PM Xanana lakon ona ninia konfiansa ba ninia Ministru Negosiu estranjeiru Zacarias albano da Costa maiske ministru ne'e rasik sei reziste iha Governu Xanana ninia.
“Dr. Zacarias dehan katak nia rezigna an ne’e tan ba konsellu de Ministru dezautoriza nia. Maibe nia antes anunsia publikamente nia hakarak ko’alia Domingo kotuk ne’e kedas ona, ho Sr. Primeiru Ministru antes anunsia publikamente. Ne’ebe asuntus ne’e ho konsellu Ministrus nia desizaun. Prezidente Konsellu Ministru maka Sr. Primeiru Ministru,” dehan Hermengildo Pereira ne’ebe kunesidu ho naran Agio.
Tuir planu Governu aprezenta Lei Prezidensia Prokoler Estadu Timor Leste ninia iha Parlamentu Nasional iha loron 12/04. Prokoler Estadu Timor Leste agora daudaun iha Ministeiru Negosiu Estranjeiru no Kooperasaun nia mahon maibe aprezentasaun iha Parlamentu Nasional sai hanesan evidente momoos katak Primeiru Ministru lakon ona konfiansa ba ninia Ministru Dr. Zacarias Albano da Costa ho foo diretiva ba Sekretariu do Estadu Konsellu de Ministru Agio Pereira hodi halo aprezentasaun ne’e no hetan protestu walk Out husi bankada PSD. “Tuir Regras institusional Ministru ne’ebe ne’ebe de’it maka la iha ona konfiansa husi Sr.Primeiru Ministru nian, ne’e nia suspensu ona. Nia atu aprezenta an ka la aprezenta an nia labele rezume funsoens normais, ate klarifika nia situasaun,” informa Agio Pereira Sekretariu do Estadu Konsellu de Ministru.
Maibe tuir observasaun Tempo Semanal Ministru Zacarias sei hala’o ninia fungsaun hanesan bain-bain iha ninia gabinete iha paia dos kokeirus (pantai Kelapa) dili. Gabinete Ministru Zacarias mos foo sai ona nota de imprensa ida iha 12/04, ne’ebe tuir lider media emprime nasional STL, Timor Post, Diario Nasional ho Tempo Semanal deside ona atu la publika. Tuir Lider media hirak ne’e ministru Zacarias iha 06/04 la foo importansia ba jornalista Timor oan sira hodi soe viadas katak, “ha’u mos uluk jornalista hanesan imi. Maibe Jornalista los duni nian. Nia mos apela atu lalika fiar demais ba notisia ne’ebe foo sai iha jornais sira. “Ami jornais sira hotu rejeita deklarasaun Sr. Zacarias ninian no deside atu la halo kovertura ba atividade Ministru Negosiu Estranjeriu nian too nia husu deskulpa ba ninia deklarasaun ne’e, “ dehan Prezidente Press Club Domingos Saldanha ne’ebe mos hanesan vice Diretor ba Jornal STL.
Zacarias hirus jornais sira tan ba notisia kona ba ninia SMS ne’e publika primeiru husi Jornal Tempo Semanal iha ninia sitiu iha loron 03/04 no hatuun emprime iha loron 05/04 hafoin media hotu-hotu hobur hodi litik ate ohin loron.
Hafoin besik semana rua nia laran anin buras fuu informasaun kona ba polimika SMS rezignasaun Dr. Zacarias Albano da costa husi ninia kargu, iha loron 27/03/2010, iha segunda (12/04) Gabinete Primeiru Ministru, liu husi Sekretariu Estadu Konsellu de Ministru publikamente hatudu SMS ne’ebe manda husi numeru telemovel 7230016 ba PM ne’ebe Jornal ne’e konsege asesu hodi publika dahuluk. Iha dia 07/04 Dr. Zacarias akuza asesor PM ho Sekretariu Estadu Konsellu de ministru no Partidu balun maka tenta hadau ninia kadeira nune’e maka jornalista dala barak tenta ona atu konfirma ba Sekretariu Estadu Konsellu de Ministru maibe Agio Pereira lakohi foo komentariu tan ba eventu Dialogu Internasional Dili no Reuniaun ho parseiru dezenvolvimentu sira sai hanesan prioritariu ba interese nasional. “Ha’u hatene katak iha semana kotuk ne’e ita boot sira husu ha’u atu halo komentariu kona ba akuzasaun sira sai iha jornal no kona mos ba situasaun sira ne’ebe relasiona ho rezignasaun Sr. Ministru Negosiu Estranjeiru Dr. Zacarias nian. Maibe ha’u la halo komentariu. Ha’u ko’alia ho ita boot sira barak, ha’u dehan ita konsentra interese nasional. Interese nasional maka konferensia loron haat nian. Nune’e Agio selu duni ninia tusan promete ba Jornalista sira katak iha segunda Feira ohin atu mai foo informasaun loloos no momoos nu’udar responsabilidade governu nian hodi hakotu tiha espekulasaun hirak ne’ebe iha komunidade nia let, “Ne’ebe ha’u atu hahu lamenta de’it katak iha media, Dr. Zacarias da Costa personifika fali asuntu ida ninia rezignasaun ninian. Maibe ha’u agradese mos katak ha’u la ko’alia ida, mas ha’u nia naran fama boot tebe-tebes iha jornal be, ha’u agradese ita boot sira,” dehan Agio nakonu ho Piadas.
