Iha loron 07/05 delegasaun Woodside ne’ebe lidera husi Don Voelte mai hasoru malu ho Prezidente da Republika Demokratika Timor Leste, Jose Ramos Horta no Sekretariu Jeral Partidu Fretilin Dr. Mari alkatiri. Iha fatin Primeiru Ministru RDTL lakohi atu hasoru malu ho delegasaun ne’e inklui rejeita proposta enkontru ne’ebe husu husi Ministru Negosiu Estranjeiru Australia ne’ebe sei hala’o iha Aileu loron 14/05/2010 tan ba diskorda ho obsaun kadoras Greater Sunrise. Iha semana ruma liu ba Prezidente da Republika foo sai ona ninia sujeztaun atu dezenvolvimentu greater sunrise uza FLNG maibe IV Governu mantein nafatin Kadoras ne’e atu dada mai Timor Leste.
Prezidente da Republika hasoru malu ho Ulun boot Woodside iha (07/05) tuku 12:00 OTL. “Ha’u atu enkontru ho ema husi Woodside agora,” dehan Horta Minutu ruma antes delegasaun Woodside too iha palasiu Prezidente.
Maibe antes ne’e PR dehan ona ninia diponibilidade atu ko’alia ho Woodside. “Ha’u Prontu no oviamente sei kontente liu tan atu simu vizita husi Woodside nia CEO, Sr. Don Voelte no ninia ekipa. Nune’e ha’u bele rona direitamene sira nia argumentu kona ba vantajen sira nia desizaun hodi obta sistema Floating LNG iha prosesu gas iha area Greater Sunrise, duke kadoras ida ba Darwin ka mai Timor Leste,” dehan Horta.
“Ha’u la iha opiniaun firmeza kona ba asuntu ida ne’e maibe ne’e hatudu hanesan obsaun kompromi ida. Maibe kompromi ida ne’e tenke bazea ba estudu tekniku no komersial nian. Sasan sira ne’e labele bazea ba lina kompromi politika nian. Buat ne’e tekniku no ne’e mos kona ba komersial.”
Horta mos ladun kontente ho pozisaun Governu ninian ho la aceita Woodside ninia anunsiu kona ba uza Floating LNG iha dezenvolvimentu Greater Sunrise. “Totalmente governu la konsulta ho ha’u kona ba rejeksaun ba Woodside ho ninia konsorsiu nia proposta investimentu atu harii Floating LNG. Nune’e ha’u preokupa ho ita nia parte foti pozisaun ruma hanesan fali buat ne’e isu politika ida. Buat ne’e ekonomia, buat ne’e komersial, financial no buat ne’e teknikal nune’e la iha buat ida ho soverania no independensia,” PR dehan.
Iha enkontru ne’eba Prezidente da Republika mos konvida atu membru konsellu do Estadu mos partisipa maibe husi membru nain sanulu 13 Konsellu ne’e partisipa de’it nain haat hodi rona esplikasaun husi Woodside. Woodside halo aprezentasaun ninia planu liu husi power point no simu perguntas balun Xefe do Estadu.
“Ne’e enkontru di’ak tebes no ami apresia tebes ho Prezidente ninia tempu no ninia perguntas no opiniaun mesak diak,” Ulun boot woodside dehan ba Jornalista sira hafoin de aprezentasaun.
Antes enkontru ho Woodside ba Jornalista sira PR hatudu ninia preokupasaun kona ba manifestasaun hasoru Xefe boot kompania Woodside ho ninia sosiu sira iha loron kinta tuku neen iha aeroportu nicolao Lobato.Joven sira ne’e lori espandux lubun ruma no iha espanduk ida foo lembra fali Woodside ba kazu ne’ebe mosu iha nasaun Mauritania, “Timor Leste la’os Mauritania.” Lia fuan ne’e halo oin mean ba kompania Woodside no Demo ne’e konsege empata minutu balun deslokasaun delegasaun Woodside mai dili laran hodi enkontru ho Prezidente Jose Ramos Horta ho sekretariu Jeral partidu Fretilin Dr. Mari Alkatiri. “Buat pipeline ne’e la’os resolve ho manifestasaun. Ita bele halo manifestasaun oioin maibe desizaun mai husi Dialogu, negosiasaun husi ita nia governu ho investores sira. Tan ba buat ne’e investor sira maka tau osan iha ne’eba nune’e ita tenke rona sira nia estudu. Iha mundu ne’e ha’u nunka rona kompania mina atu dada pipeline ba iha fatin ne’e ka ne’eba sira halo tan ba manifestasaun,” dehan Horta ho hamnasa sinista.
