ETO Raut Kontratu Gazoel EDTL, Zebra ho Timina Keixa Ba KAK ho Prokuradoria

Dili-Tersa 07 Setembru 2010
Kompania Zebra ho Timina alega katak tender 23/11/2009 governu foo mana ba Esperanca Timor Oan ho gazoel folin karun hodi gasta osan povu arbiru. Kompania Zebra Fuel LDA ho Timina Fuel Lda hatama ona keixa kontra STA no Vice Primeiru Ministru Asuntu jestaun administrasaun do Estadu ho posibilidade inklui Ministeiru finansas diresaun aprovizionamentu ba Komisaun Anti Korupsaun ho Prokuradoria da Republika relasiona ho alegasaun viola ba bid dokumentus tender ITB NO Fuel-EDTL/30/X/2009 loron 23 Novembru 2009. Antes ne’e Kompania rua ne’e mos hatama ona protesta ba Primeiru Ministru (PM) Kay Rala Xanana Gusmao ho Vice Primeiru Ministru asuntu Administrasaun jestaun do Estadu Enj. Mario Viegas Carrascalao. Kompania sira ne’e la kestiona relasaun Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao ho nain kompania Esperanca Timor Oan (ETO), Nilton Gusmao hanesan tiun ho subrinu maibe kompania sira ne’e protesta liu-liu hasoru Servisu Tekniku Aprovizionamentu ho Vice Primeiru Ministru Mario Viegas Carrascalao ninia servisu hodi foo kontratu ba kompania ETO. Pontus lubun maka kompania rua ne’e kestiona inklui presu Gazoel iha tender ne’eba ETO nian aas liu kompania rua ne’e ninian. “ETO ninia presu boot liu, 0.75 USD kada litru, ‘sementara’ Zebra ho 0,6578 alias 0,66 USD kada litru no TIMINA FUEL, LDa 0,70 USD kada Litru,” dehan Eusebio Guterres hanesan defensor ba kompania rua ne’e iha protestu hasoru STA ho Vice Primeiru Ministru.Sira mos dehan tuir prosesu tender tenke iha performa bom. Maibe ironia liu tan tender internasional ida mak hamosu deskonfianca katak, “Performed bon la iha tanba nee mak governu issued uluk LC 3.2 miloens ba ETO.” Advogadu ne’e deskonfia iha indikasaun favoritizmu tan b, “Governu komete hahalok hanesan dala rua tan uluk Poalaka Fuel US$1.3 milaun no Sunsine la iha (LC).” Advogadu ne’e kestiona kapasidade financeiru kompania ne’ebe Governu prefere atu fornese gazoel ba EDTL. “La iha kapasidade financeiro, ida nee hatudu husi LC nebe mak Governu issued ba kompanhia ETO,” dehan Eusebio.

“Se Governu foo LC ba ETO entaun pedagang tiga roda sira mos bele fornese gazoel ba EDTL tan ba sira mos iha direitu atu hetan LC hanesan,” argumenta Eusebio.

Eusebio nota katak parte kompetente sama tiha ona prosesu tender fornecimentu Gazoel ba EDTL tan ba la foo kontratu ba kompania manan primeiru lugar maibe foo liu kontratu ba kompania manan terseiru lugar nune’e tender iha TL ne’e la vale ida no haforsa liu tan indikasaun favoritizimu ne’e maka governu hasai LC ba ETO, ne’e rasik aliza total ona prosedimentu legal balun maka regula lala’ok aprovizionamentu estadu.

Iha semana kotuk fontes jornal Tempo Semanal iha Governu nia laran konfirma LC ba kompania ETO. “Ha’u haree iha hela, ha’u nia oin LC ho valor US$3,200,000,-ba kompania ETO hodi fornese fornese mina ba Governu,” dehan fonts ne’ebe la atu labele lekar nia naran.

Iha Loron 02/09/2010 diretor Komapnia Zebra fuel Lda, Carlos Alberto V. de Oliviera haruka uluk ona surat proitesta ida ba liu husi surat ida haruka ba Prokuradoria da Republika alega mosu ona KKN iha tenderizasaun fornesimentu gazoel ba EDTL.

Iha surat ne’ebe asina husi director kompania zebra ne’e rejista diferenca presu entre kompania ETO ho Zebra maibe governu hili liu kompania ETO ninia folin bo’ot ne’e. “Tuir presu ne’ebé kompania zebra fuel Lda fó ba Governu 0,657 cent/liter, total kebutuhan mina ba fulan neen (6), total kebutuhan selama 6 bulan 24.000.000 x 0,75 cent/liter tatal usd 15.768.000.Presu ne’ebé kompania Esperansa Timor Oan (ETO) fó mak tuir presu kompania refere fó ba Governu 0,75 cent/liter. Total kebutuhan selama 6 bulan 24.000.000. x 0,75 cent/liter. Total usd 18.000.000. Osan ne’ebé la presiza atu gasta usd 18.000.000.-usd 15.768.000=usd 2.213.000 osan ne’ebé sira gasta arbiru deit usd 2.213.000.”