Agio rekonese katak, “ha’u hanoin katak bainhira ita ko’alia Dr.Zacarias ne’ebe ka’er mos kna’ar ministru Negosiu Estranjerius ninia rezignasaun ne’e interese publiku no ineterese mos ba ita hotu-hotu tenke hatene loloos sa ida maka akontese duni,” nia hahu hatuur ninia lian.”
Agio Pereira relata polimika entre Dr. Zacarias ho ninia Xefe Governu ne’e akontese loloos tan deit bainhira Dr. Zacarias tenta atu kontra ordem husi PM Xanana ne’ebe husu atu embaisador Timor Leste iha misaun diplomatika estranjeiru mai hodi partisipa mos iha reuniaun TLDPM (Timor Leste Development Partners Meeting) ne’ebe hahu iha dili loron 07/04/2010. “Ha’u atu hahu katak husi ordem do Konsellu de ministrus ne’ebe hato’o ba embaisadores sira hotu-hotu katak tenke mai partisipa iha loron 4 konferensia internasional, tolu boot tebe-tebes iha ita nia rain ne’e. Hanesan parseiru Dezenvolvimentu nia halibur, G7 estadu Frajil no dialogu internasional ne’ebe ita boot sira hatene detallyu,” nia haktuir.
“Tan ba sa maka (KM) halo desizaun ida ne’e?, Tan ba iha polimika boot husi Dr. Zacarias, Ministru Negosiu Estranjeirus katak foo ordem ba embaisadores sira so bele mai de’it iha Sabado ho Domingo dia 10, dia 11 hodi partisipa programa ne’ebe sira nian ohin (12/04 abertura retiru), konsellu koordensaun Ministeiru Negosiu Estranjeiru nian. Labele mai antes.”
Maibe Primeiru Ministru hakarak atu Embaisador hotu-hotu tenke mai hodi tuir mos iha ekontru doadores sira nian hodi nune’e sira bele kompriende sasan balun, “ne’ebe konsellu de Ministru haree katak ne’e hanesan interese nasional ida maka, konsellu Ministru delivera katak embaisador sira hotu-hotu tenke mai. Ne’ebe Sr. Primeiru Ministru nu’udar Prezidente konsellu Ministrus haree katak situasaun ne’e la la’o ba oin no la la’o ba kotuk hodi fo sai duni dezpaisu ida ka ordem ida ba embaisador sira hotu-hotu atu mai. Foo sai ordem ne’e iha 26 de Marsu,” esplika Agio.
“Ne’ebe bainhira foo informasaun ne’e ba embaisador sira hotu-hotu, Sr. Ministru Zacarias da Costa la husik atu embaisador sira ne’e simu dezpaisu ida ne’e. Sra. Sekretaria Jeral Ministeiru Negosiu Estranjeriu ninian tuir atetude neutral, professional simu ordem husi Sua Exelencia Primeiru Ministru fahe duni dezpaisu Sr. PM ninian ba embaisador sira.”
Tuir Agio Pereira katak Ministru Negosiu Estranjeiru mos hirus maka’as bainhira rona sekretaia Jeral MNEC nian fahe dezpaisu PM ho numeru referensia 0414/GPM/III/10 maiske Xanana rasik “determina ona” atu Vicky Tchong informa lalais ba embaisador Timor Leste nian tomak. “Maibe nia (Minstru) la simu. Ameasa husi Sr. Ministru Dr. Zacarias da Costa katak mak o fahe dunik dezpaisu ida ne’e ba embaisador sira hotu-hotu sein ha’u nia autorizasaun maka o (ingles) dehan immediately suspended katak suspensu imediatamente.,” dale Agio.
Tempo Semanal nota katak relasaun entre Ministru Negosiu Estranjeiru mos la’os aat de’it ho Xefe Governu maibe mos ho Embaisador barak maka lamenta ho desizaun ne’e hodi hili liu halo tuir ordem PM ninian duke sira nia Ministru nia Ordem.
“Ha’u hanoin hanesan mos embaisador sira seluk, ami hotu konfundi ho atetude ho desizaun rua maibe ami hili liu mak halo tuir Primeiru Ministru ninian,” dehan Embaisador ida ne’ebe lakohi ninia naran foo sai iha jornal ne’e bainhira dada lia ho Tempo Semanal durante retiru iha MNEC. Nia hatuir katak ninia belun embaisador ida maka konsege troka email ho ministru Negosiu estranjeriu hodi diskute kona ba asuntu refere. “Kuandu ko’alia kona ba loyalidade no halo tuir ordem ha’u hili halo tuir maun boot ninia,” nia dehan.
Hanesan haktuir husi eis Veteranu da rezistensia ho naran kode Tigre katak uluk iha ai laran la iha rejimentu, regulamentu no lei sira maibe Falintil no klandestina sira sempre halo tuir de’it sa ida maka Xanana haruka.
