Tuesday 9 December 2008

Tempo Semanal Edisaun 116

Taur-Roque, Kasu Imunidade

Dili, Tempo Semanal

Kinta-feira semana ne'e, Brigadeiru General Taur Matan Ruak ho Eis Sekretariu Estadu Defeza Roque Rodrigues, sei aprezenta an ba Ministeriu Publiku relasiona ho notifikasaun husi Prokurador Geral Longuinhos Monteiro ne'ebé konsidera ulun boot nain rua ne'e hanesan arguido ba akontesementu krize 2006.

Ne'e signifika katak, Kinta-feira, 10/12/2008, Taur Matan Ruak ho Roque Rodrigues ne'ebé nudar mós membrus Konsellu Seguransa du Estadu lakon tiha sira nia imunidade wainhira ba aprezenta an iha Ministeriu Publiku. "ha'u preseve katak ha'u nia kliente sira preparadu ho hanoin di'ak atu kolabora ho justisa hodi koalia lia loos", dehan DR Jose Manuel Guterres, nudar Defensor ba Taur Matan Ruak ho Roque Rodrigues.

Tuir Jose Manuel hateten, nia kliente (Taur Matan Ruak ho Roque Rodrigues) nia kazu hanesan ho kazu Koronel Lere Anan Timur, Tanente Koronel Falur Rate Laek ho Major Maubuti. Tuir rekomendasaun Komisaun Investigasaun Internasional ONU nian ne'ebé deskonfia katak Ruak ho Roque ho ulun bo'ot sira seluk iha F-FDTL nia laran halo transferensia armas ba ema sivil. Iha fulan hirak liuba Xefi Estadu Maior F-FDTL, Koronel Lere, Tanente Koronel Falur Rate Laek ho Major Maubuti ba ona presta deklarasaun iha Ministeriu Publiku nudar arguido ba krize 2006.

"kazu Lere ho komandante sira seluk nian agora tama hela iha prosesu investigasaun Ministeriu Publiku hodi rekoila faktus no evidensia atu lori ba tribunal. Maibé koandu la hetan faktus mak kazu ne'e sei arkiva", dehan Defensor Jose Manuel Guterres. Husi parte seluk, Brigadeiru General Taur Matan Ruak hateten "ita nia independensia la monu husi Lalehan nem oferese husi ema seluk iha bandeija nia laran. Pelu kontrariu mai husi luta naruk ida ne'ebé husik hela ba kotuk faluk, oan ki'ak, liman tohar no ain tohar barak, sosa ho ita nia terus no ran rasik iha konflitu ida naruk no kelur tanba de'it ita hakarak harii Estadu du Direitu Demokratiku ida ne'ebé ema hotu-hotu iha direitu no dever hanesan perante ita nia lei no konstituisaun.

Tanba ne'e desde primeira hora ami hateten, Afirma no Reafirma katak sei komfirma nafatin ho justisa iha fatin no momentu ne'ebé de'it atu klarifika situasaun ne'ebé mosu iha 2006. Ofisiais lubuk ida ba ona, ha'u no maluk seluk sei ba tan, hotu-hotu ho hanoin tomak katak paz no estabilidade mai no sei hela metin duni iha ita niarain, tanba ita hotu nia hakarak ida de'it; Fila Timor Leste hanesan nasaun ida ne'ebé iha fatin atu ita hotu hadia moris, moris ne'ebé nakonu ho fiar no esperansa tomak katak, prosperiedade ba ita nia povu no nasaun, sei mai duni loron ida biar sei han tempu", dehan eis Komandante Gerilya ne'e.

Uluk kedas F-FDTL sempre hakruk ba justisa hodi kumpri lia loos. Tanba ne'e, membrus F-FDTL balu tama ona kadeia no balu sei iha prosesu nia laran.

Oras ne'e, iha ona ekipa advogadu nain tolu hanesan Dr. Jose Manuel rasik, Dr. Arlindo Sanses ho Dr. Tome mak sei akompana Taur Matan Ruak ho Roque Rodrigues iha prosesu presta deklarasaun.

Notifikasaun husi Prokurador Geral ba ulun bo'ot Institusaun Falintil-FDTL nian sira, hetan reasaun mós husi igreja Katolika. Tuir Amu Bispo Dioseze Baucau, Dom Basilio do Nasimentu hateten, durante tinan 24 nia laran, Falintil luta kontra okupasaun militar Indonsia tanba Falintil hakarak liberta povu no defende justisa no lia loos ba povu.

