atu hetan osan. Sira la hetan sira revolta, sira manifesta, sira protesta. I sira buka dalan fasil no dalan diak ba sira nia an.

Tuir Jeneral Taur katak, “Iha ita nia forcas armadas sei iha ema balun ke hanoin hanesan ne’e. Mas ha’u nia mensajen ba sira hotu katak iha ne’e la buka osan. Iha ne’e buka atu fo an hodi kumpri misoens, kumpri dever no fo izemplu diak servi ita nia nasaun.” Brigadeiru ne’e ho forte deklara kata nia husu atu ninia elementus sira labele senti kontenti manan deit osan maibe la halo buat ruma ba nasaun no povu.

“Estadu selu ita hodi povu nia osan. Ita tenki presta ita nia servisu ba nia i to’o lokraik ita tenki avalia katak ha’u ohin loron ne’e, halo sa ida ba ha’u nia nasaun, ha’u nia instituisaun?, ka ha’u han toba deit, manan osan saugate deit,” nia dehan.

Nia hateten se hanesan ne’e entaun lalika manan osan tan ba ema seluk servisu maka’as liu maibe manan osan wituan duke ema balun halimar no koalia deit manan osan bo’ot fali. “Se manan osan saugate deit enataun tan ba sa maka osan ne’e la ba fali ema seluk ne’ebe kiak no ema seluk ne’ebe terus,” Taur kestiona.

Tuir komandante ne’e katak exercitu F-FDTL fo konfianca dadaun ba ninia membru sira atu sai Xefe ba soldadus sira. Maibe nia dehan, “Para xefe diak nia tenki eleje buat rua ke ha’u hateten no buat seluk ida sai izemplu. Leader ne’ebe la fo izemplu diak ba soldadus ema sei la respeita tan ba la fiar.”

“Ita nia exercitu iha regras, principius I leis para ema hot-hotu tuir maz acima de tudo ita nia exercitu observa rigorous liu kona ba autoridade moral. Ema ne’ebe koalia ba imi mas nia la halo ne’e, nia la iha autoridade moral,” taur koalia.

Jeneral fitun mesak ne’e hateten iha exercitu nia laran prolema diciplina fraku liu desde official bo’ot sira to’o official sarjentus sira tan kada vez mais nasaun Timor Leste lao ba oin kada vez mais F-FDTL sai ejijenti liu. “Ejijenti tan ita hakarak foti ita nia nasaun nia naran. Ita lakohi ke rai seluk mai bolu ita ke beik ten hotu.”

Nune’e duni na “Husu imi atu estuda, estuda i aproveita imi nia tempu, uza imi nia tempu, ke agora iha Forcas Armadas, tuir oportunidade ida ke Estadu fo ba imi kuandu ita bo’ot sira sai ba vida Civil karik ita bo’ot sira, haree ita bo’ot sira nia an kompara fila fali antes tama tropa haree katak iha diferenca ka lae.”

Tuir Eis Xefe Estadu Mair gerileiru Falintil ne’e mos konta esperiencia Istoria Falintil ninia hodi enkoraja milital instituisaun defeza ne’e. “Istoria Falintil nian laos hanesan alkatraun kaper deit. La iha. Tun, sa’e. Hodi sofrementus, lori terus, hodi sakrificiu mak manan, hodi hetan prestijiu. Dala barak hodi mate tan. Barak sai, barak la hatene surat mas fila fali mai (Cidade) hatene ona surat. Iha ne’eba kondisoens la diak I la iha tan. I meus fraku ka la iha.”
Nia fo lembra ba soldadus sira katak,” iha ai laran, la iha soldadu ida ke fila fali mai desde funu hotu ne’e hela hanesan beik ten.”

Tuir nia hanoin katak F-FDTL Ohin loron la mate tan mas tropas sira presiza hodi kosar no hodi estuda barak, buka matenek tan ba exercitu foun ne’e iha posibilidades barak.