Maibe ohin regulamentu no lei hotu iha ona no osan la falta nusa maka membru governu balun trai fali konfiansa PM ninian.Nune’e duni ha’u hanoin lala’ok Dr. Zacarias ninia kontra ona rezolusaun konsellu Ministru no husu Primeiru Ministru Maun Boot lalika hakfodak hodi hasai tiha Ministru bandel sira ne’e husi ninia governasaun,” dale Tigre.
Dr. Zacarias hanesan Ministru Negosiu Estranjeiru la hakruuk ba ordem ninia superior ninian. “Tan ba situasaun ida ne’e, la haktuir desizaun konsellu Ministrus ninian,”Agio fo razaun.
Maiske nune’e Governu kontente tebes ho atuasaun Sekretaria Jeral ministeiru Negosiu Estranjeiru ninian ne’e konsege exekuta ninia servisu ho didiak. “Dezpaisu ne’e too hotu ona ba Sr. Embaisador sira barak, maka ita haree rezultadu sr. embaisadores sira barak mai dunik,” hahi Agio.
Lia na’in Governu nian ne’e mos relata katak iha 23 de marsu Dr. Zacarias da Costa informa mos husi Sms ida ba gabinete Sr. Primeiru Ministru katak nia kansella nia vizita ba Brasil hodi ba partisipa iha reuniaun extra ordinariu konsellu de ministrus CPLP ninian. Tan ba nia tenke tratamenetu iha Jakarta depois deskansa iha Bali, depois bele karik sei ba mos halo check up iha Singapura. “Gabinete Sr Primeiru Ministru simu informasaun ida ne’e husi SMS,” dehan Agio.
Hafoin mosu ordem Primeiru Ministru loron 26/03 bainhira, Dr. Zacarias ba tiha halo tratamentu no Check up iha Bali. Nune’e duni, “dia 27 (Marsu 2010) sabadu kalan, ita nia oras tuku 10:30 (tuku sanulu ho balu) haruka mensajen mai Sr. Primeiru Ministru liu husi asesora Sr. Primeiru Ministru ninian dehan katak, “ha’u foin maka hatene katak iha ha’u nia auzensia konsellu de Ministru halo desizaun ida dezaturiza ha’u ka hasai autoridade husi ha’u. Tan ba ne’e maka ha’u la iha alternative ida, aprezenta ha’u nia rezignasaun. Maibe antes aprezenta ha’u nia rezignasaun no anunsia publikamente ha’u hakarak aban kedas ko’alia ho Pm.”
Iha findu Semana no kala PM iha momentu ne’eba dala ruma sente kole ho ceremonia graduasaun no Promosaun PNTL iha palasiu nia. “Ne’e sabadu kalan boot ne’ebe aban Domingo loron santu, maka ordem husi Dr. Zacarias iha Bali, Jakarta ka Indonesia. Ha’u la hatene. Haruka mai kalan boot dehan katak aban kedas ko’alia ho Primeiru Ministru tan ba nia atu anunsia ona publikamente ninia rezignasaun,” Agio lamenta Agio ninia atetude ne’e.
Nia haktuir reasaun, “Sr. Primeiru Ministru simu informasaun ne’e, nu’udar primeiru Ministru hotu-hotu normal la kontente ho informasaun ida ne’e;Tan ba primeiru ita iha rai liur halo nusa maka ita anunsia ita nia rezignasaun, I hakarak ko’alia kedas ho Xefe do Governu Sr. Primeiru Ministru para anunsia ona publikamente?, Nusa maka la fila tiha ona mai ita nia rain konsulta lai ita nia partidu, konsulta lai ita boot nia familia sira, konsulta lai Sr. Prezidenti da Republika no konsulta lai ema hotu-hotu ne’ebe importante ba ita nia estadu tan ba interese nasional, konsulta ho Sr. Primeiru Ministru Pesoalmente, tuur ho Sr. Primeiru Ministru maka depois publikamente ba anunsia rezignasaun?
“Teor Mensajen ne’e hanesan ofensivu. Tan ba ne’e Sr. Primeiru Ministru la foo resposta atu ko’alia liu husi telephone,” dehan Agio.
Agio mos relata tan kronojia seluk ne’ebe akontese iha reuniaun konsellu de Ministru ninian bad ala iha iha fulan Marsu ne’e taka ho PM ninia hirus ba Dr. Zacarias ninia SMS. “Iha dia 31 de Marsu konsellu de Ministrus ordinariu, molok atu taka Sr. Primeiru Ministru hatoo nia hanoin. Nia dehan bele haruka rezignasaun por eskritu. Ha’u la simu mainias I ha’u la simu ameasas husi ha’u nia ministru ministru ida ne’ebe de’it. I Sr. Primeiru Ministru foo hanoin katak ba konsellu Ministru tomak dehan hakarak atu ukun povu ukun ho umildade, haraik an la’os ukun ho arogansia. I Sr. Primeiru Ministru dehan ha’u nia pasiensia ne’e iha limites,” Agio hasaran tuir PM ninia lia fuan iha sorumutu Konsellu de Ministru.
