Maiske ulun boot balun nia nanal sei sanak maibe povu hatoo ona mensajen ba Xanana atu lori Pipeline mai TL hanesan Administrador Sub-Distritu Vemasi T. Carvalho iha ninia deskursu abertura ba konsultasaun iha 05/05/2010 ne’ebe monu loos iha akordu referendum, “husu ba Governu tenke dada Pipe Line mai Timor-Leste tanba bele foo benefisiu ba povu no nasaun ida ne’e.” Hahalok de carvalho ne’e hatudu katak isu kadoras greater sunrise hamoris fali ona espiritu unidade nasional hodi luta ba interese nasional hafoin Indonesia sai husi timor Leste.
Greater sunrise nudar rekursu ne’ebe boot liu ba Timor Leste iha futuru no ida ne’e sai parte importante ba dezenvolvimentu nasaun ne’e. “Ho razaun ida ne’e ha’u hanoin mosu konsensu nasional ida husi governu, povu no partidu opozisaun sira katak ne’e importante tebes ba kadoras husi gas ida ne’e lori mai Timor Leste,” dehan Charlie Shiner diretor Lao hamutuk.
Xanana iha ninia resposta besik minutu 30 esplika mapa riku soin iha tasi laran zona ekonomia exluziva no area konjunta Australia ho Timor Leste. “Ita iha riku soin. Fatin ne’ebe ita iha maka ne’e,” PM Xanana hatudu ba projector ne’ebe pinta ho mapa mina iha tasi laran area konjunta entre Timor Leste ho Australia ho area exkluziva Timor leste ninia mesak.
Loloos ida ne’e maka lina ida ne’ebe separa ita nia baliza ita iha klaran ho Australia,” dala ida tan ho lampu verde PM hatudu ba linea media tasi ne’ebe seidauk bele deskute ho Australia tan ba nasaun kangaroo ne’e dada an tiha husi ICJ.
Australia maka ne’e no Darwin iha ne’eba. Sumber (Lina Media) ida ne’e ba iha ne’eba (mapa Timor) no iha ne’e mai iha ne’e (mapa Timor) hanesan. Lina ida iha loos klaran. Tuir direitu internasional ida ne’e hotu (Pm Xanana foo sinal ba area konjunta) ita nian maibe ho Australia sira sai tiha husi Tribunal Internasional de Haya. Ita ba kesar mos sira la iha ne’eba ida. Tan ba ida ne’e maka iha ida ne’ene, area ida ne’ebe (Xanana hatudu ba mapa area konjunta) ita esplora hamutuk.
Ho lampu verde xanana hatudu ba mapa area konjunta Timor leste ho Australia nia dehan, “iha ne’e area ida ne’ebe ita esplora hamutuk. Iha 1989, bainhira bapa sira sei kaer ita, dadur ita, oho ita, Ali Alatas ho Garreth Evans, Menlu Indonesia ho Australia sa’e aviaun ida, iha loos klaran ne’e, hemu tiha sampainia, fui ba ita nia ran leten hodi asina lima puluh persen ba Australia. Tan ba Australia rekonese integrasaun no lima puluh persen ba Indonesia tan nia simu integrasaun.”
Eis lider maximu da rezistensia iha luta ba libertasaun nasional Timor Leste ne’e reitera ho hatudu lampu verde ba area konjunta hodi dale, “Loloos ida ne’e hotu ita nian.”
Primieru Ministru IV governu konstitusional ne’e rekonese ewsforsu tomak ne’ebe halo husi ninia adversariu Dr. Mari Alkatiri. “Ita nia primeiru Governu iha 2002 konsege negosia sembilan puluh persen ba ita I sepuluh persen ba Australia.”
Nia lampu verde hatudu ba mapa area kontunja monu loos iha posu mina ne’ebe daudaun ne’e foo hela reseita mai Timor Leste. “Bayu udang mak ne’e,” nia dehan.