Tuir kompania Zebra hateten katak mina nia folin iha Timor leste tun sa’e konforme kompania sira nia hakarak hanesan iha fulan hirak liu ba Presu mina ne’ebé fó ba Governu :Presu EDTL 0,052-0,843 (sunshie mak fornese), Presu SES ou PNTL usd 1,20cent/liter (fornese Tiger Fuel), Presu ba Trator Agrikultura usd 1,80 cent/liter (Aitula no ETO), Presu ba transporte Governu usd 0,97 cent/liter (fornese ETO no Aitula). Kompania Zebra kestiona Governu katak, “Nusa mak lahalo kesegaraman presu ou foti presu terendeh atu labele estraga osan estadu.”Diretur kompania Zebra mos husu atu governu, “bele uza formula ruma atu bele garante estabelese presu durante tinan ida nia laran atu bele aselera dezenvolvimentu.”Iha loron 23/11/2009 Governu Timor Leste konvida kompania lubun ruma hodi tuir Tender ba Fornecimentu Mina ba EDTL. Iha loron 06/01/2010 Prokuramen Nasional anuncia iha Media hodi foo manan ba Kompania Esperanca Timor Oan. Maibe iha loron 09/01/2010, kompania Zebra. Lda, haruka surat protesta ida ba Primeiru Ministru Xanana Gusmao. Hafoin hein resposta durante fulan neen nia laran kompania ne’e haruka tan fali karta protesta ida ba gabinete Vice PM ba asuntu boa Governasaun no administrasaun IV Governu konstitusional ninian, iha loron 30/06/2010 maibe surat rua la hetan nafatin resposta husi parte governu. Maiske nune’e Direktur jeral Ministeiru Financas hahi desizaun ne’ebe iha hodi husik kompania Esperanca Timor oan fornece Gazoel ba EDTL daudaun ne’e hafoin governu termina kontratu ba Sun Shine iha loron ikus fulan Agusto 2010.“Agora Kompania Esperansa Timor Oan (ETO) hahú hala’o ona fornesementu mina ba EDTL ne’e loos, tuir prosesu tenderizasaun,” dehan Francisco d.C. Soares alias Burlako ba jornal ne’e.Nia esplika katak, “projetu ne’e husi uluk kedas. Ne’ebé prosesu final iha tempu ne’ebá. Soke iha tempu ne’ebá isu barak katak, ligasaun familia ho Primeiru Ministru Kay Rala Xanana Gusmao. Entaun pronto, depois ita atu hare, atu nune’e labele kria konfuzaun ba publiku ita dehan, husu paraser ba Tribunál. Atu nune’e Tribunál fó paraser, ne’e oinsá loos. Tribunál mai hatudu katak paraser mak ne’e ona, STA ho Ministeru sira sei hare katak loos ona, ninia hanoin la’ós ketaun ida ne’e.”

Nain husi kompania Esperanca Timor oan mak Nilton Gusmao subrinu husi Primeiru Ministru IV Governu Konstitusional Kay rala xanana Gusmao.

“Tanba ida ne’e agora la’ós PM mak atu maneiza ida ne’e, diak liu haruka ba STA diresaun de poderes, fila ba Vice Primeiru Ministru Asuntu Jestaun Administrativu Estadu Mario Viegas Carrascalao tenke hare buat ne’e,” esklarese Francisco.

“Prosesu ne’e la’ós PM mak halo, prosesu ne’e Aprovizionamentu Finansas mak halo. Ninia prosesu ne’e legal,” defende Francisco.

Francisco dehan tender ne’e, “labele kansela tanba nia (ETO) mak manan, tanba prosesu normativu ne’e tuir tender nia manan, se kansela tenke fó razaun ba nia, se la fó, nia lori Governu ba Tribunál.” Nia dehan tenderizasaun ne’e la’o tuir regras maka iha tan ne’e, “la’ós Guvernu, Ministru ou hau mak hatudu ba nia, maibé liu prosesu ida mak, Internasionál tender.”

“Kompania ETO mak manan duni, se iha tempu ne’ebá Governu halo kansela tiha ETO sei lori Guvernu ba iha Tribunál, ‘hau manan tanbasá mak la fó hau,” Francisco Burlako argumenta.