Hafoin de Reuniaun ne’e, “gabinete Sr. Primeiru Ministru ninian la foo hatene bu’at sira ne’e hotu ida, foo hatene de’it ho respeitu katak Sr. Primeiru Ministru dehan bele haruka ita boot nia rezignasaun por eskritu mai,” haktuir Agio.
Iha dia 01 de Abril a partir oras 21:00 hetan resposta via SMS husi Ministru Zacarias.
“Sr. Ministru Zacarias hatan katak karta ne’e hakerek hela ona mas ha’u insiste ha’u nia pedidu se Sr. Primeiru Ministru lakohi ko’alia ho ha’u tambein tenke deklrar apertamente,” Agio Sani hikas Sms husi Zacarias.
Tuir observasaun husi Presidente Partidu Milenium Demokratiku katak, “Dr. Zacarias tauk atu lakon ninia pozisaun no halo “Kebohongan Publik ou Public Lier.” Nia hatutan katak nia la fiar Dr. Zacarias hakarak atu husi ninia kargu hanesan Ministru Negosiu estranjeiru no Kooperasaun tan ba se PSD sai husi AMP mak sira lakon barak liu duke hela iha Governu Xanana ninian.”
Iha Governu AMP PSD okupa pozisaun xafe hanesan Vice PM ba asuntus administrasaun no Boa Governasaun, Ministru Negosiu Estranjeiru no Kooperasaun, Ministra Justica, Ministru Dezenvolvimentu Ekonomia, Sekretariu Estadu ida mos Vice Prezidente Parlamentu Nasional maiske sira hetan de’it kadeira neen.
Ih Agio nia jornalista sira hanoin Governu atu fahe premiu husi konferensia loron hat ninian maibe afinal premiu SMS rezignasaun husi Sr. Zacarias Albano da Costa. “Ne’ebe komunikasaun sira ne’e maka funan funan, naba-naba too ohin maibe ohin duni gabinete fahe SMS sira ne’ebe ha’u foin refere ohin ne’e ba ita boot sira en portuges maibe Dr. Naikoli traduz ona ba tetun para hodi tulun ita boot sira,” dehan Ahio hodi soe matan ba Naikoli ne’ebe hamriik besik parede iha ninia liman karuk.
Hataan ba Jornalista bainhira husu karik iha indikasaun tempu ruma ona husi Dr. Zacarias atu hatoo ninia surat rezignasaun sekretariu Estadu Konsellu Ministru ne’ebe sai hanesan fundador ida ba PSD ne’e hateten, “ne’e konforme ona ba Dr. Zacarias da Costa ne’ebe iha kedas ona dia 1 de Abril nia dehan hakerek ona karta ne’e, liu tiha ona semana ida la hatene hakerek hotu ka seidauk ita boot sira husu ba Dr. Zacarias.”
Tuir deskripsaun Primeiru Ministru RDTL hateten katak Dr. Zacarias hanesan ministru
Ida maka mainia liu iha Governu ninia laran karik ne’e oin imajen govenu ninian? “Hanesan Ministru Negosiu Estranjeiru ne’e sai hanesan diplomata numeru um estadu ninian tenke hatene normas no regras de komportamentu ne’ebe ha’u husi ita boot sira maka halo analize ne’eba,” Viadas Agio ho diplomatikamente mos.
Tuir informasaun katak husi membru partisu social demokrata ida ne’e jornal ne’e dada lia ho iha Parlamentu Nasional (12/04) hateten katak Dr. Zacarias halo buka dalan atu hasoru Primeiru Ministru maibe eis Lider Rezistensia ne’e izola hela nafatin Dr. Zacarias. “Tuir ha’u rona hodi kalan iha enkontru partidu ninian Ministru Zacarias halo esforsu dala tolu ona maibe PM lakohi atu hasoru nia. No dala ida dehan PM rona nia ba sai tiha fali ho kareta no tempu seluk PM kala haruka seguransa sira la foo tama,” dehan Membru PSD ne’ebe sei ativu iha partidu ne’ebe husu atu lalika foo sai ninia identidade.
Iha Parte seluk iha loron Tersa feira dader tuku 11 ate 13 Primeiru Ministru hasoru malu ho Prezidente da Republika iha Palasiu Ai tarak laran. Hafoin de enkontru PM Xanana la foo sai buat barak maibe dehan nai ulun Timor nian rua ne’e diskute duni problema refere. Jornalista sira litik PM maibe nia deit katak, “Aban ami sei ko’alia iha konsellu de Ministru ne’e duni hein de’it.”
Tuir Fontes Jornal ne’e ninian katak Prezidente da Republika tenta atu sai mediador ba disputa entre PM ho Ministru Negosiu estranjeiru. Iha dia 8 de Abril Prezidente Horta apela ona ba PM atu lalar manu ruma hodi buka dame tiha.
Karik PM Xanana Sei hakruuk ba Ministru Negosiu Estranjeiru Dr. Zacarias Albano da Costa ho Deputadu Riak Leman ninia ameasa ne’e hodi la hasai Prezidente PSD husi ninia kargu? Ita hein de’it.