“Ida ne’e ita nia tomak. Ita temi zona ekonomia exkluziva.seratus persen ita maka bele kelola,” lampu verde oan ne’e muda ba mai iha mapa koor kinur fahe ona ba parte neen ho mutin boot ida iha klaran.
Hatudu ba bloku kinur lima iha lima karuk ne’ebe hakerek letra metan ENI, Xanana dehan, “iha ne’e, governu anterior kedas foo ba kompania Italia ida, bloku lima. Sira buka hela hetan boot too iha ne’ebe no iha ka la’e.”
Muda fali ba parte kinur iha lima loos Xanana dale,” foo ba kompania India ida naran Reliance. Ida ne’e mos sira buka hela.”
Iha mutin ne’e seidauk foo autorizasaun ba kompania sira,” nia esplika ho lampu verde pasiar iha parte dijeinu mutin ho letra “Timorese Sovereign Water.
“Iha karaik ne’ebe ita fahe sembilan puluh ho sepuluh ho Australia. Iha ne’e kompania ida naran Oilex (Oilex consortium mak buka hela,” sinal verde hatudu iha bloku verde ia lima karuk besik baliza area ekonomia exkluziva.
Sinal ne’e muda bosok deit monu iha bloku verde seluk besik ba lina media Xanana esplika, “Petronas Malaysia mos buka iha ne’e.”
“Minza mos buka iha ne’e,” Xanana nia liman ho sinal verde ne’e hatudu ba bloku seluk ida iha area konjuta. Nia hatutan katak, “mamuk mutin ne’e seidauk foo licensa.”
Iha ne’e Greater Sunrise,” xanana muda nia lampu verde ba bloku verde iha area liman loos ne’e monu iha lina tasi ketan entre Timor Leste ho Australia ne’ebe sai desputa boot hela nafatin.
“Tan ba ida ne’e maka ita fiar katak kuandu hetan i iha sinal katak iha. Pelumenus dehan katak greater Sunrise dehan iha.”
Planu Estratejiku Dezenvolvimentu Nasional (PEDN) ne’ebe daudaun ne’e PM halo konsultasaun iha sub-distritu 17 iha parte leste ne’e fo importansia ba harii suplay base (baze suplay) iha kosta sul distritu suai, refinaria minarai iha Betanu no Fabrika LNG ba Greater Sunrise iha Be Asu. “Bayu Udang besik liu ita duke Australia. No tan ba ida ne’e maka ENI hetan buat kiik ida naran Kitan, sira mos dehan atu mai suai.”
Iha suai sei iha buat ida ne’ebe kala maluk sira rona ona naran suplai base fatin ba sira nia enjineiru no ekipamentus sira. Suplai base ne’e tuir planu sei kompleta mos ho portu ba roh no helikoptru nia tun fatin. Tuir Xanana Suplai base ne’e sei eleva ekonomia povu kiik sira nia mos. “Populasaun no agrikutor sira mos sei hetan rendimentu barak tan ba ema barak maka sei servisu iha ne’eba. Nune’e sira nia modo tahan, manu no animal sira sei hasa’e sira nia rendimentu.”
Kompania ENI deskobre mina iha area kitan la’os gas nune’e iha PEDN ne’e mos dezeina atu harii refinaria ida iha Betanu area same. “Ida ne’e hanesan izemplu ida dehan refinaria. Atu tama liu ba rai maran no sa liu iha ne’e (tasi laran).”
Xanana dehan presiza estuda izemplu diak ho aat husi ema nian hodi hadia ita nian rasik. Bia foo izemplu Petronas estuda buat diak no aat husi Pertamina Indonesia maibe ohin Pertamina nafatin deit no petronas agora bele investa ona iha mediu oriente, afrika no ohin mos iha tasi Timor. “Signifika katak ita mos tenke apriende buat diak no buat aat. Buat diak maka ida ne’e (xanana nia sinal verde hatudu ba imajen refinaria betanu) karik ita iha ka ita tenke halo, hodi kelola, refina. Tan ba minarai mai ne’e la’os kedan sai diesel, maibe mai tenke tein sai petroleum, sai gazolina, sai diesel, sai oileu, sai oileu pezadu no buat sira seluk tan. Diak liu ita halo maka ita faan ba ema. Duke ita faan brutu deit maka sira halo tiha sira faan fali ba ita, karun liu fali hanesan Indonesia menghadapi daudaun.”
