Dili, Tempo Semanal
“ami guarda prizional husu ba nai mane no nai feto sira atu tau matan ba fardas nebe suku laiha kualidade, inklui sapatu botas Tentara Nasional Indonesia (TNI), sinturaun Angkatan Bersenjata Republik Indonesia (ABRI), bonia ABRI no laiha emblema”, dehan guarda prizional hamutuk 76 iha sira nia petisaun ba Ministra Justisa (MJ) no ulun boot nasaun TL (TL) nian sira.
Tuir karta lamentasaun husi guarda prizional Timor Leste, nebe didika ba Ministra Justisa Lucia Maria Brandão Lobato no cc ba Prezidente da Republika, Primeiru Ministru, Prezidente Parlamentu, Diretor Geral Ministeriu Justisa, Prezidente Komisaun A&C Parlamentu Nasional, Provedoria dos Direitus Humanus e Justisa, Diretor HAK no Diretor LABEH, iha karta lamentasaun nee, guarda prizional sira kestiona konaba Ministra Justisa ninia inkapasidade atu hadia sistema prizional TL.
“ami guarda prizional TL hasae lian ba nai mane no nai feto nebe kaer ukun no bandu atu lidera, organiza, moviliza no orienta tuir prinsipiu Ukun Rasik-An no dutrina nebe dehan rai seluk sei la ukun tan ita. Laos lori poder hanesan ami, maibe hadia ami nia futuru hodi servi diak liutan detensaun sira iha uma prizaun Becora no Gleno”.
“ami hakarak husu ba nai mane no nai feto, prizaun nee estadu nian ka ema ida nian?, Nusa fardas nakles hotu ona, estatutu laiha, estrutura laiha, ekipamentus ba seguransa laiha, salariu la sufisiente no transporte atu lori dadur sira ba prizaun Becora-Gleno”, dehan guarda przional sira iha karta lamentasaun nebe hatoo ba Ministra Justisa.
Husi karta lamentasaun nee, guarda prizional sira husik hela lia menon hamutuk 23 ba Ministra Justisa atu tau matan ba funsionamentu prizaun nian, inklui tau matan ba profesionalidade diretora balu nian iha sira nia servisu tanba guarda prizional sira lamenta ho liafuan tolok husi diretora prizaun nian ida hasoru guarda prizaun ida nebe Ministra Justisa husu atu transfere ninia knar ba Diresaun Nasional Terras e Propriedade (DNTP) Distritu Aileu.
Razaun guarda Prizionais nain 76 ne’e hasa’e lia ba ukun sira iha nasaun ne’e hodi buka esklarecimentu ba asuntus 23 iha sira nia surat. Hafoin de aprezenta surat protestu ba Ministra Justica, Primeiru Ministru, Prezidenti da Republika Americo Araujo de Jesus ne’ebe asina mos dokumetus ne’eba dehan Protestu ne’e mosu tan ba lalaok kleok lubun ruma hanesan falta de kondisaun ba guarda Prizionais sira, la iha Estatutu ba guarda sira, tarde 8 minutus falta maibe servisu liu oras la iha konsiderasaun, hahalok mal trata ba membru guarda prisionais sira inklui fardamentu ne’ebe suku la ho kualidade, luan liu no guarda sira maka hasai sira nia osan ba muda.
“Ami nia fardamentu ne’ebe agora mai dadauk ne’e ninia kualidade la diak,” Americo Araujo de Jesus ne’ebe servi nu’uadr Guarda Prizaun Bekora ne’e.
“Sasan sira ne’e militar Indonesia ninian.” Tan ba ne’e maka ami tauk karik ami tun ba hasoru ita nia populasaun rasik, nia bele hamri’ik, nia bele estraga fali ninia oan sira ami,… ne’ebe agora dadaun servi hela iha Prizaun TL.”
“Atu sosa sasan hanesan sapatu, boinya no hena sira atu sukut deit kalca ho faru ne’e labele entaun ita tenkiser ba raut sasan sira ne’ebe maka TNI sira tau hela iha sira nia armajen ne’ebe lori mai fob a ninia ema rasik uza nune’e maka kreia konfuzaun bo’ot ida.”
“Nune’e duni to’o ohin loron ami seidauk bele uza sasan sira ne’e no sebele husu ba ulun bo’ot sira iha leten atu troka tiha sasan sira ne’e.”
Guarda Prizionais n’e kompriende katak Timor Leste seidauk bele produz roupa maibe sebele karik sira apela atu uza ne’etik naran nasaun ninian labele uza fali instituisaun rai seluk nian sa tan TNI ne’ebe uluk halo povu barak terus.
“Ami preokupa tebes ho botas, Cinturaun, Boinya, ho Meas ne’ebe marka TNI dala rum abele kunfundi povu ninia hanoin mai ami.”
Guarda sira ne’e apela ba Primeiru Ministru no Prezidenti da Republika atu tau matan netik ba situasaun guarda ninian ne’ebe hetan tratamentu ladun justu husi sira nia superior sira no ejije ba Ministra Justica atu hatur uluk statute guarda prisional ninian.
“Dala barak ona maka Ministra Koalia maibe ami rona maka esbosu lei maka esbosu nafatin deit. Ami lahatene bainhira maka iha lei ida entaun halo fardamentu ne’e naran halo deit hodi lori fali sasan TNI ninian mai ami hatais.”
“Ami husu liu-liu ba Ministra da Justica karik bele senhora ne’e, senhora ministra bele mai esplika; se maka manan tender ne’e ho razaun sa ida maka sosa sasan TNI ninian ne’e lori mai iha prizaun.”
Guarada ne’e apela ba Guvernu atu haree didiak kompainya sira ne’ebe manan tender ho tuir duni klasifikasaun kualidade ne’e diak.
“Instituisaun ne’e hanesan instituisaun nasaun ninian, nune’e maka ami lakohi atu hatun ita nia nasaun nia oin, guvernu nia oin entaun maka ai husu ba guvernu tau matan ba fardas sira ne’e.”
Dadaun ne’e Guarda Prizionais TL la to’o atus rua maibe Fardamentu ne’ebe Ministra de Justica Lucia Lobato autoriadu ona kada item 500 ho total osan US$ 97,500.00. Formulariu komprimisiu do Pagamentus ne’e diferenti ho formulariu sira seluk ne’ebe jornal ne’e hetan husi ministeiru hanesan.
Formulariu komprimisu do pagamentus sira seluk ne’ebe hasai husi Autoriza husi ministra Justica mensiona komprimisu hodi selu item sa ida no temi kompainya ne’ebe atu simu pagamentus ne’e nia naran mak Ministra autoriza maibe ba kazu ida ne’e maske la iha kompainya mos Ministra autoriza la hatene selu los ba se, ne’e Ministra deit maka hatene.
Jornal ne’e la konsege hetan klarifikasaun husi Ministra Justica maske durante de aprezentasaun projektu de lei kodiku penal iha Hotel Timor, Dili, semana rua kotuk jornal ne’e halo ona koko ona. Maibe Ministra Justica nega asesu informasaun ba jornal Tempo semanal hanesan oficiais media Ministeiru Justica rasik hatene, tempu barak maka jornalista jornal ne’e gasta para hein ministra hodi husu perguntas ruma maibe to’o ikus parte media oficer dehan ba jornalista sira husi jornal ne’e katak favor ida ba deit iha fatin ne’ebe ministra Justica vizita ba hodi nune’e bele husu perguntas hanesan kazu door stop iha centru treinamentu judiciaru no hotel Timor. Ministra prontu ona atu fo intervista ba ita bo’ot sira iha Hotel Timor maibe ho oin nervouza no lian nakdedar iha kakorok Ministra rejeita fo intervista ba jornal ne’e tan ba tuir nia haree jornal ne’e la konsidera ministra ninia direitu.
“Ita bo’ot lab…la iha…., “ Ministra koalia ho lian nervouza. “Ha’u iha direitu ka la’e atu la simu ita bo’ot nia perguntas,” Kestiona jornalista ne’ebe seidauk husu Perguntas ruma ne’ebe foin maka temi deit lia fuan Ministra. “Ha’u husu, ha’u iha direitu ga la’e atu rekuza la fo intervista ba ita bo’ot,” Ministra kestiona Jornalista Tempo Semanal ne’ebe grava hela lian no ko media ministra ninian.
Ministra alega jornalista Tempo Semanal viola ona direitus ukun nain ne’e ninian. “Tan ba ita bo’ot mos viola tiha ona ha’u nia direitu antes rona ha’u, purtantu ha’u nia direitu para ha’u sei la fo intervista ba tempo semanal antes situasaun ne’e klaru.”