“Dr. Zacarias dehan katak nia rezigna an ne’e tan ba konsellu de Ministru dezautoriza nia. Maibe nia antes anunsia publikamente nia hakarak ko’alia Domingo kotuk ne’e kedas ona, ho Sr. Primeiru Ministru antes anunsia publikamente. Ne’ebe asuntus ne’e ho konsellu Ministrus nia desizaun. Prezidente Konsellu Ministru maka Sr. Primeiru Ministru,” dehan Hermengildo Pereira ne’ebe kunesidu ho naran Agio.
Tuir planu Governu aprezenta Lei Prezidensia Prokoler Estadu Timor Leste ninia iha Parlamentu Nasional iha loron 12/04. Prokoler Estadu Timor Leste agora daudaun iha Ministeiru Negosiu Estranjeiru no Kooperasaun nia mahon maibe aprezentasaun iha Parlamentu Nasional sai hanesan evidente momoos katak Primeiru Ministru lakon ona konfiansa ba ninia Ministru Dr. Zacarias Albano da Costa ho foo diretiva ba Sekretariu do Estadu Konsellu de Ministru Agio Pereira hodi halo aprezentasaun ne’e no hetan protestu walk Out husi bankada PSD. “Tuir Regras institusional Ministru ne’ebe ne’ebe de’it maka la iha ona konfiansa husi Sr.Primeiru Ministru nian, ne’e nia suspensu ona. Nia atu aprezenta an ka la aprezenta an nia labele rezume funsoens normais, ate klarifika nia situasaun,” informa Agio Pereira Sekretariu do Estadu Konsellu de Ministru.
Maibe tuir observasaun Tempo Semanal Ministru Zacarias sei hala’o ninia fungsaun hanesan bain-bain iha ninia gabinete iha paia dos kokeirus (pantai Kelapa) dili. Gabinete Ministru Zacarias mos foo sai ona nota de imprensa ida iha 12/04, ne’ebe tuir lider media emprime nasional STL, Timor Post, Diario Nasional ho Tempo Semanal deside ona atu la publika. Tuir Lider media hirak ne’e ministru Zacarias iha 06/04 la foo importansia ba jornalista Timor oan sira hodi soe viadas katak, “ha’u mos uluk jornalista hanesan imi. Maibe Jornalista los duni nian. Nia mos apela atu lalika fiar demais ba notisia ne’ebe foo sai iha jornais sira. “Ami jornais sira hotu rejeita deklarasaun Sr. Zacarias ninian no deside atu la halo kovertura ba atividade Ministru Negosiu Estranjeriu nian too nia husu deskulpa ba ninia deklarasaun ne’e, “ dehan Prezidente Press Club Domingos Saldanha ne’ebe mos hanesan vice Diretor ba Jornal STL.
Zacarias hirus jornais sira tan ba notisia kona ba ninia SMS ne’e publika primeiru husi Jornal Tempo Semanal iha ninia sitiu iha loron 03/04 no hatuun emprime iha loron 05/04 hafoin media hotu-hotu hobur hodi litik ate ohin loron.
Hafoin besik semana rua nia laran anin buras fuu informasaun kona ba polimika SMS rezignasaun Dr. Zacarias Albano da costa husi ninia kargu, iha loron 27/03/2010, iha segunda (12/04) Gabinete Primeiru Ministru, liu husi Sekretariu Estadu Konsellu de Ministru publikamente hatudu SMS ne’ebe manda husi numeru telemovel 7230016 ba PM ne’ebe Jornal ne’e konsege asesu hodi publika dahuluk. Iha dia 07/04 Dr. Zacarias akuza asesor PM ho Sekretariu Estadu Konsellu de ministru no Partidu balun maka tenta hadau ninia kadeira nune’e maka jornalista dala barak tenta ona atu konfirma ba Sekretariu Estadu Konsellu de Ministru maibe Agio Pereira lakohi foo komentariu tan ba eventu Dialogu Internasional Dili no Reuniaun ho parseiru dezenvolvimentu sira sai hanesan prioritariu ba interese nasional. “Ha’u hatene katak iha semana kotuk ne’e ita boot sira husu ha’u atu halo komentariu kona ba akuzasaun sira sai iha jornal no kona mos ba situasaun sira ne’ebe relasiona ho rezignasaun Sr. Ministru Negosiu Estranjeiru Dr. Zacarias nian. Maibe ha’u la halo komentariu. Ha’u ko’alia ho ita boot sira barak, ha’u dehan ita konsentra interese nasional. Interese nasional maka konferensia loron haat nian. Nune’e Agio selu duni ninia tusan promete ba Jornalista sira katak iha segunda Feira ohin atu mai foo informasaun loloos no momoos nu’udar responsabilidade governu nian hodi hakotu tiha espekulasaun hirak ne’ebe iha komunidade nia let, “Ne’ebe ha’u atu hahu lamenta de’it katak iha media, Dr. Zacarias da Costa personifika fali asuntu ida ninia rezignasaun ninian. Maibe ha’u agradese mos katak ha’u la ko’alia ida, mas ha’u nia naran fama boot tebe-tebes iha jornal be, ha’u agradese ita boot sira,” dehan Agio nakonu ho Piadas.
