Eis Falintil ho Klandestina Kestiona Nasionalidade Dupla ba Membru Orgaun Soberanu

Timor Leste Celebra Aniversariu Independente ho Heroi Nasionalidade Dupla.


Loron 20 fulan maiu tinan ne’e, Kosok oan RDTL halo tinan walu ne’e moris tan ba ho sakrifisiu boot husi rai ne’e ninia oan mane no feto sira. Iha tinan walu ne’e nia laran kosok oan ne’e dala balun hetan susar maibe sei hamriik metin nafatin.Maiske nune’e ulun boot balun sei pinor sira nia sidadania tan ba retorika direitus Umanus. La to’o de’it iha ne’e. Maluk balun ne’ebe uluk goza ninia moris diu’ak iha Australia ohin sei kaer nafatin pasaporte rua nia pior liu tan iha ingtenasaun atu husu fali federasaun ba nasaun vijinu ne’e. Ne’e hatudu katak dala ruma maluk sira la pronto atu enfrenta situasaun difisil ruma no gosta standard dobru. Hanesan preokupasaun husi Andre da costa Belo alias L4 hanesan eis membru Falintil no eis responsabel kaixa no juventude iha resistensia kontra okupasaun no integrasaun Indonesia hato’o ninia lamenta ho atetude Ministra Finansas Emilia Pires ne’ebe dehan dehan iha ninia email ba nia belun katak “Diak liu Timor Leste Federasaun ba Australia. Nia mos akuza Ministra Emilia Pires la iha nasionalismu tan ba kaer dala ruma iha pasaporte barak entaun la iha leadade ba nasaun ne’e. “Se nia nu’udar ema rezistensia nia membru ida karik biar Timor ne’e mosu krize ka Timor ne’e monu ba susar sa de’it loloos ne’e ita labele ko’alia bu’at sira ne’e hotu. Nein..nein ita nunka atu ko’alia kona ba federasaun, ita nunka bele ko’alia kona ba integrasaun tan ba ukun an ne’e ukun loloos. Nune’e duni sai Timor oan ida ke loloos, nasionalidade Timor loloos. Ne’e hanesan uluk ita funu ho Indonesia. Jovens sira no hamutuk ho ami falintil sira funu kontra Indonesia dehan di’ak ka la diak ita tenke hetan Ukun an biar ida mesak mos tenke ukun an. Mai ita biar moris sei susar, krize mosu, ekonomia ita sei terus no tentasaun oioin sei mosu karik mos ita ne’e fiar metin katak ukun an ne’e, ukun nafatin. Maibe barak liu ne’e la’e hanesan mos ministra ko’alia daudaun ne’e. Iha tempu ne’eba komu Indonesia hodi osan no ekonomia domina entaun halai ba hamutuk ho Indonesia i ikus mai mosu ona reformasi ne’e maka fila mai. Agora dehan sira maka halo barak liu. Balun agora dehan ita tuu maka manan maibe la iha rezistensia mos la mosu tuu. Se rezistensia la iha entaun tuu ne’e mosu husi ne’ebe?”

“Uluk barak liu mos la iha garantia katak ita atu ukun an i agora mos sira barak ko’alia hanesan ne’e tan ba sira la iha garantia katak nasaun ne’e bele la’o ba oin ne’e seidauk metin. Sira nia hanoin ne’e la metin tan ba sira uluk moris iha liur ne’eba i nunka koko susar.”

“Ho hanoin badak ha’u bele dehan ita luta ba ukun rasik ne’e hodi ema barak nia sakrifisiu, ne’ebe ko’alia kona ba nasionalismu no patriotizmu iha nasaun nasaun ita laos pasaporte rua fali nune’e lololos tenke ka’er pasaporte ida la’os pasaporte rua ka tolu. Loloos ita tenke iha pasaporte ida no tenke kaer nasionalidade ita nian rasik.”

Tuir L4 kestiona nasionalidade Ministra Emilia Pires ninian no husu loyalidade Ministra ne’ebe mos mos servisu besik liu ba Fundasaun Geoge soros nian ne’e. Nune’e nia ezije atu lei ida hodi hasai tiha nasionalidade doubla ba membru orgaun soberanu sira. “Loloos ne’e hanesan sidadaun Timor tenke ita tenke iha de’it pasaporte ida. Ita labele pasaporte rua tolu. Bele iha pasaporte Timor ninian maibe tuir ida-idak ninia nivel katak balun kaer pasaporte komersiu nian ka politiku nian ne’e bele. Maibe kuandu iha pasaporte rua tolu ne’e kerdizer ke boot balun hanoin ba nasaun ne’e seidauk metin no la iha fiar an katak Timor ne’ebe bele la’o ba oin.”

“Hanesan membru falintil barak mos hanoin maka iha preokupasaun tan ohin loron ne’e tan ba boot sira iha hanoin dook, matenek liu, kuinese liu rai entaun sira haree ba ita nia ukun ne’e hanesan foin maka hetan nune’e sira duvidas hela katak nasaun ne’e atu sai di’ak ou la diak. Mas hanesan ita garante katak uluk ita terus iha ai laran no hanesan joven sira iha klandestina ninia hanoin ne’e maka ita ukun an ne’e dala ida. Boot sira la’e. Advezes sira hare ita Timor nia karate hanesan ne’e ne’ebe sira hanoin ita sei han malu entaun sira buka dalan atu iha pasaporte rua tolu ka iha warga Negara rua ou tolu nune’e kuandu situasaun Timor ne’e aat karik sira bele salva sira nia aan. “

Nia informa katak, “ema ne’ebe uluk hanesan Falintil, rezistensia no jovens terseira jerasaun sira ne’e maka hanoin diak ka la diak sira sei hela ikha sira nia rain. Maibe ulun boot sira ne’e tan ba sira matenek no iha kuinesimentu barak entaun sir abele hetan pasaporte rua ka tolu kuandu sira halo tiha problema sira buka salva sira nia vida no familia.”

Tuir eis membru rezistensia ne’e katak Ministra Finansas ne’e la terus iha 2006 tan ba nia iha nasionalidade barak hodi serve hanesan staff internasional iha rai seluk. “hanesan iha 2006 boot sira halo povu kiik han malu, povu kiik maka hali ba foho, subar iha Dili laran maibe boot sira iha pasaporte rua tolu maka kuandu krize mosu balun halai ba Australia, Indonesia no Portugal mos nasaun sira seluk. Kuandu situasaun diak sira mai fali.”

Iha parte seluk Saturnino Belo alias Brani Nafatin ne’ebe iha tempu rezistensia tan ba de’it defende ninia nasionalidade maka tenke sulan iha kadeia too Indonesia no livre hafoin de interfet tun iha Timor alega katak Ministra Finansas Emilia Pires halo ona traisaun hasoru herois ba libertasaun nasional. “Ba ha’u nia haree kuandu nia husu fali federasaun ba Australia ne’ene nia la’os sidadaun Timor. Ne’e nia oportunista ida hakarak fali faan Timor hanesan deklarasaun Balibo. Agora nia maka hakarak komesa fali hahalok hanesan iha 75 ne’ebe sira hakarak fali ita atu husu fali federasaun ba Australia. Ne’e nia nega sakrifisiu sira povu no herois sira nia iha luta vinte kuatru anus nian sa tan nia mos kaer pasaporte bara-barak,” dehan Saturnino.

Nia rekomenda atu orgaun soberanu sira presiza halo lei hodi hasai tiha sidadania dupla ba ukun nain sira. “Ha’u hanoin konstituisaun bele garante katak ema hotu iha direitu be;le hili sidadaun liu ida maibe ha’u husu atu Parlamentu Nasional halo lei ida atu se de’it maka atu sa’e ba ka’er ukun sira tenke iha nasionalidade uniku tan ba kestaun ne’e lealdade iha sira nia servisu. Efeitu negative seluk maka kuandu boot sira nauk tiha osan povu nian sira halai ba subar tiha iha Australia ka nasaun seluk ital abele ba ka’er.”

Ate agora Nasaun Timor Leste ho Australia seidauk ikha akordu extradisaun ruma nune’e Saturnino ninia deskonfiansa ne’e bele loos.

Apelu Saturnino alias Brani Nafatin ne’ebe dehan halo lei ida atu ukun nain sira iha de’it nasionalidade uniku ba membru orgaun soberanu hanesan husi Governu, Parlamentu, Tribunal, Militar, Poliksia no Diplomata sira ne’e bele lahetan rezultadu tan ba tuir realidade deputadu sira ne’ebe maka atu aprova lei ne’e mos barak mak urguliu atu ka’er pasaporte rua hanesan Deputadu husi Bankada Fretilin DR. Jose Texeira ne’ebe daudaun ne’e sei nafatin hanesan sidadaun Australia no Timor Leste dehan, “ha’u defende situasaun ida iha konstituisaun ne’ebe defende katak bele iha multi nasionalidade. Ba ha’u ida ne’e ha’u la kestiona ida ne’e. La’e...la’e..ha’u apoiu ba Timor ona sira ne’e iha dupla nasionalidade.”

Maiske laran todan atu husik nasionalidade estranjeiru maibe DR. Texeira tenta atu konvense povu katak nia iha intensaun diak hodi dehan,”se lei ka konstituisaun muda no ha’u tenke hili Timor ne’ebe ha’u nia rain doben.”

Iha konstituisaun konsagra RDTL asembleia konstituante ne’ebe maioria ninia membru mai husi Partidu Fretilin iha momentu ne’eba maioria vota afavor ba artigu autoriza atu iha dupla nasionalidade. “Keta haluha katak ida ne’ene mai husi konstituisaun. Konstiuisaun aprova tiha ona. Iha tempu ne’eba liu husi debate ida,”defende Texeira.

Maibe Eis Prezuneiru Politiku no responsavel organizasaun Juventude ba luta Uku7n Rasik an dehan, “Dupla cidadania iha konstituisaun ne’e la fo mos benefisio ba rai ida ne’e, tamba iha parte balun saida mak sira tau iha konstituisaun kona ba dupla cidadania ne’e sai hanesan base legal ba maun boot sira hodi semo ba semo mai. Ita tenke cuidado tamba konstituisaun ne’e oferese deit liras ba sira hodi sira bele semo ba mai. Kuando situasaun ruma mosu, sira lakohi terus ho povo, buka dalan uluk tamba sira mak iha dupla cidadania. Iha Timor mos bele moris, iha Portugal mos bele moris, iha Australia mos bele moris, iha Indonesia mos bele moris. Iha mundo nebe sira iha ba, sira moris nafatin. Sira adopta fali kultura ema rai liur nian e haluha fali sira nian an rasik.

“Biasanya akontese, ema sira nebe hili dupla cidadania, ema politika nain sira nebe lao dor,” dehan Mausiri.

Ho diplomasia DR. Texeira foo argumentu hodi justifika ninia razaun katak Timor oan barak maka iha pasaporte rua fasilita ona jovens barak ba servisu iha Irlandia no Inglatera. Nune’e nia diskorda ho argumentu husi eis membru rezistensia sira ne’e. Bainhira TS halo klarfifikasaun katak Eis rezistensia ninia emar ezije la’os ba sidadaun hotu-hotu maibe sira husu atu halo lei ba membru orgaun soberanu sira maibe DR. Texeira dala ida tan dehan, “ne’e diskriminasaun.”

“Iha konstituisaun fo direito ba kada ema ida atu deside ninia hakarak ne’e monu iha cidadaun ida nebe. Maibe, hau husu para iha lei oan ruma para atu defini e regula ema kartaun cidadania rua ne’e. Ne’e para sira atu sai ba liur mos sira tenke toma atensaun tamba ho nune’e ita nian lei tuir hela sira. Ne’e para sira halo salah ruma, por ijemplo iha Portugal, ita iha autorizasaun atu bolu fila hodi halo justisa iha rai laran.”

“Lei ida ne’e presija liu-liu ba membros deputados sira, membros governo sira, atu nune’e se karik ita identifika membro governo ruma sai ona naukten sira labele subar an fali ho dupla cidadania. Por ijemplo, ema otonomista sira tama tiha ona mai iha ne’e hela hamutuk ho ita, ita laiha lei ida hodi regula sira. Iha otonomista balun ke mai la liu hosi teste cidadania ida ke adekuada. Nia lakohi ona ukun rasik an tamba sa mak nia mai goza hela ukun rasik an. Hanesan Timor oan sira nebe uluk iha liur, tenke iha mos lei hodi regulariza sira, tamba se lae sira manan tiha nasaun nian osan, sira halai sai tiha, ita buka la hetan.”

Hataan ba DR. Texeira, Mausiri, “hanesan ema resistensia, iha situasaun ida atu defende identidade ema Timor oan nian ne’e, ema sira hanesan ne’e hau la konta ida ou hau la tau fiar tamba iha deklarasaun nebe hato’o ne’e hakarak atu ignora tiha fali luta nebe povo halo ne’e. Matenek sira mai hosi liur ne’e la usa sira nian matenek proprio hodi lori rai ne’e ba oin. Hau la fo importansia ba deklarasaun nebe Timor oan sira mai hosi liur halo, tamba sira ne’e laos terus nain.”

Iha parte seluk eis membru Falintil ida ne’ebe alizadu nune’e hafoin de ukun rasik an besik liu ba partidu Fretilin ne’e dehan, “Deputadu sira maka halo lei hodi defende liu-liku ukun nain sira nia interese. Hau la fiar katak sira sei muda lei ne’e tan ne’e iha sira nia interese.”

“Ha’u nia liman tohar ne’e kala tan ba beikten be ba defende ema bandeira rua sira no pasaporte sanulu sira ne’e nia interese.”

“Ha’u ezije ba Maun ba se de’it sebele muda halo lei ida hodi hasai tiha nasionalidade seluk husi Ukun nain sira. Mai ha’u prova maka deklarasaun husi Sr. Ministra Finansas,” eis Falintil ne’ebe ninia liman tohan no ain mos alizadu ne’e dehan ho oin hirus.

Ernestu Fernandez alias Dudu eis Falintil iha rejiaun IV foo hanoin ba Ministra Finansas katak, “ema mate barak tan ba Ukun rasik an nune’e ko’alia kuidadu ho lia fuan. Povu barak mate ne’e tan ba ukun rasik an la’os tan ba federasaun.

Kona ba ukun nain sira ne’ebe ka’er pasaporte liu ida Dudu dehan, “uluk povu mate la’os tan ba pasaporte rua ka tolu. Tan ne’e ukun an hotu tenke sai de’it sidadaun ba Timor.”

Preokupasaun hanesan mos mai husi Rui Castro eis Joventude ne’ebe Kopassus sira kaer husi Kupang lori mai Dili meadu 1997 baku too kleuk la aceita ho sidadania rua. “Tuir lolos labele tamba sai pejabat negara, labele representa nasaun rua maibe representa nasaun ida. Se lae iha konflito ruma, tenke defende interese nasaun rua. Iha konflito ida tenke defende interese nasaun ida, laos rua. Se povo bain-bain mak iha cidadania rua ne’e problema (ketak) ida. Mas pejabat negara ne’e atu sai fali pejabat ba rai rua ka?,” dehan Rui Castro.

“Pejabat negara tenke ser iha passaporte ida deit e nasaun ida deit. Se labele halo lei entao sira buka diak deit. Ita koalia kona ba direitos humanos ema nian, ita tenke defende direitos Timor oan nian, laos ba defende fali oportunista sira nian.”

“Tuir hau nia prinsipio hau nunka aseita dupla nasionalidade maske konstituisaun hakerek. Dupla nasionalidade ne’e bele, laos dehan labele. Maibe, konstituisaun tenke defini liu tan, wainhira ema ida kaer kargo, nia tenke hili ida e laos kaer rua ne’e hotu. Ida ne’e mak importante,” dehan Rui Castro

Nia akresenta katak, “Representante nasaun hanesan Embaixador, Konsul, Ministros, ne’e tenke hili ida. Se lae kuando nia halo korupsaun e nia halai ba hela tiha iha Australia ka Portugal, ita labele halo buat ida tamba nia mos cidadaun Australia. Extradisaun rasik so halo kuando ita iha ona akordo maibe durante ne’e seidauk iha.”

Deputadu Aniceto Guterres mos sente situasaun ne’e presiza hetan atensaun tan ba “Ema ida iha cidadania rua ka tolu depois okupa kargo ida, ita la hatene nia atu sai servidor ba los ida nebe? Ida ne’e mak problema. Agora se okupa kargo ida hanesan ministro, balun keta primeiro ministro tan karik, nian lealdade ne’e ba los nebe?”