"sira hanesan sasin ba lia loos no liberdade, nune'e sira labele sai atan bebeik ba ema ida iha momentu ne'ebé defisil tanba sira fakar ran ba rai ida ne'e hodi hetan independensia", dehan Dom Basilio.

Iha fatin seluk, eis klandestinu Rui Castro hateten, "se surat notifikasaun husi Prokurador Geral ne'e maka deside ona katak, Brigadeiru Taur Matan Ruak, Koronel Lere, Tanente Koronel Falur ho Major Maubuti nudar arguido maka Prokurador Geral ne'ebé dehan iha TVTL iha 24/09/2008 katak ulun boot F-FDTL nain 4 ne'e bolu de'it hanesan testamunha, entaun Prokurador Geral halo pembohongan publiku. Tuir lei Kodiku Prosesu Penal RDTL artigu 92 defini konaba notifikasaun ninia forma.

Iha notisia telejornal TVTL, Prokurador Geral nega katak, Koronel Lere ho Falur la notifika nudar arguido. "ami bolu Sr. Koronel Lere ho Falur mai atu fó informasaun hanesan testamunha no ami la bolu sira hanesan arguido", dehan Longuinhos. Prokurador Geral ne'e reforsa ninia bosok katak, "ami bele bolu Lere ho Falur hanesan informador i ami bele husu informasaun seluk ba sira. Hau bele dehan katak, koandu temi arguido la signifika katak ita sala ona", Longuinhos hateten hodi konfundi publiku no ulun boot F-FDTL nian hirak ne'ebé notifikadu.

Koalia konaba interpretasaun loloos ba liafuan Arguido ne'e, lei nain Timor oan ida ne'ebé oras ne'e tur iha Komisaun Verdade no Amizade esplika katak, tuir sistema lei portuguesa nian ema ida sai nudar arguido wainhira hetan indisius (sangkaan) katak nia komete delik (perbuatan pidana). Tanba ne'e, ninia estatutu la hanesan testamunha, tanba ne'e nia iha direitu atu hetan advogadu iha ninia deklarasoens perante autoridade polisial nomos iha direitu atu koalia ka la koalia (silensiu) too nia tama iha tribunal", dehan lei nain ne'e.

Entertantu, atual Prezidente da Republika, DR Jose Ramos Horta iha 2006 hodi estadu Timor Leste nia naran husu atu harii Komisaun Investigasaun Independenti Internasional hodi investiga krize 2006, ne'ebé to'o ikus tula todan wain liu ba institusaun Falintil-FDTL konaba transferensia armas ba ema sivil sira, hanesan hateten iha relatoriu Komisain Inkeritu Internasional iha paragrafu 134 ne'ebé du'un katak, komisaun ne'e hetan evidensia balu konaba movimentu no posesaun uza kilat sira institusaun Falintil-FDTL.

Entertantu tuir fontes Tempo Semanal nian iha gabinete Prezidente da Republika informa katak, Prokurador Geral Longuinhos Monteiro ejize ona ba Prezidente Horta atu hasai tiha imunidade General Fitun ida ne'e.

"iha tinan 2006, F-FDTL hetan kritika makaas husi komunidade nasional no internasional katak instituisaun defeza ne'e halo diskriminasaun ba ninia membrus sira, fahe kilat ba ema sivil antes krize, abuzu direitus ema nian no halo masakre kontra petisionariu sira iha Tasi-Tolu.

Nai ulun balu iha Parlamentu Nasional uluk koandu mosu krize, sira kondena makaas F-FDTL katak oho ema barak iha Tasi-Tolu, maibé sira la berani hatudu mate isin hira no sira nia rate iha ne'ebé. Ha'u hanoin Komandante sira F-FDTL nian la presiza simu amnestia husi Prezidente Horta tanba Komandante sira nungka halo sala. Amnestia ne'e hanesan manobra politika ida", eis klandestina Rui Castro fó korazen.

Husi parte seluk, Responsavel Kaixa Klandestina 01 Remexiu Distritu Aileu, Gaspar Mendonca alis Tigre hateten ba jornal ne'e katak, "ami hanoin justisa lao rungu ranga hela tanba laos Falintil-FDTL mak fahe kilat ba ema sivil sira. Maibé tanba Prokurador bolu ona ulun boot F-FDTL nian sira entaun hau hakarak rekomenda ba Prokurador katak, Prokurador bolu ona ka lae ema hirak ne'ebé halo ataka ba uma Brigadeiru Matan Ruak nian nomos ema hirak ne'ebé notifikadu kaer kilat husi instituisaun seluk nian", husu eis kaixa klandestina ne'e. (aro)

No comments: