SYDNEY MORNING HERALD: FOUR CORNERS HETAN AKUZASAUN KONA BA ARTIGU NEEBE TULUN HATUN ALKATIRI

SYDNEY MORNING HERALD 8 SETEMBRU 2011

HUSI WENDY FREW

Sineasta (produser film nian) ida dehan katak programa ABC nia konabá Timor-Leste foti liafuan hosi testemuña la-kredível, Wendy Frew hakerek.

Dokumentáriu FOUN ida konabá Timor-Leste mai foti kestaun barbarak konabá programa TV ABC nian ida - ne’ebé simu prémiu Gold Walkley, ida nebe’e mak halo Mari Alkatiri tun hosi Primeiru-Ministru iha tinan 2006.

Breaking the News, (iha Tetum “Nakfera Notisia”) ho diresaun Nicholas Hansen nian, hare’e-bá relasionamentu entre jornalista lokal no estranjeiru sira iha Timor-Leste no hare’e mós bá programa “Stoking the Fires” (iha Tetum “Sudi Ahi”) programa Four Corners nian. Hansen, ema ne’ebé lori tinan ha’at hodi halo peskiza no halo filme ba dokumentáriu, dehan Four Corners pinta figura ida ne’ebé lori-sala ita bá alegasaun envolvimentu governu nian hodi fó kilat ba milísia sivil – kestaun ne’ebé to’o orasne’e seidauk mós no seidauk mo’os lolo’os. Nia dehan ba Herald katak Four Corners nia nakloke a’an atu simu testemuña hosi ema ida nebee la-kredível nomos la-konsege investiga ligasaun ne’ebé bele hare ba milisia ida iha tempu ne’ebá neebe karik iha ligasaun ho prezidente Xanana Gusmão tau ninia reportajen “ba lalaok ida ne’ebé ladún metin”.

Four Corners uluk investiga ona reklamasaun balu katak iha fulan Maiu 2006, bainhira Timor-Leste hanesan besik lo’os atu tama ba funu sivil, Alkatiri haruka ninia ministru interior, Rogério Lobato, atu fó-kilat ba ekipa seguransa sivil sekreta ida. Reportajen ne’e harii buat ne’ebé mak nia dehan evidénsia ba Alkatiri pelu menus hatene katak ninia ministru iha tempu ne’ebá fahe-hela kilat ba ema sivil.

Nia koalia ho lider milisia nian ida, Comandante Railos, ne’ebé dehan katak Alkatiri dehan ba nia atu “elimina”(oho-tia) soldadu deskontente 600 (hanaran petisionárius), lider opozisaun sira, lider militar balu no membru fretilin hirak ne’ebé mak la tuir Alkatiri.

Lobato ikus-mai hetan kadeia tinan hitu tamba omisídiu kulpozu. Alkatiri nega alegasaun hirak ne’e, no prokurador sira mós dehan katak laíha evidénsia ne’ebé mak suporta alegasaun hirak ne’ebá.

Four Corners filma “lasu” ida ne’ebé Railos halo-finji tiru malu ho petisionáriu sira, hafoin nia dere ba Lobato hodi husu karik nia bele tiru sira. Maibe laíha petisionáriu ruma iha fatin ne’eba.

Hansen nia dokumentáriu – ne’ebé hatudu fofoun iha Dungog Film Festival iha fulan Maiu no sei hatudu iha sinema sira iha Sydney fulan oin-mai – entrevista jornalista timoroan sira neebe dehan katak Four Corners la konta istória tomak.

Reporter ida hosi Timor Post, Rosa Garcia, ne’ebé uluk serbisu ho Four Corners, dehan katak nia la-hatene se’e mak husu ba Railos atu halo sena tiru-malu ida ne’e no mos nia hanoin Four Corners mós lahatene. Nia dehan katak bainhira nia konta istória milisia nian ida ne’e ba ABC, nia dehan Railos ho nia ema sira subar-án hela iha Gusmão nia uma.

Iha Hansen nia dokumentáriu, Garcia dehan: “Ami la-konsege entrevista Xanana Gusmão. Tamba ne’e mak programa Four Corners nian neeba la kompletu, ba hau.”

Produtor Ezekutivu Four Corners nian, Sue Spencer, uluk dehan ba Herald, Four Corners nafatin hamriik ho programa ne’ebe sira halo. Nia nega katak laós nia mak la-konsege buka-tuir ligasaun ho Gusmão, maibé nia (Gusmao) mak lakohi simu nia entrevista. Nia dehan katak programa “aprezenta duni evidénsia katak Alkatiri hatene-hela katak ema fahe-kilat ilegál ba sivil sira no nia la-konsege atua adekuadamente. Laíha fatin ruma iha dikumentáriu [Hansen] mak kontesta revelasaun hirak ne’e.”

Nia dehan programa hatudu lolo’os katak Railos laíha prova katak Alkatiri mak hakarak elimina-tia petisionáriu sira no laíha razaun reklamasaun hosi ninia oponente sira la-devia hetan investigasaun. Maibé Hansen dehan katak hatene hela se’e mak iha senáriu nia kotuk “sei bele husik sai informasaun importante konabá Railos nia kúmplise sira.”

“Atu simu katak ema naun-kredível hanesan Railos ne’e, biar nia prontu atu inkrimina ministru interior ida no primeiru-ministru, nia la ba buka apoiante maka’as ruma, nomos taka tia odamatan balu ba inkéritu no hasés tia ekilíbriu ne’ebé mak investigasaun idane’e presiza.”

“Ami nota katak Railos nia tentativa atu du’un nia kaer kilat ba ordem mai hosi Primeiru-Ministru Mari Alkatiri la konvense bainhra koko nia iha tribunal.”

Hafoin difuzaun Four Corners, no hare’e-bá kaos iha kapital Dili iha fulan balu nia laran, no presaun mai bebeik hosi Gusmão, Alkatiri rezigna-án. “Ida ne’e mak loke dalan luan ba Jose Ramos-Horta hodi kandidata-án ba prezidente no Gusmão ba fatin primeiru-ministru,” Hansen nia filme dehan.

Editor Timor Post nian, Mouzinho Lopes, dehan iha filme ne’e katak Gusmão ema polítiku ida espertu maibé “perigozu”. “Bele konsidera hanesan jogu ida Xanana Gusmão nian tamba Railos ninia ema … Mak halimar [Gusmão] dala ida, nia sei halimar dala rua.”

UN nia invetigasaun ba violénsia hetan katak Railos lori ema kombatente na’in 31 halo emboskada ba soldadu Timoroan sira no nia simu farda no kilat hosi Lobato nia ordem. La simu katak Alkatiri haruka Railos atu “elimina” (oho) ninia oponente politiku sira maibé dehan katak iha “suspeisaun razoável katak antigu primeiru ministru ne’e pelu menus hatene konabá fahe-kilat [polisia nian] ba ema sivil”.

Fretilin, partidu uluk kaer ukun, ne’ebé lakon ukun iha 2007, uluk reklama katak Railós mak responsável ba atu violénsia sira lao bebeik bainhira nia lori-hela surat viajen ho asinatura Gusmão nian.