Jose Belo, Jornalista Tempo Semanal (Photo The Age)
KALAN ida, loron rua nolu, fulan Maiu, tinan rihun rua sanulu resin ida, iha palasiu Governu nia oin, ema lubun bo’ot halibur aan hodi asiste programa sunu paixon. Aktividade ida ne’e, hodi selebra aniversariu restaurasaun independencia TL ba dala sia. Ahi lakan. Tarutu, haburas lalehan nia klaran.
Tarutu hirak ne’e, doko ha’u nia neon hakarak atu ba palasiu Governu nia oin hodi halo kontente matan. Maibe, maluk ida dehan festa 20 de Maiu ne’e hanesan meus ida hodi gasta osan wainhira Timor oan sira hahu ka finjidu haluha ema sira ne’ebé fó ninia aan tomak ba obra ukun rasik aan.
Maluk ne’e, konsege trava ha’u nia roda kareta ho ninia lian sadik ne’e. Hau mós tuur mesak hodi hanoin kona ba kustus Ukun Rasik aan ninia ne’ebé hahu mihis. Tanba, demokrasia ho liberdade ne’ebé fó ninia impaktu ba moral no etika, oan Timor Lorosa’e. Hau lembra hikas herois bo’ot no kiik balun.
Iha loron 25 de Maiu 2011, hafoin lori hela hau nia belun Nakayama Tosihide ne’ebé koñesidu ba herois sira ho naran Jose Afonso ba aeroportu Comoro, atan hau hakat liu ba Mertutu, Ermera. Tosihide sempre fó lembra hikas ha’u ba saudozu Nino Konis Santana, David Alex ho Sabalae.
Iha abrigu kmanek besik posu sintina ninian okos iha Mertutu, Saudozu Nino Konis Santana ne’ebé moris iha Tutuala, konsege organiza hikas luta ba Ukun Rasik Aan iha parte oeste, to’o hakotu nia iis iha Marsu 1998.
Antes heroi bo’ot saudozu Nino Konis Santana lakon nia moris, nia assume kargu haat iha ninia kabas. Xefe do Consellu CNRM, Sekretariu Exekutivu da Luta/Frente Armada no hafoin saudozu Keri Laran Sabalae lakon Nino mós asume tan kargu ne’ebé ninia belun husik hela nuudar Sekretariu CEL/FC no iha momentu hanesan Konis mós nu’udar Xefi ba CDF. Maibé, serve liu bolu nia nu’udar servidor ida ke umilde tebes no la hatene loko aan. Konis, ema ida ne’ebé onestu. Simples, maibé iha dedikasaun bo’ot ba obra ukun rasik nasaun Timor-Leste ho liberdade ba oan Timor sira.
Ha’u la’o neineik tuir dalan, tanba hakarak rai kalan mak vizita ba maun bo’ot Konis nia rate. Laiha oituan mós hanoin atu sunu paixon hanesan iha Palacio Governu nian oin. Maibe, atan hau hakarak hala’o deit reflexaun badak ida. Iha tuku 08.24 Oras Timor-Leste ha’u tuku tu’ur iha rate simples ida ne’ebé mesak deit. Nino Konis Santana, naran boot. Komandante da luta ida. Maibé ninia rate aat liu kompara ho rate iha cemiterio Santa Cruz. Rate ne’ebé simples oan ne’e, dook husi sintidu katak iha heroi bo’ot nasaun ne’e maka hamahan aan iha okos.
Triste no revolta moral kahor malu iha atan ha’u nia hanoin. Tan ida ne’e, iha reflexaun iha rate simples nia leten ne’e atan ha’u katak:
“…Maun doben, ohin hau mai hase ita. Maibé, ita lian laek. Murak atu hateten deit ba ita katak, ohin atan ha’u mai atu hato’o ha’u nia agradesimentu wain ba ita. Tanba ho maun bo’ot ninia terus, susar no mate, soi ona mai ami nasaun Timor-Leste no liberdade ida. Timor-Leste ohin loron, la hanesan uluk no ema barak ninia moris iha mudansa maske povu balun sei iha susar nia laran. Maun, obrigado wain tanba iha ukun rasik aan ne’e ha’u hetan ona pozisaun hanesan diretor ida. Maibé hau maupagador. Tanba, atan ha’u deve maun wain ninia prinsipiu, moral no etika. Agora, ukun rasik aan ona buat barak maka ha’u kala kasu tiha ba kotuk. Maun, iha Dili ita nia maluk sira mós barak maka sa’e kareta ho folin karun. Maibé, atu sosa deit semente saka ida ba ezekutador obras ukun rasik aan sira mós laek. Agora, ema barak mós uza maun ninia naran hanesan sira nia propriedade atu hadau ema seluk nia laran hodi manan poder para bele karik hariku ninia maluk sira. Maibé, kuitado tebes ba maun lian laek.
Partidu balun pinta maun nia oin bonito oan ne’e, iha espanduk tara lemo iha Cidade Dili laran hodi finjidu katak sira hahi tebes maun. Maibé, kuitadu tebes ba maun nia rate simples. Maun nia rate ne’e haree didiak asu mós bele hakat liu, tanba besik ne’ebé hodi didin ne’e deit fó espasu luan atu asu dolar tama. Maun maka susar no mate, ami maka goza. Ami goza to’o haluha aan tiha.