Nune’e duni nia dehan ba ninia soldadus sira katak “Imi tenki estuda, estuda,no estuda.”. Liu tan nia realsa katak, “importante ba imi maka iha vontade atu hatene, iha vontade atu estuda, vontade atu servi. Ita bo’ot sira diviza hanesan mas imi sukat malu iha matenek.” Nia lakohi atu haree soldadus sira malu ho forca, isin no as tan tuir nia ne’e ema beik sira maka halo buat ne’e ou karau maka sukat dikur.


Koronel Lere: Ha’u Koopera ho Justica Tan Justica Lao ladun Los

Tito da Costa alias Lere Anan Timur iha tempu rezistencia nu’udar komandante ida ne’ebe TNI no ninia manu ain sira buka maka’as atu anikila maske terus maibe nia nungka rende. Durante de Rezistencia Lere asume kargu lubun nu’udar komandante ba gerileirus sira. Hafoin de kapturasaun Komandante Supremu Falintil, Kay Rala Xanana Gusmao, iha 20 de novembru 1992 mosu restruturasaun rezistencia Armada iha 1993, nia asume kargu hanesan Sub-Xefe Estadu Maior das Falintil hamutuk ho David Alex Dai Tula. Sira rua ninia Xefe Estadu Maior maka Taur Matan Ruak. Iha 1997 hafoin ninia kolega Sub-Xefe Estadu Maior David Alex Dai Tula Tropas Indonesia ho ninia kolaborador Timor oan sira kaptura Lere Anan Timur mesak nu’udar Sub-Xefe Estadu Maior das Falintil ba ninia Xefe Taur Matan Ruak. Lere mos nu’udar komandante ba rejiaun de Gerilia numero I, Lospalos to’o funu ne’e remata. Durante de funu Lere sofre atakes husi inimigu dala barak no sofre kanek ate lakon ninia liman fuan ida husi liman los nian. Iha Timor Leste Ukun An ne’e Lere simu kargu hanesan Xefe Estadu Maior F-FDTL ho Pangkat Koronel. Durante manifestasaun Petisionarius Ninian Lere hetan akuzasaun katak nia maka halo diskriminasaun ba ninia soldadus sira. Lere agora hela ho ninia fen no oan nain lima iha Dili. Tuir mai intervista kompletu ne’ebe jornal Tempo Semanal (TS) ne’e halo ho Koronel Lere Anan Timur (Kor. Lere) iha loron Kinta (25/09/08) iha Dili:
Ts: Oin sa reasaun ita boot ninian ba notifikasaun mai husi perkudador ninia gabineti ba ita nia prezensa iha ne’eba?

Kor. lere : Kerdizer ke notifikasaun ne’ebe Prokuradoria haruka ona mai ha’u nia gabinte, ba ha’u nia pesoal, ha’u hanoin katak ida ne’e normal ba kualker pais demokratiku ne’ebe hot-hotu submete ba lei no submete ba Justica . Ba ami i ba ha’u rasik, ami iha krizi nian laran, ami nia koprimisiu mak ami tenki koopera ho justica. Tanba ida ne’e mak hanoin katak, samada husi tribunal hau la rekuza. Hau prontu hanesan mos hau nia maluk sira seluk, komandante sira selu-seluk prontu atu responde perante tribunal. Buat ne’ebe ami halo, ami sei esplika, ami sei koalia ba publiku katak ami halo ida ne’e laos ba ami nia benifesiu maibe beneficiu ba ita nia povu no ba ita nia Nasaun tomak.

Ts: Ita boot sakrifika ita nia moris hodi terus durante 24 anos iha ai laran hodi liberta nasaun ida ne’e, Tan ne’e, sa los maka ita boot espera husi ita nia prezenca iha Prokuradoria?