Agio rekonese katak, “ha’u hanoin katak bainhira ita ko’alia Dr.Zacarias ne’ebe ka’er mos kna’ar ministru Negosiu Estranjerius ninia rezignasaun ne’e interese publiku no ineterese mos ba ita hotu-hotu tenke hatene loloos sa ida maka akontese duni,” nia hahu hatuur ninia lian.”
Agio Pereira relata polimika entre Dr. Zacarias ho ninia Xefe Governu ne’e akontese loloos tan deit bainhira Dr. Zacarias tenta atu kontra ordem husi PM Xanana ne’ebe husu atu embaisador Timor Leste iha misaun diplomatika estranjeiru mai hodi partisipa mos iha reuniaun TLDPM (Timor Leste Development Partners Meeting) ne’ebe hahu iha dili loron 07/04/2010. “Ha’u atu hahu katak husi ordem do Konsellu de ministrus ne’ebe hato’o ba embaisadores sira hotu-hotu katak tenke mai partisipa iha loron 4 konferensia internasional, tolu boot tebe-tebes iha ita nia rain ne’e. Hanesan parseiru Dezenvolvimentu nia halibur, G7 estadu Frajil no dialogu internasional ne’ebe ita boot sira hatene detallyu,” nia haktuir.
“Tan ba sa maka (KM) halo desizaun ida ne’e?, Tan ba iha polimika boot husi Dr. Zacarias, Ministru Negosiu Estranjeirus katak foo ordem ba embaisadores sira so bele mai de’it iha Sabado ho Domingo dia 10, dia 11 hodi partisipa programa ne’ebe sira nian ohin (12/04 abertura retiru), konsellu koordensaun Ministeiru Negosiu Estranjeiru nian. Labele mai antes.”
Maibe Primeiru Ministru hakarak atu Embaisador hotu-hotu tenke mai hodi tuir mos iha ekontru doadores sira nian hodi nune’e sira bele kompriende sasan balun, “ne’ebe konsellu de Ministru haree katak ne’e hanesan interese nasional ida maka, konsellu Ministru delivera katak embaisador sira hotu-hotu tenke mai. Ne’ebe Sr. Primeiru Ministru nu’udar Prezidente konsellu Ministrus haree katak situasaun ne’e la la’o ba oin no la la’o ba kotuk hodi fo sai duni dezpaisu ida ka ordem ida ba embaisador sira hotu-hotu atu mai. Foo sai ordem ne’e iha 26 de Marsu,” esplika Agio.
“Ne’ebe bainhira foo informasaun ne’e ba embaisador sira hotu-hotu, Sr. Ministru Zacarias da Costa la husik atu embaisador sira ne’e simu dezpaisu ida ne’e. Sra. Sekretaria Jeral Ministeiru Negosiu Estranjeriu ninian tuir atetude neutral, professional simu ordem husi Sua Exelencia Primeiru Ministru fahe duni dezpaisu Sr. PM ninian ba embaisador sira.”
Tuir Agio Pereira katak Ministru Negosiu Estranjeiru mos hirus maka’as bainhira rona sekretaia Jeral MNEC nian fahe dezpaisu PM ho numeru referensia 0414/GPM/III/10 maiske Xanana rasik “determina ona” atu Vicky Tchong informa lalais ba embaisador Timor Leste nian tomak. “Maibe nia (Minstru) la simu. Ameasa husi Sr. Ministru Dr. Zacarias da Costa katak mak o fahe dunik dezpaisu ida ne’e ba embaisador sira hotu-hotu sein ha’u nia autorizasaun maka o (ingles) dehan immediately suspended katak suspensu imediatamente.,” dale Agio.
Tempo Semanal nota katak relasaun entre Ministru Negosiu Estranjeiru mos la’os aat de’it ho Xefe Governu maibe mos ho Embaisador barak maka lamenta ho desizaun ne’e hodi hili liu halo tuir ordem PM ninian duke sira nia Ministru nia Ordem.
“Ha’u hanoin hanesan mos embaisador sira seluk, ami hotu konfundi ho atetude ho desizaun rua maibe ami hili liu mak halo tuir Primeiru Ministru ninian,” dehan Embaisador ida ne’ebe lakohi ninia naran foo sai iha jornal ne’e bainhira dada lia ho Tempo Semanal durante retiru iha MNEC. Nia hatuir katak ninia belun embaisador ida maka konsege troka email ho ministru Negosiu estranjeriu hodi diskute kona ba asuntu refere. “Kuandu ko’alia kona ba loyalidade no halo tuir ordem ha’u hili halo tuir maun boot ninia,” nia dehan.
Hanesan haktuir husi eis Veteranu da rezistensia ho naran kode Tigre katak uluk iha ai laran la iha rejimentu, regulamentu no lei sira maibe Falintil no klandestina sira sempre halo tuir de’it sa ida maka Xanana haruka.