Maibe kompania Zebra ne’ebe hakerek ba Primeiru Ministru, Vice Primeiru Ministru Mario carrascalao, Komisaun Anti Korrupsaun no Prokuradoria da Republika alega mosu lala’ok naksalak iha prosesu tender ne’e. “Hare husi desizaun ne’ebé iha tuir prosesu ne’ebé sira mensiona katak kompania ETO mak manan, maibé na realidade nia presu boot la halimar no gasta osan estadu nian arbiru sei iha justifikasaun,” dehan Carlos Alberto V. de Oliviera.Iha Parte seluk Ministru Infra Estrutura Pedro lay iha intervista ho tempo Semanal iha ninia kna’ar fatin iha loron Sabadu (04/08) hodi hataan ba alegasaun no keixa husi kompania rua ba KAK ho Prokuradoria da Republika esplika projetu ne’ebe ninia valor liu husi 1 miliaun tenke hala’o hotu iha STA, no nia parte hein de’it rezultadu ikus hodi asina maibe prosesu tomak sira la involve. “Projetu ne’ebe ETO hetan ne’e, ninia prosesu tenderizasaun, negosiasaun no evaluasaun hala’o hotu iha STA. Maibe tanba iha Lei dehan Ministru Infraestrutura mak tenke asina entaun komu buat ne’e sira hala’o hotu ona, ne’e duni ha’u hein asina de’it kontratu.Kuandu kontratu ne’e asina hotu ami lori fali ba sira (STA) no tenderizasaun la hala’o iha ne’e inklui mos ETO ninian,” nia esklarese.

Ministru ne’e la iha informasaun ruma kona ba kompania sira ne’e sai hanesan vencedor numeru um, segundu no terseiru. Tan ne’e hakfodak uitoan wainhira rona kompania Zebra mak sai hanesan primeiru lugas, T-Mina iha segundu lugar I Governu foo manan fali ba kompania ETO ne’ebe sai hanesan terseiru lugar. “Ha’u la iha informasaun kona ba ida ne’e, no ha’u la hatene liu prosesu hirak ne’e. Tan ba ha’u asina de’it kontratu,” nia hateten.Pedro sujere atu jornalista sira ba kestiona ba STA atu esplika. “Informasaun hirak ne’e diak liu ita boot sira husu ba STA tanbasa mak prsesu tenderizasaun ne’e tenke fo ba ETO, maibe agora imi husu ba ha’u ne’e ha’u rasik la hatene kompainia hira mak momentu ne’eba tuir prosesu tenderizasaun,” realsa Pedro Lay.Ministru Infra Estrutura rekuinese nia asina duni kontratu ba kompania Esperanca Timor oan maibe prosesu tenderizasaun hala’o iha parte seluk.

“Ha’u asina duni kontratu maibe husi ne’eba (STA) mak haruka mai.”Primeiru Ministru rasik dehan ona iha enkontru ruma ho emprezariu nasional iha Delta nova iha inisiu tinan ne’e katak emprezariu Timor oan barak liu maka hetan backing husi emprezariu estranjeiru karik nune’e maka hamosu fali ona Letter of Credit (LC) ba kompania nasional sira. Ba kazu sosa gazoel ba EDTL governu hamosu ona LC ho kazu agora ne’e dala rua ona. Uluk liu governu AMP mos foo LC ba kompania Pualaka no agora daudaun tuir fonts jornal ne’e governu foo LC ba ETO ho total valor US$3.2 milaun maibe Pedro lai nega. “LC la’os hasai iha ne’e, maibe LC tenke hasai iha Ministeriu Finansas no ha’u mos la hatene total LC ne’e hira,” Ministru Pedro nega.

Nia rekomenda, “Atu hatene kompletu liu kona ba total LC hira diak liu ita boot sira ba hasotu de’it sira iha STA tanba sira mak hatene klaru kona ba prosesu iha hirak no sira mak hatene valor LC ne’e hira.”Pedro Lay mos la hakfodak ho keisa ne’ebe kompania Zebra fual no TiMina hato’o ona Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) no Prokurador Jeral da Republika. “Emprezariu hotu hotu iha direitu atu hato’o keisa. Ne’e duni ita tenke resp-eita no se hanesan ne’e ona entaun pronto KAK tenke hala’o investigasaun ba prosesu tenderizasaun ida ne’e.

Se iha buat ruma atu mai hala’o investigasaun iha ha’u nia Gabineti, ami prontu loke para bele hala’o investigasaun” konfesa Ministru Pedro Lay ho lian neneik(**)