Kor. Lere: Hau hanoin katak mai ha’u desde invezaun no funu durante tinan 24 nia laran, ami nia komprimisiu atu liberta povu no liberta ita nia nasaun. I ita liberta duni; No ohin ita hamri’ik nu’udar nasaun, mos nu’udar povu. I ha’u hanoin katak ida ne’e la to’o. Iha prinsipiu barak ba nasaun ida indepedenti no povu ida ne’ebe soberanu ke tenki tuir. Eehh..ita nu’udar timor oan ka kualker pais soberanu tenki tuir (lei) liu-liu ba nasionalismu ita nian ne’e. Ita hot-hotu tenki sobre poin interese Nasaun ho povu nian, duke sopre ida-idak ninian. Hau hanoin katak ida ne’e mak hau terus ba nasaun ida ne’e no agora ha’u mos terus nafatin mos se for posibel ha’u sei terus ba nasaun ne’e nia diak, povu nia diak, ba povu ho nasaun ninia dezenvolvimentu ha’u sei prontu nafatin.

Ts: Ita boot la hirus ka la laran moras ba notifikasaun ne’e ?

Kor. Lere: Hau la hirus...ha’u la hirus. Tanba ne’e kompetensia tribunal ninian. Mais hau hakarak justica ne’e lao los. Justica ne’e tenki lao los… Tan ba ita Timor ne’e, justica ladun los. Maske hau laos lei nain maibe ita nia maluk sira ne’ebe...sira ne’ebe ... profesional ou sira ne’ebe estuda lei...., sira maka tenki halao lei ne’e. Tenki.! Laos apriende deit maibe tenki implementa lei ne’ebe sira hatene. Purke ita hotu hatene katak, ate agora ita nia povu sei hamalaha ba justica. Ita labele konta deit ba krizi 2006 maibe ita mos konta justica ne’ebe durante 24 anos, ema komete iha ita nia rai laran. Hanesan mos ema stranjeirus no hanesan mos ita nia maluk rai nain rasik, komete hasoru ita nia povu, ita nia juventude ho ita nia inan aman sira. Ne’e mak hau hanoin katak ha’u despostu nafatin, atu responde ba kualker samada ne’ebe tribunal bolu, para ita nia justica ne’e bele lao los.

Ts: Bele klarifika fali katak tuir ita nia hanoin justica to’o agora seidauk liberta?

Kor. Lere :Hau hanoin katak uluk ita nia maluk sira...ita nia maun alin sira pur izemplu Reinado, salsinha ho ninia grupo petisionarius sira, dehan, hamalaha ba justisa. Eeehhh sira dehan justica, sira hakarak justica maibe sira ba fali ai-laran. Ha’u hanoin katak iha ai-laran la iha justica. Mais, ami ne’ebe defensor justica, defensor ba dereitus umanus..., ami prontu nafatin atu koopera ho justica, atu ita nia justica ne’e bele lao ba oin. I hanesan ohin, agora hau repete nafatin katak ita tenki sobre poin interese nasaun no interese povu, sobre intereses individuais de kualker cidadaun.

Ts: Sr komandante, ita boot sira hanesan ulun ida, ne’ebe iha masa. Nune’e ho notifikasaun hanesan arguida ba Jeneral, Koronel, Tanente Koronel no Maijor sira karik sei la impaktu negativu ba situasaun seguranca nasional husi ita nia emar sira ne’ebe sokadu ba Notifikasaun ne’e?

Kor. Lere: Ida ne’e hau hanoin katak ita presiza, ita nia povu, ita nia juventude, ita nia masas tenki toma konsensia saida mak justica. Aaahh...Purke ita koalia deit masa, ami sira ne’e....ami tuir, ami nia kondisoens ekonomikas maka ami la iha masa. Ami bele iha influensia politika, influensia ba ami nia pesionalidade no ami nia prestijius ba ita nia masa. Mas se ita koalia masa ema ne’ebe iha osan barak, bele sosa masa barak. I... sira bele iha masa. Maske sira bele la iha razaun mos, sira bele iha masa. Maibe ita dehan katak, ita koalia kona ba justica purke ita nia maluk barak mate. Eeehhh...sira ninia ruin no sira nia isin agora dadauk sei naklekar lemo-lemo iha ita nia rai laran, nune’e ita labele influencia ita nia povu ho ita nia influencia pesoal ou ita nia influencia ekonomikas.

Maibe ita tenki influensia ita nia povu no ita nia masa ho justica lolos. Tanba ida ne’e mak ita funu, tan ba ida ne’e mak ita nia maluk barak terus. Feto faluk, oan kiak iha. Ita nia maluk barak mate tanba deit justica laos tanba deit buat seluk. Ho ida ne’e mak notifikasaun ne’ebe mai, bolu hau ba tribunal, hanesan mos Brigadeiru, ouuuu ha’u nia komandante sira selu-seluk. Ami prontu nafatin purke, ami nunka bele hakiduk ba...ba..ba justica. Se ami la hakiduk ba inimigu indonesia ne’ebe primeira Potencia area ne’e ninian, kuantu mais ita ho lia fuan deit ne’e, ami nunka mais hakiduk. Iiii...Hau hanoin katak ida ne’e, kuandu ami prontu, ami dispostu atu kopera ho justica, ne’e loke dalan para ita hot-hotu nu’udar cidadaun timor oan, ita tenki tuir normas, tuir regulamentus, tuir kompetensia tribunal nian, purke ne’e orgaun soberanu ida. Hanesan hau dehan ona, mas, ha’u repete tan dala ida katak, krime ne’e kualker pais komete iha krime. Indonesia ne’ebe mai invade ita nia rain durante 24 anos, komete krime. Ke ate agora, indonesia seidauk iha justica. Mas...hau fiar katak neneik sei iha justica. Pur-Izemplu Indonesia mai halo masakre iha ne’e, indonesia labele mesak. Ita nia maluk timor oan barak ke koopera ho indonesia. Aaahhh... sira agora moris diak, tur iha fatin diak be ho ida ne’e sira labele dehan tur hakmatek. Justica sei iha, neneik justica sei bolu sira i sira sei responsabiliza. Hanesan mos ami. Ami nian ne’e ikus. Ami nian 2006 ne’e krizi. Agora, Krizi ne’e ha’u la hatene ninia hun no ninia abut mak se? Ita seidauk hatene. Ouuu keta nia hun ho nia abut mak ami? Tribunal sei hatun desizaun. Ouuu... keta nia hun ka nia abut ema seluk? Nune’e mos tribunal sei iha kompetensia atu bele fo desizaun. Tan ba sa ida mak hau koalia ida ne’e? Laos foin primeira vez mak tribunal bolu. Laos Primeira Vez mak halo investigasaun. Ita iha ona komisaun de investigasaun internasional ke fo relatori ba ita nia governu. Iha ne’eba ne’e, temi ema nia naran barak, ke ami nia naran la iha. Maibe ami prontu nafatin. Biar naran la iha mos ami prontu tan ba ami hakarak atu kopera ho justisa maka ami prontu ba responde.

I agora, maluk sira ne’ebe nia naran temi iha relatori da komisaun investigasaun de independenti internasional, sira aban bain rua sei ba. Hmm... sira labele hanoin katak sira atu ses husi tribunal no justica ne’e la iha. (Lere hamnasa). Ita nu’udar cidadaun timor. Ita funu ba rai ida soberanu, povu ida soberanu maske bele ki’ik no bele kasian maibe ita hatudu ba mundu no ba komunidade internasional katak ita mos bele.

Ts: Sr. Koronel agora dadaun ne’e simu notifikasaun ba dala hira ona ?Ita bo’ot kompriende ona katak ita sa ida maka Arguido? Ba kazu Sa ida?

Kor. Lere: Kona ba... investigasaun ida ne’e, uluk provedor direitus umanus bolu ha’u no ami ba halo relatori. Ami halo relatoriu kona ba buat ne’ebe akontese iha krizi. Ee.. ida ne’e Terceira vez. Eehh..dala ida, ami ba responde ne’e, mos konaba krizi ida ne’e. Haaa..Agora ida ne’e bolu hau dehan arguido, tanba saida mak arguido ne’e mos ha’u seidauk hatene. Ne’e, ( nia hatudu ba surat notifikasaun ne’eb tau iha meja leten) la hateten momos. Dehan bolu deit ha’u inkeridu komu arguido. Segunda feira (29/09/08) mak sira bele fo sai; Ah.. arguido ne’e oinsa? Liga ba krizi ida ne’e ka? ou liga ba krimi seluk?(Lere hatudu oin la kompriende alegasaun sa los tan ba la temi iha surat notifikasaun).