Reasaun Ministra ninian maka’as hasoru jornal ne’e ninia noticia ne’ebe fo sai SMS ministra Justica ninian ne’ebe hakerek kona ba Projektu Fornecimentu Fardas ba Guarda Prisionais ne’ebe iha formulariu do kuprimisu do pagamentu oin seluk ho realidade no mos tenderizasaun ba moru prizaun Bekora ne’ebe manan husi kompainya belun ne’ebe Ministra Justica sempre husu aijuda.
Maske nune’e jornal ne’e sei halo nafatin esforsu hodi kontaktu ho oficiais media ministeiru ninian atu hetan intervista ho ministra tan ba mosu alegasaun lubun bo’ot mak kontra minitra. (ts)
Sebastião: PM Tenki Foti Desijaun Ba Membru Guvernu Ne’ebe Hetan Alegasaun
Dili.Tempo Semanal
Ministeriu ida-ida iha poder no kompotensia rasik atu hamate no hapara korupsaun nebe akontese, maibe Primeiru Minitru Xanana Gusmao iha komitmentu bo’ot liu atu hapara no hamate korupsaun.
Atu hapara korupsaun, tuir Sebastião, PM tenki foti medidas hasoru membru guvernu balun ke tuir nia ka tiur informasaun hato’o ona iha nia tilun katak iha membru guvernu balun halo korupsaun. Se nunee, PM tenki foti desijaun ruma atu hapara ou tenki troka.
“ita hotu hatene transparansia Internasional rasik haree i kuandu Transparansia Internasional foti ita nia level ne’e as, ita hotu kesti ona, nusa ita uza fali sasukat Internasional i oinsa ita la bele buka dalan atu hamate korupsaun, membru guvernu sakrifika nia an ba ita nia povu duke ita sakrifika povu ba ita nia interese privadu”, dehan Provedoria Direitus Humanus no Justisa, Sebastião Dias Xemenes ba jornal nee iha Dili foin lalais nee.
Atu hatene diak liutan saida maka provedor ninia komenta konaba ita nia nai ulun balu ninia malantru iha sira nia kardu, tuir mai akompana intervista jornal TEMPO SEMANAL (TS) ho Provedor Sebastião Ximenes (SX).
(TS): Saida mak KKN tuir provedor nia koinesementu no iha lei konaba regula ema halo KKN ne’e oinsa?
(SX): Tuir hau nia hanoin nasaun foun ne’ebe foin hamrik hanesan Timor Leste, ita hotu-hotu tenki iha komitmentu atu kombate korupsaun i ikus-ikus ne’e ita rona katak, iha membru guvernu balun nomos funsionariu sira ne’ebe iha level as hanesan diretur sira ne’e ita sempre rona iha pratika agtus KKN no halo abuzu de poder.
Ida ne’e tuir hau, lalaok hanesan ne’e buat ida la diak ba ita nia nasaun juven ida ne’e, se ita hotu hanoin atu servi, ita tenki servi ita nia povu ho ita nia komitmentu ne’ebe forti atu oinsa povu ne’e bele sai husi kiak.
Ita hanoin katak ita sai hanesan membru guvernu atu ita uza opurtunidade ou ita uza sala ita nia poder ba ita nia interese privadu, ne’e buat ida la dun diak. Katak, hau hanesan ema ida ne’ebe tau matan ba instituisaun kombate korupsaun, ita hotu hatene korupsaun ne’e buat ida la diak.
Korupsaun ne’e mosu tanba ema uza sala nia poder hodi halo korupsaun i korupsaun ne’e loas deit tanba uza sala nia poder nomos uza oportunidade ne’ebe iha, maibe tanba dala barak ita iha timor ne’e ita iha familia ita nia relasaun familiar ne’e metin tebes, ita iha amigus barak ida ne’e mak dala ruma halo ita nia an servisu ne’e la dun los.
Ita servisu tur hanesan membru guvernu ida ita servisu katak, hanesan oportunidade diak ida atu oinsa ita hariku ita nia an, ne’e la dun diak. Lolos ne’e kuandu ita sai membru guvernu povu hili no fiar ita, entaun ita servi povu diak liu tan laos sakrifika ita nia an atu ita nia povu moris kiak hela.
Ita hotu hatene katak, korupsaun ne’ebe mosu iha ita nia rain ne’e tanba ita nia sistema mak seidauk diak, ita nia prosedimentu no leis mak seidauk implementa ho diak. “hau fo exemplu iha ita nia dekretu lei ida ne’e, tuir hau nia hare dekretu lei ida ke diak tebes so ke ninia implementasaun mak lao la dun diak. Hau bele hateten katak lolos ne’e projeitu hotu-hotu ita tenki uza tenderijasaun atu ema timor hotu ne’ebe senti bele, nia bele tuir tenderijasaun nee.
Ita bele fo deit projeitu ba grupu ida ou ba ita nia maluk ka membrus familia ruma ou fo deit ba kompanha sira ne’ebe brani fo osan ba ita ka presentajen i poir liu tan iha aprovijionamentu iha tan sigle sourse ou ita bolu ajustu de direitu.
Ajustu de direitu “hau rasik kesti ona tanba ajustu de direitu ne’e loke dalan ba KKN tanba sigle sourse la garanti transparansia. Ho ida kuandu ita uza sigle sourse bazea ba emerjensia i liafuan emerjensia ne’e ita rasik mak halo laos tanba situasaun mak obriga ita atu halo emerjensia, maibe ita rasik mak kria liafuan emerjensia atu ita sadere ba liafuan emerjensia atu ita fahe projeitu ne’e komforme ita nia hakarak, ita fahe ba ita nia amigus grupu partidarius familia ou ita fahe ba kompanha sira ne’ebe ita negosiu ona.
Hau senti la dun diak wainhira hau rona iha membru guvernu balun uza sigle sourse ba nia interese privadu, familiar ou ba interese grupu i la uza sistema ou metodu ne’ebe ita bele garantia transparansia.
Lolos ne’e buat ida tenderijasaun publiku ne’e ba ema hotu, ita la bele hare ba grupus. Maibe realidae hau hare dala ruma prokuramen halo tenderijasaun, se tender ne’e la monu ba sira nia grupu, ne’e sira halo ba re-tenderijasaun katak, sira hakarak projeitu ne’e monu ba ema ne’ebe sira hakarak ou dala ruma hato’o proposta no nia osan kiik maibe tanba sira nia maluk hato mai proposta ne’e osan bo’ot entaun sira atu manan sira nia maluk ho osan bo’ot ne’e.
Osan bo’ot ne’e sira manan depois bazea ba razaun katak ema osan bo’ot maibe nia iha esperensia no kualidade sira ne’ebe hato’o osan kiik ne’e la iha esperensia no la iha kualidade, maibe ne’e razaun ida ke ita mak kria atu hamate ema ne’ebe hatama proposta ho osan kiik, ida ne’e mak dehan KKN.
Ita hotu dehan KKN la diak, maibe ita nunka hare ita nia an rasik oinsa foti medidas katak para husi ita nia an rasik mak ita foin husu ema seluk atu hapara, ida ne’e seidauk iha. Iha membru guvernu balun kualia ona KKN ne’e la dun diak i guvernu AMP rasik lakohi korupsaun, maibe oinsa guvernu ida ne’e bele hateten dehan korupsaun atu hamate ne’e oinsa.
Guvernu hasai dekretu lei ida obriga katak, wainhira ema ida sei iha membru guvernu sira nia familia la bele hetan projeitu, se ita brani halo hanesan ne’e ita komesa minimija ona korupsaun, maibe ne’e ita la brani entaun korupsaun sei buras nafatin.
Se ita foti medidas ona atu hapara buat sigle sourse ita bele minimija KKN tanba sigle sourse hanesan ohin “hau dehan ne’e la garanti transparansia tanba ne’e ema hotu bele telefone ba malu hodi negosia ba malu i bazea ba emerjensia hau foti ba A B ka C depois hau mos hetan netik buat ruma.
Ita hotu hakarak atu ita nia rain sai buras dezenvolve ho diak, atu buras no dezenvolve ho diak ita hotu tenki luta kontra korupsaun, maibe ita dala ruma hatene ona membru guvernu mak halo hahalok ladun diak ita nonok deit, lolos ne’e ita la bele fo presentajen ba ema tanba ema ne’e iha oportunidade i nia uza nia matenek ka uza nia poder ne’ebe iha atu manipula dalan atu nia bele hetan benefisiu.
Kuandu ita brani fo bebeik projeitu aban bain rua nia brani atu husu bei-beik, ida ne’e mak parte rua kaer poder oinsa hapara ho komitmentu ida forti ba ita nia povu katak povu ne’e sei moris kiak. Ne’e duni ita kaer povu ita kaer osan povu nian ita responsabilija ho halao ita nia kna’ar ho diak, laos aprovieta ita nia oportunidade hanesan membru guvernu ita halo abuzu de poder pois ita manipula osan estadu nian ho osan ne’ebe povu rai hela ba ita atu ita jere ita jere fali ba ita nian an.