Eis diplomata ulun Timor Leste nian ne’e sei hatudu ninia pragmatizmu hodi afavor ba proposta husi Woodside. .
“Ha’u hakarak pipeline ne’e mai maibe ha’u mos pronto atu simu obsaun seluk, se ha’u haree ke obsaun be dada pipeline mai Timor ne’e teknikamente perigozu ba ita rasik, ba meu ambiente, no se ita haree karung demais tan ba prosesu ne’e karun tebetebes,” relata Horta.
Xefe Estadu lamenta nafatin katak nia seidauk simu estudu ruma husi parte Governu Timor Leste hodi foo roman ba nia atu defende pozisaun TL ninian iha kadoras Sunrise. Nune’e Ulun Boot nasaun ne’e dehan, “Ita nia governu mos tenke aprezenta ho Prezidente da Republika. Para se ha’u atu defende ne’e iha Australia, defende dialogu ho investor sira ha’u tenke iha dadus. Governu mos tenke iha dadus loloos. Governu labele hateten deit, ami mehi ami hakarak pipeline ne’e mai Timor.”
Rui castro hateten, “la devia Prezidente hasoru malu ho kompania ne’ebe la prudente hanesan woodside no kompania ne’e la respeitu produtu nia nain, loloos ita la presiza tan atu ko’alia ho nia.”
Emprezariu nasional ne’e expresa ninia lamentasoens ba hahalok pragmatizmu Prezidente da Republika ne’ebe hahu haluha ema ki’ak hodi hakuak kompania Woodside.“Xefe estadu dehan nia haree ba aspektu tekniku no komersial nia konsidera atu simu namlele iha tasi leten. Opiniaun ne’ebe hasai husi Xefe Estadu ne’e la refleta aspirasaun maioria povu timor leste ne’ebe hakarak greater Sunrise ne’e dada mai timor. Loloos hanesan Xefe de Estadu labele foo dalan uitoan mos..uitoan mos…. ba WoodSide para dehan Xefe Estadu ne’e sei iha posibilidade para ita atu ko’alia.,” dehan Rui.
“Ha’u kontesta Prezidente da Republika ne’ebe iha kampania dehan ha’u prezidente ba ema ki’ak enatun nia mos tenke hahalok hanesan ne’e mos la’os foo fali sinal apoiu ba kompania ida.”
“Se Greater Sunrise konsege dada mai Timor maka sei foo servisu balun ba ema Timor oan sira hanesan bele hamoos rai, seguransa, fase bikan ka fase roupa no sei iha buat barak tan. Ne’e pelumenus aumenta rendimentu ba ema ki’ak balun.”
“Tan ba ne’e maka ha’u foo apoiu mill pursentu ba komandante Kay Rala Xanana Gusmao ho ninia governu no mos husu apoiu ba lideransa Timor oan hotu-hotu par abele mantein pozisaun hodi hateten ba Australia katak…Mina ne’e tenke dada mai Timor. Se Australia ho Woodside lakohi para tiha, husik ba futuru. Tan ba Timor Ne’e la’os jajahan Australia nian. Timor ne’e la’os Australia ho Woodside nia oan. Timor ne’e nasaun ida.”
Rui mos deskonfia ekipa ne’ebe ba halo negosiasaun ba Greater Sunrise hodi dehan, “ha’u hanoin kompania ne’e la’os mesak maibe iha interese mos husi nasaun sira ne’ebe iha interese ba mina ho sira hetan mos apoiu husi Timor oan balun ne’ebe dala ruma sai hanesan oportunista politika tan ba ne’e maka sira nafatin barani matein sira nia hakarak ba Australia ka hakarak iha tasi leten maibe sira nunka ko’alia hakarak mai Timor. Agora daudaun ha’u kwatir liu ba Timor oan sira ne’ebe kaer pasaporte rua hanesan pasaporte Australia ho Pasaporte Timor mak reprezeta timor sai negosiador. Sira iha interese dubla tan ba iha parte ida sira hakarak defende interese Timor no iha parte seluk sira mos lakohi lakon sira nia cidadania Australia.”