TS: Hafoin fo sai iha TVTL ema balun komentar katak justisa ba ita boot sira hanesan persegisaun ida. oinsa Sr koronel nia hare?

Kor. Lere: Kerdizer ida ne’e mais interpretasaun politika. Ha’u laos politika. Ha’u Militar. I....ha’u ba los mai los. Ha’u hanoin katak, se ida ne’e mak persegisaun husi se? Ita labele kondena ema arbiru deit, enkuantu ita la iha evedensia. Maibe iha ne’e koalia kona ba justica, koalia kona ba lei. Se liga ba krizi 2006, hau nu’udar responsavel militar ida. Ha’u responsabiliza, ha’u nia aktu ne’ebe ha’u komete. Maibe ami mos ami nia hirarkia militar. Iha Ministeiru Defeza. Iha Estadu Maior oouu... buat sira ne’e hotu. Mas, agora dehan, Persegisaun ne’e ha’u labele dehan katak persegisaun ka la persegisaun. Maibe ita nu’udar timor oan, ita dehan kualker Tribunal ho ninia kompetensia tomak, kuandu bolu cidadaun ida, ita tenki submete ba sira nia desizaun. Ita labele argumenta fali ho buat seluk. Labele politiza fali. Ne’e mak ita timor ne’e, dala barak hakarak espekula no ita hakarak aprofeita deit situasaun hodi politiza buat sira ne’e. Mas se ida-idak tuir nia dalan, ha’u hanoin katak ita la kreia konfuzaun ba ita nia populasaun, la kreia konfuzaun ba ita nia juventude no la kreia konfuzaun ba ita nia instituisoens Timor Leste nian.

TS: Karik ita bo’ot hakarak hakotu roda impunidade iha TL tanba dadaun ema dehan lei ba ema kiik sira deit? Ema ne’ebe naok manu bele tama kadeia maibe ema boot sira la iha asesu ba kadeia?

Kor. Lere: Ida ne’e, hau la to’o iha ne’e. Ne’e laos ha’u nia kompetensia. Purke Nasaun ida, hanesan ita nian nasaun ida ke soberana, livre no demokratika maka ha’u hanoin katak iha regulamentus atu regula ninian cidadaun. Iii..Fo direitu ka fo poder ba sira ne’ebe iha imunidade, balun ke la iha. Se ita timor hot-hotu koalia kona ba imunidade entaun diak liu, lalika iha justica.

TS: karik iha tan lian fuan ruma, komandante atu hateten antes ita taka intervista ida ne’e?

Kor. Lere: Ha’u apela ba ita nia povu tomak no ha’u apela mos ba ita nia lideransa sira katak ita tenki sobre poin interese nasaun nian ba interese ida-idak ninian. Iii.. tanba klibur oan ida ne’ebe terus durante 24 anos sobre poin intereses nasionais no interese do povu ba ninia interese ne’e mak ohin loron ita ukun an. Se uluk ami mos hakarak sobre poin ami nia interese ba interese nasaun oras ne’e ita labele dehan Timor Leste Independenti ka Republika Demokratika Timor Leste. Maibe ami sakrifika ami nia an i ita nia maluk barak fo sira nia vida tomak no ohin loron sira la iha ita nia let. Ha’u hanoin katak sira iha mundu seluk maibe sira nia klamar, sira nia esperitu, sira nia ran, sira nia isin sei haree tuir, sei banati ba ita ne’ebe sei moris. Se ita sama tuir sira nia ain fatin ga la’e? Se ita kaer metin sira nia principiu ga la’e? Ha’u hanoin katak ita nia foho lulik no rai lulik sei haree tuir ita katak se maka lao los no se maka lao la tuir dalan.