Lampu Verde oan iha PM nia liman loos ne’e semo ba monu iha area Beasu nia leten hodi informa ba populasaun iha Vemase dehan nasaun boot sira buka hanehan nasaun ki’ik no sira hariku aan ho rekursu nasaun Ki’ik sira nian. Tan hafoin rona Woodside ninia anunsiu sira nia opsaun preferidu nia hatuur ona pozisaun TL ninian. “Iha Be asu, ha’u iha lakluta loron rua ka tolu ba kotuk, Sekretariu do Estadu rekursus Naturais ba too ha’u. Ha’u halo karta resposta ida ba Wood Side. Susar tebetebes. Susar tebetebes ita hasoru rai riku sira. Rai ne’ebe boot ona. Dezenvolvidu ona. Susar atu hasoru sira. Ita haree katak iha mundu ne’e funu dala barak, sira temi direitus Umanus tapi di balik itu impaktu adalah kekayaan akyat kecil.”
“Ida ne’e maka bainhira ita povu ida ne’e hamutuk harii estabilidade, hamutuk ho hanoin ida de’it nune’e ita bele forsa, ita bele forte hasoru rai boboot sira ne’ebe riku tiha ona hakarak sama ita, sama ita nia ulun.”
“Uluk ita mesak de’it ema hotu la fiar dehan ita atu manan. Mesak oan de’it (xanana dada nia lian ho tone aas) ita la permite ema sama ita nia ulun no ita manan,” eis komandante em Xefe Falintil ne’e ko’alia ho liman loos hanehan ba nia ulun leten.
Iha realdidade nain sira mesmu dehan hakarak pipeline mai TL maibe sei soke malu iha liafuan, duun malu tan ne’e Xanana apela atu parte hotu-hotu hamutuk hodi luta ba interese nasaun ne’e ninian h. “Maluk sira, bainhira ita han malu iha ita nia uma laran, husi liur mai sama ita dolar didiak hodi ita presiza sira nafatin.”
“Agora, ita tenke hamutuk nafatin. Hamutuk iha hanoin ida ne’eba (Pipeline). Loro-loron ita bele iha perbedaan pendapat maibe respeita malu nafatin hodi ita forte hasoru.”
Xanana husu ba ninia operador projector hatudu fali mapa area konjunta Timor Leste ho Australia. Xanana ninia lampu verde hatudu ba kampu Greater Sunrise hodi dehan, “Haree Bayu Udang besik liu ita. Ita foo tiha ona ba Darwin. No Greater Sunrise besik liu tan ita, sira hakarak tama nafatin. Mas komu ita metin iha ita nia pozisaun dehan atu trava hodi mai ita, sira agora haree fali ona solusaun seluk, iha de’it tasi laran.”
“So para evita katak kreia servisu iha ita nia rain no hadia ita rain. Tan ba ida ne’e, bainhira ita namlele uitoan, bainhira ita la hamutuk hanoin defende ita nia rain envez defende fali lider ida lideres ida. Nune’e ema han ita, ema nauk ita ema bosok ita,” Xanana hakilar ho lian naresin.
Mane foun Australianu ne’e hamoe Ukun Nain Kangaru nian la’os ba dahuluk maibe iha momentu sei tuur hanesan Prezidente da Republika bainhira nia haree kondisaun aat iha eskola sekundaria Laura nia hakilar ukun nain ho kompania husi nasaun kangaroo ne’e nauk Timor Leste ninia mina iha tempu Maubere oan sira ne’ebe susar ne’e presiza rekursu atu hodi dezenvolve nasaun ne’ebe kiak liu iha asia pasifiku ne’e.