“Buat ne’ebe importante maka Timor oan tenke halo dialogu ba malu para ko’alia ba ema bainaka ne’e ho lia fuan ida de’it. Labele Prezidente ko’alia oin ida, Pm ida, Prezidente Parlamentu seluk no Sekretariu Jeral fretilin ida. Ne’e maka ladun diak. Kuandu ita Timor oan hotu hakarak pipa Greater Sunrise tenke mai TL maibe ita ko’alia la hanesan ne’e ita foo dalan ba inimgu atu bele haforsa sira nia pozisaun. La buat ida hanesan sa ida maka eis PM dehan tenke dialogu labele taka odamatan maibe kadoras maka tenke mai Timor Leste.”
Iha Parte seluk Jose Gusmao, eis Xefe Gabinete iha Primeiru Ministru Estanislao da Silva ninia tempu lamenta ho lala’ok prezidente da Republika ninian.
“Sementara Primeiru Ministru halo kampania atu dada pipeline mai Timor nia sai tiha fali opozisaun ba PM. Sementara Povu iha baze ne’eba ezije ba Primeiru ministru atu dada buat ne’e mai. Maibe Prezidente halo ninian keta-ketak fali.”
Nia hanoin katak, “Prezidente rona liu ema husi liur duke rona povu iha rai laran ne’e nia lian. Uluk ne’e ita ko’alia nia rona no nia halo maibe agora ne’e lae ona.”
“Ha’u hakarak pipeline mai Timor 100 pursentu. La iha kompromi tan.”
Jose mos deskonfia atuasaun Prezidente da Republika ninian ne’e tauk Australia nia presaun. “Keta halo tauk atu sai hanesan Alaktiri, loron ruma ema mai demo be Primeiru Ministru Australia telephone mai haruka tun husi kargu.”
Nia dehan atetude Prezidente nian ne’e kontra prosedimentu normal estadu ninian no, “se ola-ola ita hakarak buka oin hatudu katak ita nia ne’e ema ne’e kompromistis maibe haluha tiha povu nia tuntutan.”
Iha parte seluk Gastao alias Tigre husi Remexio ne’e mos kestiona PR ninia enkontru ho Woodside ne’e. “Prezidente da Republika tenke hatudu pozisaun hanesan Xefe estadu. Tan ba kuandu Governu hakarak atu dada pipa mai nia labele halo kontradiz fali maibe tenke apoiu.”
Gastao mos kestiona konsistensia Prezidente ba ema ki’ak ninia pozisaun. “Ko’alia katak atu defende ema ki’ak no luta ba ema ki’ak para labele ki’ak tan iha rai ida ne’e maibe na realidade sira ko’alia parte ida no hanehan fali povu iha parte seluk.” Nia Promete bainhira Primeiru Ministru sama ain iha Remexio iha dia 12/05/2010 nia sei husu kestaun Greater sun Rise.
Iha parte seluk Prezidente da Republika lakontente ho Governu ne’ebe seidauk foo rezultadu estudu husi Petronas ba nia.
“Ha’u husu ona dala rua ba ha’u nia Primeiru Ministru katak ha’u hakarak haree estudu husi Petronas estudu ne’ebe hala’o ona iha tinan rua nia laran no bele hotu iha fulan neen nia laran maibe ha’u seidauk haree no ha’u seidauk rona,” Horta hateten.
“ Ha’u surpreza ho sira ne’ebe responsabiliza, Sekreatriu Estadu Alfredo Pires seidauk hetan tempu ruma iha semana ka fulan balun kotuk atu entrega ba ha’u estudu ne’ebe halo husi Petronas no kala seidauk hetan tempu ruma atu briefing leader opozisaun Dr. Alkatiri no membru parlamentu nian tan ba buat ne’e isu nasional, “Horat lamenta.