Atan ha’u se lembra maun nia lia fuan ne’ebé maun doben kasu hela ba hau iha loron 29 de Setembru 1996. Iha momentu ne’e, maun dehan katak, tempu rai diak maun nunka sama ain iha Ermera. Maibé, pela primeira vez maun tama iha Ermera tanba funu. Maun mós dehan, Ermera ninia oan sira kontente tebes simu maun no haree maun diak tebes. Tebes duni maun. Tanba maluk Ermera oan sira haree didiak duni maun. Tan ne’e ho biban uitoan mós Ermera oan sira halo netik rate simples oan ne’e ba maun. Sira laran taridu no matan wen suli duni haree ba istoria heroi bo’ot Nino Konis Santana ne’ebé toba hela iha rate simples oan ida nia laran.
Atan ha’u mós hanoin hanesan ne’e. Tanba, maun nia luta ba independensia mak iha luron capital ninian nakselok malu kareta mesak luxu, deputadu sira simu vensimentu bo’ot, membru Governu goza lerek ukun rasik aan. Maibé, kuitadu ita goza sa lerek maun? Karik iha rate simples oan ne’ebé dala ruma asu mós bele hakat liu ne’e, maun kontente duni ona ho ukun rasik aan ne’ebé ema barak maka goza ona ho kareta Hummer, BMW, Hi-lux, Pajero, uma andar, uma luxu hanesan palasiu?
Estadu ho Governu buka salin osan hodi habokur koruptor sira. Governu mós buka salin osan ba ema seluk ne’ebé koko atu sobu obras nasaun ne’ebé harii husi heroi sira nia mate ho terus. Maibé, ba heroi sira ninia rate triste tebes. Lalika ba maun no mós saudozo sira seluk. Maun sira nia inan ne’ebé fó moris ba luta na’in ukun rasik aan ne’e mós dala barak ukun nain sira finjidu tiha la haree ou karik fihir ho matan sorin de’it. Maske nune’e, ha’u admira tebes ho seinsibilidade familias Saudozu Nino Konis Santana ninian ne’e tan sira la lamenta ka expresa sira nia deskontentamentu ba ukun nain sira. Maske nune’e, Taraleu dehan ona ba ukun nain balun iha Governu ninia laran katak nia revolta ho situasaun injustu sira ne’e.
Maun, Taraleu revolta mós hasoru Jose Belo. Jornalista ida ne’ebé hakerek notisia no temi naran heroi bo’ot ba nasaun ne’e, hodi faan ninia jornal buka lukru US$ 0,50 centavos. Iha parte seluk, Taraleu mós laran susar tanba Partidu Fretilin partidariza tiha heroi ba libertasaun nasional Nino Konis Santana hodi raut votus. Iha konsolidasaun partidu PD ninian iha Viqueque, Prezidenti Partidu PD ne’ebé mos hanesan Prezidenti Parlamentu halo tan promesa atu harii monumentu ida ba heroi libertasaun nasional hodi tau mós Fretilin ninia naran. Maske, daudaun ne’e saudozu Konis ninia rate iha Mertutu simples tebes no estadu seidauk foti solusaun ruma hodi bele ajuda jerasaun foun hodi onra heroi nasaun ne’e.
Maske nune’e, familia bo’ot saudozu Konis la’os ezijente no la uza apalidu saudozu ne’e ninian hodi haknauk projeitu. Familia Saudozu Konis Santana ninian sai modelu furak ba familias heroi bo’ot sira seluk ne’ebé uza ona apalidus saudozu bo’ot sira seluk ninian hodi buka pozisaun no hetan lukru husi projeitu sira.
La’os de’it la tau matan ba heroi bo’ot Nino Konis Santana ninia rate, maibé kuitadu tebes ba Mae Poco Tana ne’ebé fó moris ba lider no heroi indepenedencia ninian, maibe susar atu dehan saudozu ne’e ninia inan mós sente ona murak husi ukun rasik aan ne’ebé soi ho ninia oan mane rua nia mate hanesan Victor ho ninia maun Konis.
Poco Tana ne’ebé ho idade mais ou menus liu ona 80 ho fuuk kapas rahun, maibe sei bele la’o mesak maske iha kondisaun moras ne’e hela iha uma ki’ik oan ida iha povusaun Vero, Suco Tutuala. Nia la ko’alia barak sei hatudu nafatin oin midar. Obrigado Poco Tana fó ba nasaun ne’e heroi bo’ot ida ne’ebé ami barak maka hahu nega ninia favor.
Triste tebes ho situasaun desekelivru ne’ebé agora daudaun la’o iha nasaun ne’e. Tanba krize moral ho etika halo ema haluha aan hodi buka hariku aan no mosu situasaun dezekelivru bo’ot ida entre ki’ak liu no riku liu iha nasaun ne’e. Ema balun ba sai membru Governu buka hariku ninia familia. Nune’e duni, kualker kompania ruma tama atu hala’o projeitu ruma iha sira nia Ministeiru sei dehan, “sei bele fó autorizasaun maibé ha’u nia familia mós kontraktor ida ne’ebé se bele imi ajuda.”
Jose Belo hetan tiha centavos lima nolu buka tau hamutuk atu sosa kareta foun ba nia sa’e, tanba nia mós maupagador ona. Maibé, hanesan Taraleu sei la haluha minutu ruma prinsipiu ne’ebé maun Konis, Daitula ho Sabalae kuda hela iha ninia kakutak laran…”
Obrigado ba maun bo’ot sira nia sakrifisiu hodi halo ema hotu goza ukun rasik aan, to’o haluha aan.
East Timor government has established a decree law in order all the government agencies to raise the the national flag and and sing the national anthem in every schools and government institutions stating tomorrow.