(TS): Oinsa ita nia hare’e ba membru Guvernu balun hahu uza sira nia poder ba halo rekomedasaun projeitu ba fali departamentu seluk ou instituisaun seluk atu fo projeitu ba ninia familia, ida ne’e violasaun ba saida ?
(SX): Sim, hau fila fali ba ohin tanba ita servisu, ita hare ba ita nia interese ne’e duni kuandu membru guvernu hatene katak nia la bele fo projeitu ba nia maluk tanba nia tauk ema atu kritika nai, entaun nia rekomenda fali ba membrus guvernu balun atu fo projeitu ba nia maluk. Ida ne’e la diak tanba ne’e mak ita bolu Kolusaun no nepotismu i buat rua ne’e ita bele bazea mos dehan favoritismu.
Favoritismu Kolusaun Nepotismu ne’e nia dalan ikus mak ita hotu hanoin atu hetan buat ruma ne’e korupsaun, lolos ne’e se deit tenki rekomenda ba Ministeriu sira seluk ou membru guvernu sira seluk hateten hotu-hotu sei deit ka hau nia familia rasik mak atu ba ita bo’ot nia ministeriu mos ita bo’ot tenki uza prosedimentu legal ne’ebe iha. Uza tenderisajaun ne’ebe ke garante tranparansia, la bele uza fali hau nia naran atu influensia fali ita hodi hetan projeitu, karik ema ruma tuir hau nia naran ba to’o ita nia ministeriu ita bo’ot komunika fali, lolos ne’e membru guvernu kuandu komunika balu ne’e hanesan ne’e. Katak membru guvernu sira oinsa servisu hamutuk halo kordenasaun katak interkordenasaun entre ministeriu hot-hotu hamutuk atu hamate buat ida naran KKN, laos dehan hau nia ministeriu la bele fo ona projeitu tanba hau nia maluk, tan ne’e hau rekomenda fali ba ministeriu seluk atu fo projeitu, ne’e ladun diak tanba ne’e tama nafatin ba iha termus ida KKN.
(TS): Tuir ita bo’ot nia hare guvernu ida ne’e atu kombate korupsaun i la kleur tan ita hari komisaun anti korupsaun, ita presija pasu konkretu ruma husi guvernu atu hatudu exemplu katak korupaun ne’e la diak, no ita bo’ot hare ona karik iha ona pasu konkretu ruma agora?
(SX): Hau hare komitmentu ne’e komitmentu politiku, vontade politiku guvenu ne’e tuir PM katak, PM rasik iha boavontade i komitmentu politiku atu hamate korupsaun maibe, prova mak ne’e, se karik PM hare katak iha nia membru guvernu ruma halo KKN, PM tenki foti medidas atu hatudu ba povu katak nia komitmentu mak ne’e, tenki troka ka hapara atu la bele estraga fali PM nia naran no estadu ne’e nia naran. Komisaun Anti Korupsaun nee bele diak, lei bele diak maibe kuandu ita nia mentalidade ne’e seidauk diak, ne’e defisil oituan, oinsa ita hapara korupsaun ne’e ministru sira ne’ebe kaer kna’ar ne’e sira brani ka lae kuandu projeitu ne’ebe iha sira nia fatin, sira la bele fo ba sira nia maluk ka familia. Karik PM tenki kria ekipa independenti ida ne’ebe toma konta projeitu hotu, ministeriu nia projeitu hotu ekipa ne’e mak toma konta. Ida ne’e ita bele minimija ona korupsaun, ita iha komitmentu atu hapara korupsaun, maibe projeitu ministru sira mak halao rasik sira nia tenderijasaun ne’e sei defisil oituan.
Ita kria komisaun ne’e bele lao maibe ema sira ne’ebe tur iha komisaun ne’e alein de komitmentu tenki iha mentalidade diak, se lae ita sei la ba oin. Lei ida tenki forti kuandu ema halo korupsaun, ne’e prosesa oinsa atu ema sira ne’e tauk no la bele halo tan korupsaun. Komisaun ne’e lao hela no lei ne’e sei elabora hela ita tenki foti medidas ruma iha tempu badak hanesan ita kria ekipa independenti ho konta hotu tenderijasaun.
Bele mos kria prosedimentu ka lei atu hateten emprejariu sira la bele monopoli projeitu barak se bele karik fo deit projeitu ida ka tolu komforme nia kapasidade. i ita bandu emprejariu sira atu la bele sub projeitu sira hetan ona projeitu sira fo sub fali ba kompanha seluk no kompanha seluk sub fali. Tan ne’e orsamentu lolos atu ba implementa ba projeitu ne’e kualidade la iha ona i povu la hetan benefisiu.
Ita mos bele kria sistema ida inves ema sira hatama proposta ne’e inves ba hasoru ema ho ema nusa la kria buat ida portal internet ida katak, ema la ba hasoru ema maibe dokumentus mak ba iha portal internet, tanba ne’e ita la hatene dokumentus ne’e se nian. Se bele karik sira ne’ebe agora tur iha tenderijasaun, hanesan sekretariadu deit sira la bele foti ema nia dokumentus, tanba se lae sira hare tiha pois telefone ba sira nia maluk dehan ema nian ne’e hatama sis ou hakarak hatama karik menus liu ida ne’e, ne’e la dun diak.
Ba futuru diak liu tan ita kria sistema ida mak hanesan portal internet ida atu guvernu ninian projeitu sai ema hotu-hotu bele aplika ba iha ne’eba ema la hasoru ema ida ne’e bele redus oituan ona korupsaun no guvernu mos bele krua office ida katak interkordinadu katak atu hatama proposta ida ba ministeriu ida ives ministeriu hotu tiha fo lisensa ba hau tenki ba fali ministeriu seluk sira loke office ida i sira tenki kordinadu katak ema ba fatin ne’e mak ne’e deit ona.
Exemplu, ba husu lisensa ba negosiu ne’e tenki iha mos deklarasaun husi land property no tenki iha data husi parte seluk, instituisaun seluk ne’ebe sira nia servisu kordenadu ne’e tau deit iha fatin ida atu hamenus birograsia.Se ita defende duni povu ida ne’e entau ita husik interese pesoal, privadu, familiar no buat seluk ita hapara korupsaun hahu husi ita nia an rasik se lae ita dehan korupsaun la diak maibe ita loron-loron halo korupsaun maibe ita dehan ba povu hapara korupsaun.
(TS): Iha guvernasaun ida ne’e, ita simu keisa hira konaba KKN?
(SX): Hau lakohi hateten katak, kurupsaun ne’e oinsa maibe hau lakohi dehan ida ne’e mak barak liu ka uluk maibe hau hatene katak loron ba loron alegasaun ba korupsaun aumenta, tanba ne’e mak sai mos preukupasaun laos deit ba membru guvernu sira maibe preukupasaun ida mai ami. Hau hanesan instituisaun ida ne’ebe tau matan ba kombate korupsaun, hau mos senti tristi oituan tanba alegasaun korupsaun barak ba bek-beik, ami rasik iha funsionariu investigador iha nain tolu deit, tan ne’e ema ida kaer kazu 10 resin.
Hau mos hateten dala barak ona ita nia investigador sira ne’e iha deit kuinesementu basiku, la iha kuinesementu ke espesialijadu katak, oinsa invesgidor ida bele hetan ividensia sira ne’e husi ema nia computer, ba ida ne’e sira seidauk iha kunesementu.
Orsamentu barak mak fahe ba instituisaun sira hanesan ami nian ne’e atu ami bele tau matan ba instituisaun sira ne’e, maibe lae osan tau bar-barak sira seluk i agora instituisaun ne’ebe atu kontrola ne’e fraku ho ida ne’e korupsaun buras, tanba laiha balansu fahe osan entre instituisaun. Dala ruma ita akompanha povu simu trator no makina iha ne’eba i povu simu ida ne’e sira kontenti maibe povu la hatene osan atu sosa buat sira ne’e los ka los, trator ida nia folin 2 mill ka 3 mill, maibe tau iha surat tahan 5 mill pur exemplu ita la hatene i povu la kesti ho ida ne’e. Agora se mak atu fiskaliza buat ne’e, maibe povu sira hatene guvernu fahe sasan barak ne’e diak maibe sira la hatene katak ne’e iha korupsaun mos barak, ho ida ne’e guvernu tenki tau orsamentu ba orgaun ne’ebe fiskaliza ou kontrola hanesan ami.
One’ebe fo ba ami tenki ho sasan ne’ebe modernu atu ami bele detekta ema ne’ebe halo transisaun ne’e ami bele hatene nia hasoru malu ho se iha ne’ebe ne’e ami bele hatene, maibe ami rasik la iha poder atu ba husu iha banku ema ne’e nia osan iha ne’ebe-ne’ebe ami la iha opoder ba ida ne’e. Ami rasik la iha referensia konaba membru guvernu nia deklarasaun aset, tanba ne’e kuandu alegasaun hasoru membru guvernu, ami la hetene ema nia rikusoin ne’e oinsa, ami investiga se karik ema ne’e nia deklarasaun aset nia kopia iha ami, ne’e nudar referensia ida atu ami bele halo investigasaun.
Ho ida ne’e providoria foti inisiastifa rasik husu ba PM atu haruka dekalarasun aset membru guvernu maibe PM fo fali resposta ba provedoria dehan, providoria hakarak husu deit ba tribunal dekursu tanba haruka tiha ona ba tribunal dekursu. Lolos ne’e deklarasaun aset ne’e laos halo arbiru deit. (diz)
TT Bosok Ten Barak, Gava an Servidor Povu
Buacau, Tempo Semanal
Kleur tebes klientes Timor Telkom ne’ebe uza telemovel iha Nasaun Timor Leste ejije ba Guvernu no Orgaun Soberanu atu lori no aumenta tan kompainia foun mai iha Timor nune’e bele kompete ho TT, maibe ejijensia hirak ne’e to’o agora Guvernu nunka tau atensaun no la fó solusaun ruma konaba ejijensia ne’e. Maske problema komunikasaun hetan reazaun maka’as husi Parlamentu Nasional.
Ejijensia ne’e rasik laos deit husi klientes ne’ebe uza telemovel, maibe klientes sira ne’ebe uza internet la kontenti ho TT nia servisu tanba halo monopoli demais no bosok ten barak liu, sa tan gaba an hanesan servidor ba povu. Dala barak iha avisu husi TT ho bonus 20%, maibe hirak ne’e hotu hanesan diabo sira hateten lia midar atu lori ema ba iha tentasaun laran.
Tuir Amo Bispo Dom Basilio durante ne’e uza mos telefonia, internet no faks,” hau la kontenti ho Timor Telkom nia servisu, tanba hau kompletamentu prezudikadu. Durante semana rua nia laran hau nia komunikasaun ho Roma-Vaticano la lao.
Hau nia komunikasaun via telefone, faks no email mos sira kua no la haruka, maske hau kompriende la selu pagamentu, maibe durante semana rua ne’e hau selu tiha ona maibe la liga nafatin deit, telefone deit mos taka hotu, la hatene tanba saida.
Hau nia komunikasaun ne’ebe sai ba liur ne’e tenki para enkuantu Bispo sira tenki iha komunikasaun lor-loron no permanente ho Roma-Vaticano, maibe Timor Telkom bele halo nune’e. Tan ne’e hau la kontenti ho TimorTelkom nia servisu ne’ebe durante ne’e gava an hanesan servidor ba povu, hodi bosok tun sae povu ne’ebe matan tomak ba telemovel,” konfesa Amo.
Wainhira nia parte telefone ba TT, feto menina servidor ida ne’ebe matenek la halimar, simu hodi esplika ba Amo Bispo katak, tenki identifika an tanba labele uza telemovel hodi protesta, maibe tenki telefone ho fiksu.
Labarik feto ne’e matenek la halimar hodi responde ba,” hau tenki deskutiva no identifika tiha hau nia numeru ne’e, hakerek tan lai hau nia naran hafoin hau husu tan tanbasa tenki lao nune’e no la liga hau nia faks ne’e. Menina oan ne’e hatan faks ne’e liga husi telefone fiksu Tan ne’e kuandu ema haruka nia ibun taka entaun ema haruka nia, la hatene atu kualia ho saida.
Maibe, menina oan ne’e matenek la halimar hateten lae, ita boot telefone ne’e ho numeru private ami sei la atende, maibe tenki telefone ho fiksu atu ami iha ne’e bele hatene oinsa ita nia problema,” konta tuir Amo Basilio.
Ne’e duni kuandu servidor sira ne’ebe servisu iha Timor Telkom ne’e uza ou haruka buat sira bosok ten, mai iha telemovel, kuandu karega bonus 20%-30%, halo propaganda dehan fó bonus kareta, motor no seluk tan, ne’e servidor sira iha Timor Telkom ne’e hatene hotu ema nia numeru private.
Maibe, kuandu reklama fali direitu servidor ou anju da guarda sira la hatene fali ona,” ita nia numeru privadu. Tan ne’e hau la kontenti ho Timor Telkom nia servisu. Tanba Timor Telkom ne’e servisu publiku entaun servi ninia kliente sira ho diak, maibe prezudika fali nia kliente sira diak liu tenki kurize no muda buat balun, se kliente sira la selu ne’e los maibe kuandu selu entaun tenki muda buat balun iha Timor Telkom nia servisu,” rekomenda Amo.
Konaba ne’e hatudu monopoli ne’ebe maka’as ba nia kliente sira. Amo rona katak iha Monopoli no bosok ten barak liu, maibe nia la hatene los kontratu ne’ebe Guvernu halao ho TT. Maibe durante tempu halao kontratu ne’e Estadu la iha direitu atu hatama tan kompainia seluk, se hatama tan kompainia seluk entaun Estadu tenki selu no fó multa ba kompainia ne’ebe halo monopoli.
Foto_2
Tuir observasaun Amo Bispo agora kompainia ne’e halo monopoli no halo servisu la diak no servi at ba nia kliente sira entaun diak liu Estadu haree no iha posibilidade selu ou fó tiha “ganti rugi” ba kompainia Timor Telkom ne’ebe lori kliente sira ba satanas nia fatin ne’e no lori fali kompainia foun ida tan atu halao konkorensia. Tanba buat ida konkorensia ne’e buat ne’ebe diak, se lae monopoli hun sira ne’ebe mai ho anju da guarda ne’e abuza demais.
Durante semana rua ne’e,” hau nia faks kastigu no kua tiha to’o agora, maibe tuir regras karik kuandu la selu tenki iha uluk ona avisu no tempu hanesan ne’e tenki selu. Hanesan mos regras Banku.
Iha fatin seluk hanesan iha rai Portugal kuandu ita iha tusan ruma Banku ou Telkom haruka ona ninia avisu no informasaun ba kliente sira. Maibe iha ne’e la iha no la haruka avisu ruma. Depois kua tan ema nia komunikasaun, agora servidor sira ne’ebe servisu iha Timor Telkom kuandu kua ema nia komunikasaun entaun sira lais los, maibe kuandu selu no simu tiha osan, anju da guarda sira ne’e todan la halimar no la hatene los atu halo saida ba nia kliente sira,” apresia Amo.
Korupsaun
Korupsaun ne’ebe mundu Internasional publika,” ita nia lian iha Timor ne’e oioin deit, buat hirak ne’e kuandu ema mai husi rai liur lori nia osan mai Timor hafoin halo fali indikasaun ita tun iha kategoria korupsaun iha “urutan ke 20,” kompara Amo. To’o oras ne’e ema ida seidauk sai hanesan kondenadu ba korupsaun iha Timor, ne’ebe la hatene los senhor sira, observador sira ne’ebe mai husi liur bazeia sira nia analiza ne’e iha saida ou Justisa lao la los ou lao kleur. Ema taka buat hirak ne’e, nia la hatene los to’o oras ne’e seidauk rona kazu kondenasaun korupsaun.
Korupsaun iha Nasaun hot-hotu iha, maibe pelu menus iha indikasaun.mais kazu korupsaun ne’e halo Timor nia naran sai at. Iha observasaun husi ema rai liur nian, maibe to’o agora seidauk rona ema ida nia naran, tan ne’e nia hein Tribunal sei bele tesi lia boot liu tan atu hatudu evidensia ho realidade.
Pergunta konaba saida mak Estadu bele halao atu hamorin Timor nia naran. “Kuandu ita nia naran mos ne’e laos deit iha estadu, maibe ita nia vida lor-loron mak hatudu. Kuandu ema fiar ita tanba hahalok servisu,” dalen Amo Bispo.
Nia lia fuan todan atu ema fó fiar, laos tan ho bonita ou bonitu, oin kapaas no riku soin barak mak ema atu fó fiar, maibe kuandu ho naran foer ema sei la fiar, maibe sei hateten ne’e bosok ten, naok ten no rai ne’e riku tanba ema seluk nia kosar ben.
Tanba ne’e sidadaun hot-hotu tenki tau iha nia neon, tenki servisu ba nia rain, labele hein deit ema seluk nia tulun. Mesmu rai Timor ne’e atu diak ou at Timor oan sira tenki responsabiliza ba nia rain rasik.Konaba ema nia analiza katak Guvernu anterior no atual mesak koruptor hotu. “Ita nunka haree no la iha indikasaun ruma ne’ebe hatudu ida ne’e koruptor liu ida seluk no ida seluk diak liu ida neba, maibe senti ba senti mai ita nunka rona buat diak ida, rona deit Guvernu rua ne’e koruptor hotu. Tanba ne’e atu estraga deit rai Timor nia naran fasil liu duke atu halo diak ba ita nia rain,” hatutan Amo.Rumoris hirak ne’ebe to’o oras ne’e lao iha ema nia tilun husi autoridade siguransa PNTL halo povu ki’ik sira senti la hakmatek. Tanba rai ne’e ki’ik oan los no seidauk dezenvolvidu atu moris iha demokrasia ida ne’ebe metin.Tanba ne’e kuandu iha anifestasaun ne’ebe hakarak halao husi parte siguransa, wainhira rai ida ne’e dezenvovidu ona sei la afeita buat ruma ba siguransa no estabilidade ne’e rasik. Tanba ne’e buat at no rumoris hirak ne’e mesak mai husi autoridade sira nia hanoin atu sobu uluk hakmatek rai ida ne’e. “Ita nia rai sei nurak hela ho kompara at karik ita nia rai ne’e sei jelatina hela ou kumbili karik dehan seidauk isin. Tan ne’e buat hotu mai husi autoridade nia ibun, balun dehan sin no balun dehan lae. Maibe rumoris hirak ne’e halo ita atu moris la hakmatek iha paz nia laran,” hakotu Amo bispo.(but)
“Sasan sira ne’e militar Indonesia ninian.” Tan ba ne’e maka ami tauk karik ami tun ba hasoru ita nia populasaun rasik, nia bele hamri’ik, nia bele estraga fali ninia oan sira ami,… ne’ebe agora dadaun servi hela iha Prizaun TL.”
“Atu sosa sasan hanesan sapatu, boinya no hena sira atu sukut deit kalca ho faru ne’e labele entaun ita tenkiser ba raut sasan sira ne’ebe maka TNI sira tau hela iha sira nia armajen ne’ebe lori mai fob a ninia ema rasik uza nune’e maka kreia konfuzaun bo’ot ida.”
“Nune’e duni to’o ohin loron ami seidauk bele uza sasan sira ne’e no sebele husu ba ulun bo’ot sira iha leten atu troka tiha sasan sira ne’e.”
Guarda Prizionais n’e kompriende katak Timor Leste seidauk bele produz roupa maibe sebele karik sira apela atu uza ne’etik naran nasaun ninian labele uza fali instituisaun rai seluk nian sa tan TNI ne’ebe uluk halo povu barak terus.
“Ami preokupa tebes ho botas, Cinturaun, Boinya, ho Meas ne’ebe marka TNI dala rum abele kunfundi povu ninia hanoin mai ami.”
Guarda sira ne’e apela ba Primeiru Ministru no Prezidenti da Republika atu tau matan netik ba situasaun guarda ninian ne’ebe hetan tratamentu ladun justu husi sira nia superior sira no ejije ba Ministra Justica atu hatur uluk statute guarda prisional ninian.
“Dala barak ona maka Ministra Koalia maibe ami rona maka esbosu lei maka esbosu nafatin deit. Ami lahatene bainhira maka iha lei ida entaun halo fardamentu ne’e naran halo deit hodi lori fali sasan TNI ninian mai ami hatais.”
“Ami husu liu-liu ba Ministra da Justica karik bele senhora ne’e, senhora ministra bele mai esplika; se maka manan tender ne’e ho razaun sa ida maka sosa sasan TNI ninian ne’e lori mai iha prizaun.”
Guarada ne’e apela ba Guvernu atu haree didiak kompainya sira ne’ebe manan tender ho tuir duni klasifikasaun kualidade ne’e diak.
“Instituisaun ne’e hanesan instituisaun nasaun ninian, nune’e maka ami lakohi atu hatun ita nia nasaun nia oin, guvernu nia oin entaun maka ai husu ba guvernu tau matan ba fardas sira ne’e.”
Dadaun ne’e Guarda Prizionais TL la to’o atus rua maibe Fardamentu ne’ebe Ministra de Justica Lucia Lobato autoriadu ona kada item 500 ho total osan US$ 97,500.00. Formulariu komprimisiu do Pagamentus ne’e diferenti ho formulariu sira seluk ne’ebe jornal ne’e hetan husi ministeiru hanesan.
Formulariu komprimisu do pagamentus sira seluk ne’ebe hasai husi Autoriza husi ministra Justica mensiona komprimisu hodi selu item sa ida no temi kompainya ne’ebe atu simu pagamentus ne’e nia naran mak Ministra autoriza maibe ba kazu ida ne’e maske la iha kompainya mos Ministra autoriza la hatene selu los ba se, ne’e Ministra deit maka hatene.
Jornal ne’e la konsege hetan klarifikasaun husi Ministra Justica maske durante de aprezentasaun projektu de lei kodiku penal iha Hotel Timor, Dili, semana rua kotuk jornal ne’e halo ona koko ona. Maibe Ministra Justica nega asesu informasaun ba jornal Tempo semanal hanesan oficiais media Ministeiru Justica rasik hatene, tempu barak maka jornalista jornal ne’e gasta para hein ministra hodi husu perguntas ruma maibe to’o ikus parte media oficer dehan ba jornalista sira husi jornal ne’e katak favor ida ba deit iha fatin ne’ebe ministra Justica vizita ba hodi nune’e bele husu perguntas hanesan kazu door stop iha centru treinamentu judiciaru no hotel Timor. Ministra prontu ona atu fo intervista ba ita bo’ot sira iha Hotel Timor maibe ho oin nervouza no lian nakdedar iha kakorok Ministra rejeita fo intervista ba jornal ne’e tan ba tuir nia haree jornal ne’e la konsidera ministra ninia direitu.
“Ita bo’ot lab…la iha…., “ Ministra koalia ho lian nervouza. “Ha’u iha direitu ka la’e atu la simu ita bo’ot nia perguntas,” Kestiona jornalista ne’ebe seidauk husu Perguntas ruma ne’ebe foin maka temi deit lia fuan Ministra. “Ha’u husu, ha’u iha direitu ga la’e atu rekuza la fo intervista ba ita bo’ot,” Ministra kestiona Jornalista Tempo Semanal ne’ebe grava hela lian no ko media ministra ninian.
Ministra alega jornalista Tempo Semanal viola ona direitus ukun nain ne’e ninian. “Tan ba ita bo’ot mos viola tiha ona ha’u nia direitu antes rona ha’u, purtantu ha’u nia direitu para ha’u sei la fo intervista ba tempo semanal antes situasaun ne’e klaru.”
Reasaun Ministra ninian maka’as hasoru jornal ne’e ninia noticia ne’ebe fo sai SMS ministra Justica ninian ne’ebe hakerek kona ba Projektu Fornecimentu Fardas ba Guarda Prisionais ne’ebe iha formulariu do kuprimisu do pagamentu oin seluk ho realidade no mos tenderizasaun ba moru prizaun Bekora ne’ebe manan husi kompainya belun ne’ebe Ministra Justica sempre husu aijuda.
Maske nune’e jornal ne’e sei halo nafatin esforsu hodi kontaktu ho oficiais media ministeiru ninian atu hetan intervista ho ministra tan ba mosu alegasaun lubun bo’ot mak kontra minitra. (ts)
Sebastião: PM Tenki Foti Desijaun Ba Membru Guvernu Ne’ebe Hetan Alegasaun
Dili.Tempo Semanal
Ministeriu ida-ida iha poder no kompotensia rasik atu hamate no hapara korupsaun nebe akontese, maibe Primeiru Minitru Xanana Gusmao iha komitmentu bo’ot liu atu hapara no hamate korupsaun.
Atu hapara korupsaun, tuir Sebastião, PM tenki foti medidas hasoru membru guvernu balun ke tuir nia ka tiur informasaun hato’o ona iha nia tilun katak iha membru guvernu balun halo korupsaun. Se nunee, PM tenki foti desijaun ruma atu hapara ou tenki troka.
“ita hotu hatene transparansia Internasional rasik haree i kuandu Transparansia Internasional foti ita nia level ne’e as, ita hotu kesti ona, nusa ita uza fali sasukat Internasional i oinsa ita la bele buka dalan atu hamate korupsaun, membru guvernu sakrifika nia an ba ita nia povu duke ita sakrifika povu ba ita nia interese privadu”, dehan Provedoria Direitus Humanus no Justisa, Sebastião Dias Xemenes ba jornal nee iha Dili foin lalais nee.