“Ida ne’e maka foin daudaun loron tolu kotuk ha’u hakerek ona surat ba Woodside, hodi dehan katak, ami la haluha iha 89 imi fahe ami nia riku soin ba rua kuandu ami sei mate hela. Ami nia riku soin imi fahe sorin ba sorin sorin ba sorin. Ami la haluha katak Australia halai tiha husi Tribunal Internasional Den Haya atu evita ita atu deskute baliza.”
Kompania multinasional sira hamutuk ho sira nia governu sempre uza argumentu katak Governu Timor Leste seidauk halo esforsu hodi halo formasaun no kapasita rekursus umanus ba area petroliferu. “Ha’u dehan omong kosong. Omong kosong tan ba tinan walu besik tinan sia ona, iha Bayu Udang sebelas orang Timor oan de’it.”
Xanana so’e viadas ba Governu Australia ho nia lampu verde hatudu ba kampu mina Bayu Udang ho Greater Sunrise dehan, “ida ne’e sembilan Puluh – Sepuluh no ida ne’e lima puluh – lima puluh, lima puluh ba sira, lima puluh mai ita maka kala lima orang.”
Ho doko ulun ba karuk no loos Xanana dehan ho lian maka’as katak nia lakon ona konfiansa ba nasaun ninia kaben moris fatin ne’e. “Ne’ebe ami dehan ami la fiar. Ami la fiar,” nia deklara.
Governu Timor Leste hatene katak dezde uluk kedan obsaun mai TL ne’e Woodside ho ninia sosiu sira la tau atensaun no kompania Norwegia ida hateten ba Primeiru Governu Konstisional katak kompania Australianu “la Prudente” iha sira nia estudu. Nune’e mos kompania husi Malaysia ho Korea hateten atu hanesan ba IV Governu tan ne’e governu hola inisiativa atu halo estudu rasik. “Ha’u aviza ona ba maluk sira iha Vikeke katak agora iha vikeke iha Timor oan nain sanulu resin haat hamutuk ho ema enjineiru ne’ebe matenek professional tebetebes husi inglatera. Sira iha hela Bee asu ne’eba estuda hela ita nia tasi. Roh rua hein hela sira. Sira estuda tasi loron haat, lima ka neen konforme presiza tan ba atu hanoin kona ba LNG iha Bee Asu,” dehan Xanana.
Ho Lampu Verde leno haleu planta LNG Bee Asu Xanana dehan, “sira agora iha hela tasi laran hodi estuda tasi ninia forsa, atu presiza tau bareira rua proteje bee no laloran.”
“Ita sei ka’er metin nafatin, hamutuk lian ida de’it katak greater Sunrise dada mai ita nia rain tan ba mai ita nia rain foo servisu mai ita. Dada mai ita nia rain foo benefisiu mai ita.
Xanana hatudu foto besik liu nian ida hodi deahn, “ ita iha ida hanesan ne’e de’it ita banga. Banga la’os dehan mai iha ne’e. Banga tan ba ita bele forma ita nia labarik sira.”
Iha konsultasaun PEDN ne’e PM Xanana esplika ba komunidade husi suku hitu iha Vemase kona planu infrastrutura Estrada iha teritoriu tomak, aeroportu, portu, suplay base, refinaria, postu sanitariu, irrigasaun, agrikultura no dezenvolvimentu rekursu umanus ne’ebe karik aprova maka sei hahu implementa iha 2011 ate 2030. PEDN ne’e sei implementa ho US$ 1 billiaun kada tinan no osan sei mai husi fundu Petroliferu. Tuir observasaun fonte PEDN mai husi Fundu petroliferu maka dala ruma sei mosu udansa ba lei Petroliferu ne’e rasik.
No comments:
Post a Comment