Maibe tuir fontes jornal ne’e iha palasiu Prezidente katak iha loron 06/05/2010 sekretariu Estadu Rekursu Naturais Alfredo Pires leva rezultadu estuda ne’ebe governu halo ho tulun husi kompania balun husi Malaisya no Korea ba PR maibe Horta lakohi simu Alfredo pires. “Hodiseik Sekretariu Estadu Rekursu Naturais mai iha ne’e atu entrega dokumentu estudu ba Prezidente maibe katuas lakohi simu nia. Nia hein, hein too fila deit no Prezidente nein hakarak hateke ba ninia oin,” dehan fontes ne’e.
Husu kona ba prezensa Pires nian iha ai tarak laranPrezidente nega hodi hateten, “la’e, ha’u la hasoru malu ho Sr. Alfredo Pires.”
Iha momentu ruma Gabinete Prezidente da Republika husu atu SERN haruka ema ruma lori dokumentus estudu kadoras Greater Sunrise nia ba Prezidente maibe tan ba dokumentus ne’e segredu nasaun nian maka Alfredo Pires lori rasik ba atu entrega ema numeru um iha nasaun ne’e. Maibe Lauriadu Premiu da Paz ne’e izola tiha Pires iha sala de espera no la’o liu mos la hateke.
Ha’u lori duni dokumentus balun ba rasik atu entrega ba Prezidenti atu haree depois maka ha’u atu ba fali halo aprezentasaun segundu. Maibe hein hein kala too ona tempu Sr. Prezidente fila tiha ba uma depois ha’u mos lori dokumentus fila fali de’it,” dehan Pires ba Jornal ne’e bainhira konfirma via telemovel iha lokraik (06/05).
Tuir informasaun katak Sekretariu Estadu Rekursu Naurais ne’e tuur iha sala de espera iha kedan dalan atu tama no sai husi gabinete Sr. Prezidente ninian maibe lakon oportunidade atu foo dokumentus ne’ebe Prezidente sempre dehan la simu ne’e. “Kerdizer ha’u hatene katak ha’u ba iha ne’eba ne’e oras servisu. Sr. Prezidente Preokupadu hela i too ona entaun ha’u la hetan oportunidade atu entrega dokumentus ne’ebe ha’u lori fila fali,” dehan Alfredo ho lian triste.
Tuir ajenda Prezidente da Republika iha loron (07/05) mos define ona atu hasoru malu ho Sekretariu Estadu Rekursu Naturais maibe dala ida tan la hetan fatin too Prezidente kaer lima ho Don Voelte Alfredo nia inus la mosu.
Alfredo lakohi atu haruka kualker ema ida atu lori segredu ne’ebe tula ba nia kapas no nia la etrega dokumentus ne’ebe segredu liu ba kualker ema ida tan ba nune’e to’o iha
Prezidente da Republika sempre cici katak nia seidauk simu inforasaun ruma husi Sekretaria estadu Rekursu Naturais maibe tuir dadus ne’ebe jornal ne’e rekoila hatudu katak iha Marsu 2009 Sekretaria Estadu rekursu naturais ba halo ona aprezentasaun ida ba Prezidente no iha momentu ne’eba PR Horta gosta loos rezultadu ne’e. Tuir fali iha fulan Agusto 2009 mos Sekretariu Estadu Alfredo Pires ho ninia ekipa ba halo hato’o tan informasaun balu dba Prezidente da Republika.
“La’e Governu la kohi atu hasoru Woodside kuandu sira nia atetude nafatin de’it hanesan ne’e,” dehan pires.
Iha Kinta Feira tuku 10 dader oras timor leste delegasaun Woodside hasoru malu mos ho porta feixada ho Dr. mari alkatiri hanesan Sekretariu Jeral ne’ebe hamosu deskonfiansa ba parte balun. “Ha’u uluk kedas defende pipeline mai Timor Leste maibe agora ha’u la iha dadus teknikus atu deskute ho sira (woodside), governu la fornese dadus mai ha’u I sira mos la fornese mai ha’u.”
“Pozisaun atu lori pipeline mai ne’e ita hotu nian maibe pozisaun lakohi dialogu ne’e sala. Ne’e ha’u la apoiu.”
Husu kona ba karik nia iha esperansa nafatin atu kadoras mina ne’e mai TL Dr. Mari dehan, “se Governu iha kapasidade atu dirije prosesu ne’e tuir dalan ha’u la’os de’it iha esperansa maibe ha’u iha certeza. Mas Governu hatudu ona la iha kapasidade. Kuandu ita la iha kapasidade subar ita nia aan iha deklarasaun politika de’it.”
Haree ba deklarasaun husi Sekretariu Jeral Partidu Fretilin ne’e Kupa alega katak, “Mari Alkatiri iha kinta feira kotuk ne’e, hafoin rapat ho Woodside, ko’alia loloos de’it nu’udar porta voz Woodside ninian no hatuun Governu Timor Leste.
Nune’e nia husu karik atu halakon deskonfiansa husi publiku diak liu Dr. Mari foo sai kompletu rezultadu enkontru ne’e. Tuir Kupa nia kestiona tan ba nia la haree Prezensa Prezidente partied Fretilin, Xefe bankada opozisaun no membru partidusira seluk.“Ne’e la’os enkontru ba dala uluk maibe ha’u simu sira dala rua ona. I iha tempu enkontru ne’e ha’u dehan ba sira katak ha’u labele ko’alia barak kona ba tekniku nian tan ba a h’u seidauk simu estudu ruma husi Governu nune’e husi Woodside,” esplika mari.
Nune’e Mari lamenta ho Governu Xanana nian ne’ebe la simu Woodside halo ko’alia bainhira kompania ne’e mai Dili. “Ita labele taka odamatan uma depois tama kuartu taka tan odamatan hafoin hakilar husi Janela. Ne’e la’os negosiador ida ke diak,” viadas Mari.
Hermenegildo Lopes alias Kupa, eis ekipa kampaniador ba Horta nia kandidatura iha elisaun prezidensial 2007 duun Prezidente Ramos Horta no Dr. Mari Alkatiri sai papagaiu ba kompania Woodside.
“Parte governu lakohi hasoru malu ho woodside ida ne’e mos konsidera hanesan negosiasaun. Tantu DR. Mari Alkatiri ho Horta labele defende interese Woodside nian ou Porta Voz. Ida ne’e dezvia ka viola tiha regra prosedimentu institusional tan ba halo grave negosiasaun Estadu Timor Leste hodi dada Pipeline mai Timor Leste. Nune’e ha’u triste haree ita nia prezidente ho Dr. Mari sai woodside nia papagaiu,” dehan Kupa.
Eis ulun boot ba negosiasaunTratadu Tasi Timor ne’e sujere hanesan nasaun ne’ebe simu investidor TL presiza atu tenke kuidadu no matan moris. “Tenke buka konese klean argumentu investidor nian; tenke dezenvolve ita nia argumentu atu bele defende ho sucesu interese povu nian; ita tenke loke dalan atu tau ita nia argumentu kontra sira nian. Hanesan ne’e de’it maka ita bele manan. Se ita la konfronta sira nia argumentus ho ita nian, ita nunka atu hetan solusaun (win/win solution). Parte ne’ebe de’it la simu atu lakon,” hateten mari.
Tuir surat G.A.Mckee iha loron 26/10/2002 dekreta iha pajina 20 husi pajina 38 informa katak Dr Mari ne’ebe hanesan Primeiru Ministru iha Primeiru Governu Konstitusional mos afavor pipeline ba Darwin. “Karik ha’u maka investidor ida ha’u defende pipeline mai Australia tan ba razaun rua,’ nia esplika. Ida maka merkadu gas nian iha, Australia sosa gas.O bele fo haris Timor tomak ho gas maibe la iha ema sosa. Ida tan maka tasi mai Australia ladun klean, maibe tasi ba Timor Leste klean liu. Teknikamente bele dada pipeline ba Timor, maibe folin metro ida aas tebes liu iha tasi ne’ebe klean liu.ne’e katak investidor sira sei lakon osan.
Foufoun Dr. Mari nega dehan, “G.A. Mckee hakerek buat sira ne’e responsabilidade ninian no ha’u nunka hateten buat ida ne’e; ha’u klarifika mak ne’e, ha’u nunka hateten bu’at ida i nia nunka sai ha’u nia asesor.”
Maibe bainhira Jornal ne’e sani hikas lia fuan sira iha artigu G.A.Mckee nian ne’e Dr. Mari rekonese katak nia ko’alia duni. “Aaahhhh…ne’e ha’u ko’alia duni. Se ha’u maka investidor ha’u hakarak pipa ba Australia. Ne’e la’os signifika ha’u hanesan Timorense ha’u hakarak ba Australia. Hanesan investidor sira hakarak ba Australia tan Woodside Austraianu. La signifika ke ha’u hanesan Timor oan ha’u sei husik buat ne’e ba Australia.”
Dr. Mari esplika sentidu husi lia fuan ninian ne’e maka atu buka hatene argumentu ema sira ne’ebe kontra Timor Leste ninia pozisaun. “Ita atu halo negosiasaun ho ema ida ita tenke hatene sira nia hakarak, sira pontu forte no fraku. Ha’u ba halo negosiasaun ne’e defende interese nasaun ne’e ninian. Tan ne’e ha’u ko’alia hanesan ne’e la’os apoiu ona sira.” dehan mari.
Eis PM ne’ebe monu husi ninia kadeira iha Juniu 2006 ne’e deklara apertamente funu ba pipeline mai TL iha ceremonia asina akordu Greater Sunrise iha Sydney loron 05/01/2005 ne’ebe halakon tiha ninia jantar ho PM Australia iha momentu ne’eba. Mari esplika katak nia la fiar kualker kompania multinasional ida inklui Woodside maibe presiza dialogu no negosiasaun hodi hetan solusaun. “Kuandu simu investidor ida ita tenke konsiente no kuidadu tan investidor buka manan osan barak liu diak liu. Investidor sei bedok ba bedok mai atu halo ita monu iha sira nia argumentu. Se ita maka investidor karik mos ita sei halo tuir dalan ne’e,” esplika Mari.
Maibe Hermenegilgo Kupa alega nafatin katak dezde 2002 Primeiru ministru Primeiru Governu konstitusional tau ona iha kauza kadoras mai Timor Leste maiske konsege negosia fahe rezeita reseita Bayu Udang no Greater sunrise ninian. ‘DR. Mari la iha konviksaun kona ba pipeline mai Timor Leste hanesan Prof G. A. Mckee hakerek. Bainhira iha negosiasaun Tratadu Tasi timor Mari defende pozisaun loloos hanesan Woodside ninian katak pipeline diak liu ba wickhan point Darwin iha Darwin. Problema boot ida maka Mari Alkatiri maka Mari Alkatiri nunka defende Pipeline mai Timor Leste. Tan ba ne’e nia hatan 50 hanesan Australia ezije. Timor oan labele ezije definisaun fronteira maritime. Nune’e halo F-FDTL rasik hetan susar atu defende fronteira maritime, soberania RDTL nian ohin loron.”
Jose Luis Oliviera eis Diretor Yayasan Hak, duun governantes sira gadai tiha ona soberania nasaun TL iha 2002. “Ha’u hakarak hateten iha 2002 ami defende buat ida lina fronteira tasi ne’e mak prinsipal maibe tan ba ita nia governu hakarak foti medidas pragmatis konsekuensia mak ita mos tenke simu solusaun pragmatis,” dehan de Oliviera.
Tuir nia hanoin Governu ne’ebe, “pinor tiha ona soberania TL ba tinan 50 atu haree kona ba lina fronteira tasi entre Timor Leste ho Australia.”
Nune’e mos ho La’o Hamutuk ninia pozisaun maka buka obsaun ida ne’ebe diak liu ba Timor Leste. “Buat ida ne’ebe diak liu ba Timor Leste maka hanesan buat ne’ebe ami ko’alia beibeik ona iha tinan lima nia laran to’o ohin maka, diak liu husik gas hirak ne’e hela tan lai tinan 5 too tinan 10 ka 20 hein too Timor Leste presiza duni ninia reseita maka hasai.”
“Iha momentu ne’eba bele dehan timor oan barak maka kualifikadu atu hetan servisu ho salariu boot iha projetu ne’e. Teknologia ne’ebe uza hodi transporte pipa mai TL dezenvolvidu liu tan ona. Risku politika iha timor Leste bele dehan menus no Kapasidade governu sira nia hodi halo negosiasaun no maneija projetu ne’e bele aumenta diak liu tan,” Charlie foo razaun.
“Iha 2004 Woodside dehan ona katak la iha posibilidade atu dada kadoras mai Timor Leste maibe agora sira la ko’alia tan ona ida ne’e tan ba agora teknologia aumenta no ema hotu konkorda katak ne’e bele dada pipa liu tasi klean liu kilometru 2000 iha Timor through. Nune’e ami kontente katak iha razaun lubun ida maka ami nia rekomendasaun halo tuir duni.”
Lao Hamutuk hanoin iha razaun barak atu kansela dezenvolvimentu ba kampu gas iha greater Sunrise. “Nune’e ami hanoin la’os buat aat kuandu negosiasaun ne’e rahun iha momentu ida ne’e.”
Tuir Charlie katak la loos kuandu parte ida lohi katak sira la iha interese ba greater sunrise. “Ne’e klaramente la loos. Klaru katak Governu Australia iha interese atu defende interese kompania Australia nian no sira nia emar servisu nain sira hanesan mos parte Timor Leste ninian.”
“Nune’e mos La loos mos kuandu Woodside hateten katak ami iha ona ami nia estudu no ami sei halo konkluzaun. Ami sei la ba esplika nia razaun maibe ami sei dehan buat ne’e sei sai hanesan ne’e ona.”
Atu resolve disputa ne’e Charlie iha hanoin hanesan ho PR no lider opozisaun. “Ami hanoin bu’at ne’e sei diak liu tan kuandu Governu Timor Leste, woodside ho sira nia parseiru sei foo ba malu informasaun ne’ebe sira ida-idak iha entre sira no sei koko atu konvense malu tuir meritu la’os hanesan bosok malu iha media ne’ebe dehan obsaun ne’e sira propoin maka diak liu nune’e maka bele hetan desizaun ida ba interese povu nasaun rua ninian I mos ba inetrese kompania no kuota nain sira mos.”
Charlie triste uitoan tan ba rekomendasaun balun maka governu iha momentu ne’eba la hola atensaun hodi ratifika tiha Seamax ho IAU ne’ebe akordu hirak ne’e prejudika tiha pozisaun Timor Leste nune’e governu sira sei hakruuk ba lei sira ne’e. “Ha’u hanoin lei sira ne’e autoriza Timor Leste no governu Australia atu hateten ami rejeita planu ne’ebe kompania propoin. Fila ba no mai fali ho planu foun. Ida ne’e maka hatudu iha pozisaun Governu Timor Leste nian daudaun ne’e. Ida ne’e maka rezulta kanselamentu ba projetu refere, ne’e maka Primeiru Ministru dehan ona katak sei husik hela ba jerasaun foun. Ne’e bele. Ha’u hanoin ida ne’e maka loos duni.”
Iha parte seluk eis negosiador ida husi parte Timor Leste fo avizu katak iha momentu negosiasaun entre Australia ho Timor Leste no Woodside mosu ameasas balun. “Tan ba kompania Osaka orijen husi Japaun. Hanesan eis negosiador ida dehan ba Tempo Semanal katak, “Japones sira dehan mai ami iha 2005 katak sira sei sosa deit Gas ne’ebe sai husi Australia, husi Timor Leste sira sei la sosa. Negosiador husi Timor Leste hatoo tan katak, “lia ne’e la’os simples tan ita la’os hasoru de’it Woodside, ita hasoru mos ConocoPhilips husi America, Shell husi Olanda, Osaka husi Japaun no Woodside husi Australia. Nune’e Negosiador ne’e Aviza katak, “is not easy is it,” (katak, “la’os fasil, hanoin took.”).
Aviza ida ne’e mos bele interpreta tuir maluk sira ida-idak ninian hanoin. Maibe buat ne’ebe importante mak Polimika Greater sunrise ne’e sai hanesan asuntu legal entre Timor Leste ho Woodside, tau en kauza boa fee husi governu Australia hodi hamenus ki’ak iha Timor Leste nune’e lalika defend demais ba sira nia tulun. Espektativa maka Timor Leste hakarak uza Greater Sunrise atu hodi dezenvolve ekonomia povu no harii infrastrutura nasaun ne’ebe sei mukit liu iha lista asia pasifiku ne’e.
No comments:
Post a Comment