Atu hatene diak liutan saida maka provedor ninia komenta konaba ita nia nai ulun balu ninia malantru iha sira nia kardu, tuir mai akompana intervista jornal TEMPO SEMANAL (TS) ho Provedor Sebastião Ximenes (SX).
(TS): Saida mak KKN tuir provedor nia koinesementu no iha lei konaba regula ema halo KKN ne’e oinsa?
(SX): Tuir hau nia hanoin nasaun foun ne’ebe foin hamrik hanesan Timor Leste, ita hotu-hotu tenki iha komitmentu atu kombate korupsaun i ikus-ikus ne’e ita rona katak, iha membru guvernu balun nomos funsionariu sira ne’ebe iha level as hanesan diretur sira ne’e ita sempre rona iha pratika agtus KKN no halo abuzu de poder.
Ida ne’e tuir hau, lalaok hanesan ne’e buat ida la diak ba ita nia nasaun juven ida ne’e, se ita hotu hanoin atu servi, ita tenki servi ita nia povu ho ita nia komitmentu ne’ebe forti atu oinsa povu ne’e bele sai husi kiak.
Ita hanoin katak ita sai hanesan membru guvernu atu ita uza opurtunidade ou ita uza sala ita nia poder ba ita nia interese privadu, ne’e buat ida la dun diak. Katak, hau hanesan ema ida ne’ebe tau matan ba instituisaun kombate korupsaun, ita hotu hatene korupsaun ne’e buat ida la diak.
Korupsaun ne’e mosu tanba ema uza sala nia poder hodi halo korupsaun i korupsaun ne’e loas deit tanba uza sala nia poder nomos uza oportunidade ne’ebe iha, maibe tanba dala barak ita iha timor ne’e ita iha familia ita nia relasaun familiar ne’e metin tebes, ita iha amigus barak ida ne’e mak dala ruma halo ita nia an servisu ne’e la dun los.
Ita servisu tur hanesan membru guvernu ida ita servisu katak, hanesan oportunidade diak ida atu oinsa ita hariku ita nia an, ne’e la dun diak. Lolos ne’e kuandu ita sai membru guvernu povu hili no fiar ita, entaun ita servi povu diak liu tan laos sakrifika ita nia an atu ita nia povu moris kiak hela.
Ita hotu hatene katak, korupsaun ne’ebe mosu iha ita nia rain ne’e tanba ita nia sistema mak seidauk diak, ita nia prosedimentu no leis mak seidauk implementa ho diak. “hau fo exemplu iha ita nia dekretu lei ida ne’e, tuir hau nia hare dekretu lei ida ke diak tebes so ke ninia implementasaun mak lao la dun diak. Hau bele hateten katak lolos ne’e projeitu hotu-hotu ita tenki uza tenderijasaun atu ema timor hotu ne’ebe senti bele, nia bele tuir tenderijasaun nee.
Ita bele fo deit projeitu ba grupu ida ou ba ita nia maluk ka membrus familia ruma ou fo deit ba kompanha sira ne’ebe brani fo osan ba ita ka presentajen i poir liu tan iha aprovijionamentu iha tan sigle sourse ou ita bolu ajustu de direitu.
Ajustu de direitu “hau rasik kesti ona tanba ajustu de direitu ne’e loke dalan ba KKN tanba sigle sourse la garanti transparansia. Ho ida kuandu ita uza sigle sourse bazea ba emerjensia i liafuan emerjensia ne’e ita rasik mak halo laos tanba situasaun mak obriga ita atu halo emerjensia, maibe ita rasik mak kria liafuan emerjensia atu ita sadere ba liafuan emerjensia atu ita fahe projeitu ne’e komforme ita nia hakarak, ita fahe ba ita nia amigus grupu partidarius familia ou ita fahe ba kompanha sira ne’ebe ita negosiu ona.
Hau senti la dun diak wainhira hau rona iha membru guvernu balun uza sigle sourse ba nia interese privadu, familiar ou ba interese grupu i la uza sistema ou metodu ne’ebe ita bele garantia transparansia.
Lolos ne’e buat ida tenderijasaun publiku ne’e ba ema hotu, ita la bele hare ba grupus. Maibe realidae hau hare dala ruma prokuramen halo tenderijasaun, se tender ne’e la monu ba sira nia grupu, ne’e sira halo ba re-tenderijasaun katak, sira hakarak projeitu ne’e monu ba ema ne’ebe sira hakarak ou dala ruma hato’o proposta no nia osan kiik maibe tanba sira nia maluk hato mai proposta ne’e osan bo’ot entaun sira atu manan sira nia maluk ho osan bo’ot ne’e.
Osan bo’ot ne’e sira manan depois bazea ba razaun katak ema osan bo’ot maibe nia iha esperensia no kualidade sira ne’ebe hato’o osan kiik ne’e la iha esperensia no la iha kualidade, maibe ne’e razaun ida ke ita mak kria atu hamate ema ne’ebe hatama proposta ho osan kiik, ida ne’e mak dehan KKN.
Ita hotu dehan KKN la diak, maibe ita nunka hare ita nia an rasik oinsa foti medidas katak para husi ita nia an rasik mak ita foin husu ema seluk atu hapara, ida ne’e seidauk iha. Iha membru guvernu balun kualia ona KKN ne’e la dun diak i guvernu AMP rasik lakohi korupsaun, maibe oinsa guvernu ida ne’e bele hateten dehan korupsaun atu hamate ne’e oinsa.
Guvernu hasai dekretu lei ida obriga katak, wainhira ema ida sei iha membru guvernu sira nia familia la bele hetan projeitu, se ita brani halo hanesan ne’e ita komesa minimija ona korupsaun, maibe ne’e ita la brani entaun korupsaun sei buras nafatin.
Se ita foti medidas ona atu hapara buat sigle sourse ita bele minimija KKN tanba sigle sourse hanesan ohin “hau dehan ne’e la garanti transparansia tanba ne’e ema hotu bele telefone ba malu hodi negosia ba malu i bazea ba emerjensia hau foti ba A B ka C depois hau mos hetan netik buat ruma.
Ita hotu hakarak atu ita nia rain sai buras dezenvolve ho diak, atu buras no dezenvolve ho diak ita hotu tenki luta kontra korupsaun, maibe ita dala ruma hatene ona membru guvernu mak halo hahalok ladun diak ita nonok deit, lolos ne’e ita la bele fo presentajen ba ema tanba ema ne’e iha oportunidade i nia uza nia matenek ka uza nia poder ne’ebe iha atu manipula dalan atu nia bele hetan benefisiu.
Kuandu ita brani fo bebeik projeitu aban bain rua nia brani atu husu bei-beik, ida ne’e mak parte rua kaer poder oinsa hapara ho komitmentu ida forti ba ita nia povu katak povu ne’e sei moris kiak. Ne’e duni ita kaer povu ita kaer osan povu nian ita responsabilija ho halao ita nia kna’ar ho diak, laos aprovieta ita nia oportunidade hanesan membru guvernu ita halo abuzu de poder pois ita manipula osan estadu nian ho osan ne’ebe povu rai hela ba ita atu ita jere ita jere fali ba ita nian an.
(TS): Oinsa ita nia hare’e ba membru Guvernu balun hahu uza sira nia poder ba halo rekomedasaun projeitu ba fali departamentu seluk ou instituisaun seluk atu fo projeitu ba ninia familia, ida ne’e violasaun ba saida ?
(SX): Sim, hau fila fali ba ohin tanba ita servisu, ita hare ba ita nia interese ne’e duni kuandu membru guvernu hatene katak nia la bele fo projeitu ba nia maluk tanba nia tauk ema atu kritika nai, entaun nia rekomenda fali ba membrus guvernu balun atu fo projeitu ba nia maluk. Ida ne’e la diak tanba ne’e mak ita bolu Kolusaun no nepotismu i buat rua ne’e ita bele bazea mos dehan favoritismu.
Favoritismu Kolusaun Nepotismu ne’e nia dalan ikus mak ita hotu hanoin atu hetan buat ruma ne’e korupsaun, lolos ne’e se deit tenki rekomenda ba Ministeriu sira seluk ou membru guvernu sira seluk hateten hotu-hotu sei deit ka hau nia familia rasik mak atu ba ita bo’ot nia ministeriu mos ita bo’ot tenki uza prosedimentu legal ne’ebe iha. Uza tenderisajaun ne’ebe ke garante tranparansia, la bele uza fali hau nia naran atu influensia fali ita hodi hetan projeitu, karik ema ruma tuir hau nia naran ba to’o ita nia ministeriu ita bo’ot komunika fali, lolos ne’e membru guvernu kuandu komunika balu ne’e hanesan ne’e. Katak membru guvernu sira oinsa servisu hamutuk halo kordenasaun katak interkordenasaun entre ministeriu hot-hotu hamutuk atu hamate buat ida naran KKN, laos dehan hau nia ministeriu la bele fo ona projeitu tanba hau nia maluk, tan ne’e hau rekomenda fali ba ministeriu seluk atu fo projeitu, ne’e ladun diak tanba ne’e tama nafatin ba iha termus ida KKN.
(TS): Tuir ita bo’ot nia hare guvernu ida ne’e atu kombate korupsaun i la kleur tan ita hari komisaun anti korupsaun, ita presija pasu konkretu ruma husi guvernu atu hatudu exemplu katak korupaun ne’e la diak, no ita bo’ot hare ona karik iha ona pasu konkretu ruma agora?
(SX): Hau hare komitmentu ne’e komitmentu politiku, vontade politiku guvenu ne’e tuir PM katak, PM rasik iha boavontade i komitmentu politiku atu hamate korupsaun maibe, prova mak ne’e, se karik PM hare katak iha nia membru guvernu ruma halo KKN, PM tenki foti medidas atu hatudu ba povu katak nia komitmentu mak ne’e, tenki troka ka hapara atu la bele estraga fali PM nia naran no estadu ne’e nia naran. Komisaun Anti Korupsaun nee bele diak, lei bele diak maibe kuandu ita nia mentalidade ne’e seidauk diak, ne’e defisil oituan, oinsa ita hapara korupsaun ne’e ministru sira ne’ebe kaer kna’ar ne’e sira brani ka lae kuandu projeitu ne’ebe iha sira nia fatin, sira la bele fo ba sira nia maluk ka familia. Karik PM tenki kria ekipa independenti ida ne’ebe toma konta projeitu hotu, ministeriu nia projeitu hotu ekipa ne’e mak toma konta. Ida ne’e ita bele minimija ona korupsaun, ita iha komitmentu atu hapara korupsaun, maibe projeitu ministru sira mak halao rasik sira nia tenderijasaun ne’e sei defisil oituan.
Ita kria komisaun ne’e bele lao maibe ema sira ne’ebe tur iha komisaun ne’e alein de komitmentu tenki iha mentalidade diak, se lae ita sei la ba oin. Lei ida tenki forti kuandu ema halo korupsaun, ne’e prosesa oinsa atu ema sira ne’e tauk no la bele halo tan korupsaun. Komisaun ne’e lao hela no lei ne’e sei elabora hela ita tenki foti medidas ruma iha tempu badak hanesan ita kria ekipa independenti ho konta hotu tenderijasaun.
Bele mos kria prosedimentu ka lei atu hateten emprejariu sira la bele monopoli projeitu barak se bele karik fo deit projeitu ida ka tolu komforme nia kapasidade. i ita bandu emprejariu sira atu la bele sub projeitu sira hetan ona projeitu sira fo sub fali ba kompanha seluk no kompanha seluk sub fali. Tan ne’e orsamentu lolos atu ba implementa ba projeitu ne’e kualidade la iha ona i povu la hetan benefisiu.
Ita mos bele kria sistema ida inves ema sira hatama proposta ne’e inves ba hasoru ema ho ema nusa la kria buat ida portal internet ida katak, ema la ba hasoru ema maibe dokumentus mak ba iha portal internet, tanba ne’e ita la hatene dokumentus ne’e se nian. Se bele karik sira ne’ebe agora tur iha tenderijasaun, hanesan sekretariadu deit sira la bele foti ema nia dokumentus, tanba se lae sira hare tiha pois telefone ba sira nia maluk dehan ema nian ne’e hatama sis ou hakarak hatama karik menus liu ida ne’e, ne’e la dun diak.
Ba futuru diak liu tan ita kria sistema ida mak hanesan portal internet ida atu guvernu ninian projeitu sai ema hotu-hotu bele aplika ba iha ne’eba ema la hasoru ema ida ne’e bele redus oituan ona korupsaun no guvernu mos bele krua office ida katak interkordinadu katak atu hatama proposta ida ba ministeriu ida ives ministeriu hotu tiha fo lisensa ba hau tenki ba fali ministeriu seluk sira loke office ida i sira tenki kordinadu katak ema ba fatin ne’e mak ne’e deit ona.
Exemplu, ba husu lisensa ba negosiu ne’e tenki iha mos deklarasaun husi land property no tenki iha data husi parte seluk, instituisaun seluk ne’ebe sira nia servisu kordenadu ne’e tau deit iha fatin ida atu hamenus birograsia.Se ita defende duni povu ida ne’e entau ita husik interese pesoal, privadu, familiar no buat seluk ita hapara korupsaun hahu husi ita nia an rasik se lae ita dehan korupsaun la diak maibe ita loron-loron halo korupsaun maibe ita dehan ba povu hapara korupsaun.
(TS): Iha guvernasaun ida ne’e, ita simu keisa hira konaba KKN?
(SX): Hau lakohi hateten katak, kurupsaun ne’e oinsa maibe hau lakohi dehan ida ne’e mak barak liu ka uluk maibe hau hatene katak loron ba loron alegasaun ba korupsaun aumenta, tanba ne’e mak sai mos preukupasaun laos deit ba membru guvernu sira maibe preukupasaun ida mai ami. Hau hanesan instituisaun ida ne’ebe tau matan ba kombate korupsaun, hau mos senti tristi oituan tanba alegasaun korupsaun barak ba bek-beik, ami rasik iha funsionariu investigador iha nain tolu deit, tan ne’e ema ida kaer kazu 10 resin.
Hau mos hateten dala barak ona ita nia investigador sira ne’e iha deit kuinesementu basiku, la iha kuinesementu ke espesialijadu katak, oinsa invesgidor ida bele hetan ividensia sira ne’e husi ema nia computer, ba ida ne’e sira seidauk iha kunesementu.
Orsamentu barak mak fahe ba instituisaun sira hanesan ami nian ne’e atu ami bele tau matan ba instituisaun sira ne’e, maibe lae osan tau bar-barak sira seluk i agora instituisaun ne’ebe atu kontrola ne’e fraku ho ida ne’e korupsaun buras, tanba laiha balansu fahe osan entre instituisaun. Dala ruma ita akompanha povu simu trator no makina iha ne’eba i povu simu ida ne’e sira kontenti maibe povu la hatene osan atu sosa buat sira ne’e los ka los, trator ida nia folin 2 mill ka 3 mill, maibe tau iha surat tahan 5 mill pur exemplu ita la hatene i povu la kesti ho ida ne’e. Agora se mak atu fiskaliza buat ne’e, maibe povu sira hatene guvernu fahe sasan barak ne’e diak maibe sira la hatene katak ne’e iha korupsaun mos barak, ho ida ne’e guvernu tenki tau orsamentu ba orgaun ne’ebe fiskaliza ou kontrola hanesan ami.
One’ebe fo ba ami tenki ho sasan ne’ebe modernu atu ami bele detekta ema ne’ebe halo transisaun ne’e ami bele hatene nia hasoru malu ho se iha ne’ebe ne’e ami bele hatene, maibe ami rasik la iha poder atu ba husu iha banku ema ne’e nia osan iha ne’ebe-ne’ebe ami la iha opoder ba ida ne’e. Ami rasik la iha referensia konaba membru guvernu nia deklarasaun aset, tanba ne’e kuandu alegasaun hasoru membru guvernu, ami la hetene ema nia rikusoin ne’e oinsa, ami investiga se karik ema ne’e nia deklarasaun aset nia kopia iha ami, ne’e nudar referensia ida atu ami bele halo investigasaun.
Ho ida ne’e providoria foti inisiastifa rasik husu ba PM atu haruka dekalarasun aset membru guvernu maibe PM fo fali resposta ba provedoria dehan, providoria hakarak husu deit ba tribunal dekursu tanba haruka tiha ona ba tribunal dekursu. Lolos ne’e deklarasaun aset ne’e laos halo arbiru deit. (diz)
TT Bosok Ten Barak, Gava an Servidor Povu
Buacau, Tempo Semanal
Kleur tebes klientes Timor Telkom ne’ebe uza telemovel iha Nasaun Timor Leste ejije ba Guvernu no Orgaun Soberanu atu lori no aumenta tan kompainia foun mai iha Timor nune’e bele kompete ho TT, maibe ejijensia hirak ne’e to’o agora Guvernu nunka tau atensaun no la fó solusaun ruma konaba ejijensia ne’e. Maske problema komunikasaun hetan reazaun maka’as husi Parlamentu Nasional.
Ejijensia ne’e rasik laos deit husi klientes ne’ebe uza telemovel, maibe klientes sira ne’ebe uza internet la kontenti ho TT nia servisu tanba halo monopoli demais no bosok ten barak liu, sa tan gaba an hanesan servidor ba povu. Dala barak iha avisu husi TT ho bonus 20%, maibe hirak ne’e hotu hanesan diabo sira hateten lia midar atu lori ema ba iha tentasaun laran.
Tuir Amo Bispo Dom Basilio durante ne’e uza mos telefonia, internet no faks,” hau la kontenti ho Timor Telkom nia servisu, tanba hau kompletamentu prezudikadu. Durante semana rua nia laran hau nia komunikasaun ho Roma-Vaticano la lao.
Hau nia komunikasaun via telefone, faks no email mos sira kua no la haruka, maske hau kompriende la selu pagamentu, maibe durante semana rua ne’e hau selu tiha ona maibe la liga nafatin deit, telefone deit mos taka hotu, la hatene tanba saida.
Hau nia komunikasaun ne’ebe sai ba liur ne’e tenki para enkuantu Bispo sira tenki iha komunikasaun lor-loron no permanente ho Roma-Vaticano, maibe Timor Telkom bele halo nune’e. Tan ne’e hau la kontenti ho TimorTelkom nia servisu ne’ebe durante ne’e gava an hanesan servidor ba povu, hodi bosok tun sae povu ne’ebe matan tomak ba telemovel,” konfesa Amo.
Wainhira nia parte telefone ba TT, feto menina servidor ida ne’ebe matenek la halimar, simu hodi esplika ba Amo Bispo katak, tenki identifika an tanba labele uza telemovel hodi protesta, maibe tenki telefone ho fiksu.
Labarik feto ne’e matenek la halimar hodi responde ba,” hau tenki deskutiva no identifika tiha hau nia numeru ne’e, hakerek tan lai hau nia naran hafoin hau husu tan tanbasa tenki lao nune’e no la liga hau nia faks ne’e. Menina oan ne’e hatan faks ne’e liga husi telefone fiksu Tan ne’e kuandu ema haruka nia ibun taka entaun ema haruka nia, la hatene atu kualia ho saida.
Maibe, menina oan ne’e matenek la halimar hateten lae, ita boot telefone ne’e ho numeru private ami sei la atende, maibe tenki telefone ho fiksu atu ami iha ne’e bele hatene oinsa ita nia problema,” konta tuir Amo Basilio.
Ne’e duni kuandu servidor sira ne’ebe servisu iha Timor Telkom ne’e uza ou haruka buat sira bosok ten, mai iha telemovel, kuandu karega bonus 20%-30%, halo propaganda dehan fó bonus kareta, motor no seluk tan, ne’e servidor sira iha Timor Telkom ne’e hatene hotu ema nia numeru private.
Maibe, kuandu reklama fali direitu servidor ou anju da guarda sira la hatene fali ona,” ita nia numeru privadu. Tan ne’e hau la kontenti ho Timor Telkom nia servisu. Tanba Timor Telkom ne’e servisu publiku entaun servi ninia kliente sira ho diak, maibe prezudika fali nia kliente sira diak liu tenki kurize no muda buat balun, se kliente sira la selu ne’e los maibe kuandu selu entaun tenki muda buat balun iha Timor Telkom nia servisu,” rekomenda Amo.
Konaba ne’e hatudu monopoli ne’ebe maka’as ba nia kliente sira. Amo rona katak iha Monopoli no bosok ten barak liu, maibe nia la hatene los kontratu ne’ebe Guvernu halao ho TT. Maibe durante tempu halao kontratu ne’e Estadu la iha direitu atu hatama tan kompainia seluk, se hatama tan kompainia seluk entaun Estadu tenki selu no fó multa ba kompainia ne’ebe halo monopoli.
Foto_2
Tuir observasaun Amo Bispo agora kompainia ne’e halo monopoli no halo servisu la diak no servi at ba nia kliente sira entaun diak liu Estadu haree no iha posibilidade selu ou fó tiha “ganti rugi” ba kompainia Timor Telkom ne’ebe lori kliente sira ba satanas nia fatin ne’e no lori fali kompainia foun ida tan atu halao konkorensia. Tanba buat ida konkorensia ne’e buat ne’ebe diak, se lae monopoli hun sira ne’ebe mai ho anju da guarda ne’e abuza demais.
Durante semana rua ne’e,” hau nia faks kastigu no kua tiha to’o agora, maibe tuir regras karik kuandu la selu tenki iha uluk ona avisu no tempu hanesan ne’e tenki selu. Hanesan mos regras Banku.
Iha fatin seluk hanesan iha rai Portugal kuandu ita iha tusan ruma Banku ou Telkom haruka ona ninia avisu no informasaun ba kliente sira. Maibe iha ne’e la iha no la haruka avisu ruma. Depois kua tan ema nia komunikasaun, agora servidor sira ne’ebe servisu iha Timor Telkom kuandu kua ema nia komunikasaun entaun sira lais los, maibe kuandu selu no simu tiha osan, anju da guarda sira ne’e todan la halimar no la hatene los atu halo saida ba nia kliente sira,” apresia Amo.
Korupsaun
Korupsaun ne’ebe mundu Internasional publika,” ita nia lian iha Timor ne’e oioin deit, buat hirak ne’e kuandu ema mai husi rai liur lori nia osan mai Timor hafoin halo fali indikasaun ita tun iha kategoria korupsaun iha “urutan ke 20,” kompara Amo. To’o oras ne’e ema ida seidauk sai hanesan kondenadu ba korupsaun iha Timor, ne’ebe la hatene los senhor sira, observador sira ne’ebe mai husi liur bazeia sira nia analiza ne’e iha saida ou Justisa lao la los ou lao kleur. Ema taka buat hirak ne’e, nia la hatene los to’o oras ne’e seidauk rona kazu kondenasaun korupsaun.
Korupsaun iha Nasaun hot-hotu iha, maibe pelu menus iha indikasaun.mais kazu korupsaun ne’e halo Timor nia naran sai at. Iha observasaun husi ema rai liur nian, maibe to’o agora seidauk rona ema ida nia naran, tan ne’e nia hein Tribunal sei bele tesi lia boot liu tan atu hatudu evidensia ho realidade.
Pergunta konaba saida mak Estadu bele halao atu hamorin Timor nia naran. “Kuandu ita nia naran mos ne’e laos deit iha estadu, maibe ita nia vida lor-loron mak hatudu. Kuandu ema fiar ita tanba hahalok servisu,” dalen Amo Bispo.
Nia lia fuan todan atu ema fó fiar, laos tan ho bonita ou bonitu, oin kapaas no riku soin barak mak ema atu fó fiar, maibe kuandu ho naran foer ema sei la fiar, maibe sei hateten ne’e bosok ten, naok ten no rai ne’e riku tanba ema seluk nia kosar ben.
Tanba ne’e sidadaun hot-hotu tenki tau iha nia neon, tenki servisu ba nia rain, labele hein deit ema seluk nia tulun. Mesmu rai Timor ne’e atu diak ou at Timor oan sira tenki responsabiliza ba nia rain rasik.Konaba ema nia analiza katak Guvernu anterior no atual mesak koruptor hotu. “Ita nunka haree no la iha indikasaun ruma ne’ebe hatudu ida ne’e koruptor liu ida seluk no ida seluk diak liu ida neba, maibe senti ba senti mai ita nunka rona buat diak ida, rona deit Guvernu rua ne’e koruptor hotu. Tanba ne’e atu estraga deit rai Timor nia naran fasil liu duke atu halo diak ba ita nia rain,” hatutan Amo.Rumoris hirak ne’ebe to’o oras ne’e lao iha ema nia tilun husi autoridade siguransa PNTL halo povu ki’ik sira senti la hakmatek. Tanba rai ne’e ki’ik oan los no seidauk dezenvolvidu atu moris iha demokrasia ida ne’ebe metin.Tanba ne’e kuandu iha anifestasaun ne’ebe hakarak halao husi parte siguransa, wainhira rai ida ne’e dezenvovidu ona sei la afeita buat ruma ba siguransa no estabilidade ne’e rasik. Tanba ne’e buat at no rumoris hirak ne’e mesak mai husi autoridade sira nia hanoin atu sobu uluk hakmatek rai ida ne’e. “Ita nia rai sei nurak hela ho kompara at karik ita nia rai ne’e sei jelatina hela ou kumbili karik dehan seidauk isin. Tan ne’e buat hotu mai husi autoridade nia ibun, balun dehan sin no balun dehan lae. Maibe rumoris hirak ne’e halo ita atu moris la hakmatek iha paz nia laran,” hakotu Amo bispo.(but)
No comments:
Post a Comment