Maibe ohin regulamentu no lei hotu iha ona no osan la falta nusa maka membru governu balun trai fali konfiansa PM ninian.Nune’e duni ha’u hanoin lala’ok Dr. Zacarias ninia kontra ona rezolusaun konsellu Ministru no husu Primeiru Ministru Maun Boot lalika hakfodak hodi hasai tiha Ministru bandel sira ne’e husi ninia governasaun,” dale Tigre.
Dr. Zacarias hanesan Ministru Negosiu Estranjeiru la hakruuk ba ordem ninia superior ninian. “Tan ba situasaun ida ne’e, la haktuir desizaun konsellu Ministrus ninian,”Agio fo razaun.
Maiske nune’e Governu kontente tebes ho atuasaun Sekretaria Jeral ministeiru Negosiu Estranjeiru ninian ne’e konsege exekuta ninia servisu ho didiak. “Dezpaisu ne’e too hotu ona ba Sr. Embaisador sira barak, maka ita haree rezultadu sr. embaisadores sira barak mai dunik,” hahi Agio.
Lia na’in Governu nian ne’e mos relata katak iha 23 de marsu Dr. Zacarias da Costa informa mos husi Sms ida ba gabinete Sr. Primeiru Ministru katak nia kansella nia vizita ba Brasil hodi ba partisipa iha reuniaun extra ordinariu konsellu de ministrus CPLP ninian. Tan ba nia tenke tratamenetu iha Jakarta depois deskansa iha Bali, depois bele karik sei ba mos halo check up iha Singapura. “Gabinete Sr Primeiru Ministru simu informasaun ida ne’e husi SMS,” dehan Agio.
Hafoin mosu ordem Primeiru Ministru loron 26/03 bainhira, Dr. Zacarias ba tiha halo tratamentu no Check up iha Bali. Nune’e duni, “dia 27 (Marsu 2010) sabadu kalan, ita nia oras tuku 10:30 (tuku sanulu ho balu) haruka mensajen mai Sr. Primeiru Ministru liu husi asesora Sr. Primeiru Ministru ninian dehan katak, “ha’u foin maka hatene katak iha ha’u nia auzensia konsellu de Ministru halo desizaun ida dezaturiza ha’u ka hasai autoridade husi ha’u. Tan ba ne’e maka ha’u la iha alternative ida, aprezenta ha’u nia rezignasaun. Maibe antes aprezenta ha’u nia rezignasaun no anunsia publikamente ha’u hakarak aban kedas ko’alia ho Pm.”
Iha findu Semana no kala PM iha momentu ne’eba dala ruma sente kole ho ceremonia graduasaun no Promosaun PNTL iha palasiu nia. “Ne’e sabadu kalan boot ne’ebe aban Domingo loron santu, maka ordem husi Dr. Zacarias iha Bali, Jakarta ka Indonesia. Ha’u la hatene. Haruka mai kalan boot dehan katak aban kedas ko’alia ho Primeiru Ministru tan ba nia atu anunsia ona publikamente ninia rezignasaun,” Agio lamenta Agio ninia atetude ne’e.
Nia haktuir reasaun, “Sr. Primeiru Ministru simu informasaun ne’e, nu’udar primeiru Ministru hotu-hotu normal la kontente ho informasaun ida ne’e;Tan ba primeiru ita iha rai liur halo nusa maka ita anunsia ita nia rezignasaun, I hakarak ko’alia kedas ho Xefe do Governu Sr. Primeiru Ministru para anunsia ona publikamente?, Nusa maka la fila tiha ona mai ita nia rain konsulta lai ita nia partidu, konsulta lai ita boot nia familia sira, konsulta lai Sr. Prezidenti da Republika no konsulta lai ema hotu-hotu ne’ebe importante ba ita nia estadu tan ba interese nasional, konsulta ho Sr. Primeiru Ministru Pesoalmente, tuur ho Sr. Primeiru Ministru maka depois publikamente ba anunsia rezignasaun?
“Teor Mensajen ne’e hanesan ofensivu. Tan ba ne’e Sr. Primeiru Ministru la foo resposta atu ko’alia liu husi telephone,” dehan Agio.
Agio mos relata tan kronojia seluk ne’ebe akontese iha reuniaun konsellu de Ministru ninian bad ala iha iha fulan Marsu ne’e taka ho PM ninia hirus ba Dr. Zacarias ninia SMS. “Iha dia 31 de Marsu konsellu de Ministrus ordinariu, molok atu taka Sr. Primeiru Ministru hatoo nia hanoin. Nia dehan bele haruka rezignasaun por eskritu. Ha’u la simu mainias I ha’u la simu ameasas husi ha’u nia ministru ministru ida ne’ebe de’it. I Sr. Primeiru Ministru foo hanoin katak ba konsellu Ministru tomak dehan hakarak atu ukun povu ukun ho umildade, haraik an la’os ukun ho arogansia. I Sr. Primeiru Ministru dehan ha’u nia pasiensia ne’e iha limites,” Agio hasaran tuir PM ninia lia fuan iha sorumutu Konsellu de Ministru.
Hafoin de Reuniaun ne’e, “gabinete Sr. Primeiru Ministru ninian la foo hatene bu’at sira ne’e hotu ida, foo hatene de’it ho respeitu katak Sr. Primeiru Ministru dehan bele haruka ita boot nia rezignasaun por eskritu mai,” haktuir Agio.
Iha dia 01 de Abril a partir oras 21:00 hetan resposta via SMS husi Ministru Zacarias.
“Sr. Ministru Zacarias hatan katak karta ne’e hakerek hela ona mas ha’u insiste ha’u nia pedidu se Sr. Primeiru Ministru lakohi ko’alia ho ha’u tambein tenke deklrar apertamente,” Agio Sani hikas Sms husi Zacarias.
Tuir observasaun husi Presidente Partidu Milenium Demokratiku katak, “Dr. Zacarias tauk atu lakon ninia pozisaun no halo “Kebohongan Publik ou Public Lier.” Nia hatutan katak nia la fiar Dr. Zacarias hakarak atu husi ninia kargu hanesan Ministru Negosiu estranjeiru no Kooperasaun tan ba se PSD sai husi AMP mak sira lakon barak liu duke hela iha Governu Xanana ninian.”
Iha Governu AMP PSD okupa pozisaun xafe hanesan Vice PM ba asuntus administrasaun no Boa Governasaun, Ministru Negosiu Estranjeiru no Kooperasaun, Ministra Justica, Ministru Dezenvolvimentu Ekonomia, Sekretariu Estadu ida mos Vice Prezidente Parlamentu Nasional maiske sira hetan de’it kadeira neen.
Ih Agio nia jornalista sira hanoin Governu atu fahe premiu husi konferensia loron hat ninian maibe afinal premiu SMS rezignasaun husi Sr. Zacarias Albano da Costa. “Ne’ebe komunikasaun sira ne’e maka funan funan, naba-naba too ohin maibe ohin duni gabinete fahe SMS sira ne’ebe ha’u foin refere ohin ne’e ba ita boot sira en portuges maibe Dr. Naikoli traduz ona ba tetun para hodi tulun ita boot sira,” dehan Ahio hodi soe matan ba Naikoli ne’ebe hamriik besik parede iha ninia liman karuk.
Hataan ba Jornalista bainhira husu karik iha indikasaun tempu ruma ona husi Dr. Zacarias atu hatoo ninia surat rezignasaun sekretariu Estadu Konsellu Ministru ne’ebe sai hanesan fundador ida ba PSD ne’e hateten, “ne’e konforme ona ba Dr. Zacarias da Costa ne’ebe iha kedas ona dia 1 de Abril nia dehan hakerek ona karta ne’e, liu tiha ona semana ida la hatene hakerek hotu ka seidauk ita boot sira husu ba Dr. Zacarias.”
Tuir deskripsaun Primeiru Ministru RDTL hateten katak Dr. Zacarias hanesan ministru
Ida maka mainia liu iha Governu ninia laran karik ne’e oin imajen govenu ninian? “Hanesan Ministru Negosiu Estranjeiru ne’e sai hanesan diplomata numeru um estadu ninian tenke hatene normas no regras de komportamentu ne’ebe ha’u husi ita boot sira maka halo analize ne’eba,” Viadas Agio ho diplomatikamente mos.
Tuir informasaun katak husi membru partisu social demokrata ida ne’e jornal ne’e dada lia ho iha Parlamentu Nasional (12/04) hateten katak Dr. Zacarias halo buka dalan atu hasoru Primeiru Ministru maibe eis Lider Rezistensia ne’e izola hela nafatin Dr. Zacarias. “Tuir ha’u rona hodi kalan iha enkontru partidu ninian Ministru Zacarias halo esforsu dala tolu ona maibe PM lakohi atu hasoru nia. No dala ida dehan PM rona nia ba sai tiha fali ho kareta no tempu seluk PM kala haruka seguransa sira la foo tama,” dehan Membru PSD ne’ebe sei ativu iha partidu ne’ebe husu atu lalika foo sai ninia identidade.
Iha Parte seluk iha loron Tersa feira dader tuku 11 ate 13 Primeiru Ministru hasoru malu ho Prezidente da Republika iha Palasiu Ai tarak laran. Hafoin de enkontru PM Xanana la foo sai buat barak maibe dehan nai ulun Timor nian rua ne’e diskute duni problema refere. Jornalista sira litik PM maibe nia deit katak, “Aban ami sei ko’alia iha konsellu de Ministru ne’e duni hein de’it.”
Tuir Fontes Jornal ne’e ninian katak Prezidente da Republika tenta atu sai mediador ba disputa entre PM ho Ministru Negosiu estranjeiru. Iha dia 8 de Abril Prezidente Horta apela ona ba PM atu lalar manu ruma hodi buka dame tiha.
Karik PM Xanana Sei hakruuk ba Ministru Negosiu Estranjeiru Dr. Zacarias Albano da Costa ho Deputadu Riak Leman ninia ameasa ne’e hodi la hasai Prezidente PSD husi ninia kargu? Ita hein de’it.
1 comment:
Any chance of a brief English-language summary for us distant but connected malaes? Thanks. John W
Post a Comment