PRO-KONTRA INDULTU BA SALSINHA, Cs

Filipe Rodrigues Pereira* *Analista Politika no Sosial, no Membro Komite 12 de Novembro’91, Dili.

Loron hirak liu ba ho kompetensia konstitusional nebe’e iha, Presidente da Republika (PR) fo’o indultus ba Salsinha, Cs. Kriasaun indultu ba Salsinha, Cs hamosu pro-kontra iha sosiadade nia let. Ba sira nebe’e pro fo’o apresiasaun a’as, sira nebe’e kontra hatudu antipatiku ba kriasaun de indultu nebe refere.

Apresiasaun no antipatiku mosu ho id-idak nia razoins no argumentasoins nebe’e bazeia a’an ba justisa. Ho razoins nebe’e bazeia a’an ba justisa maka hamosu kestoins. Kastigu Salsinha, Cs iha komarka mak justu ou liberta Salsinha, Cs mak justu? Karik hare husi aspeitu politika no legal maka hot-hotu espontanimente sei hatan katak kastigu Salsinha, Cs iha komarka mak justu, no sei justu liu tan wainhira kastigu mos autor intelektual ka ema “liman-fo’er” seluk nebe’e mak hamrik helik iha kazu atentadu hasoru PR no PM nia kotuk. Maibe hanesan publiku hatene katak prosesu iha tribunal la konsege profunda kazu atentadu hasoru PR hodi kapta autor intelektual nebe’e dalaruma helik iha sistema no prosesu tribunal nia kotuk. Karik la’iha duni autor intelektual iha kazu atentadu hasoru PR?! Responsabilidade legal to’o deit Salsinha Cs?!
Hanesan temi ona iha leten katak kriasaun de indultus husi PR ba Salsinha, Cs hetan apreasisaun. Apresiasaun ne’e mosu tamba sosiadade moralmente ‘senti no aseita’ katak aksaun atentadu hasoru PR iha 2008 la’os kazu ida tu-tu’ur mosu no hamrik mesak maibe rezulta husi konflitus politika-militar nebe’e iha korelasaun de intereses entre politika’nain no lideransa politika iha tempu liu ba. Hanesan publiku sei lembra, husi kazu Rogerio Lobato fahe kilat ba Railos, Railos ‘tau lasu’ ba Rogerio Lobato, iha esforsu balun atu dada Falintil-FDTL monu ba politika partidaria, isu lorosae-loromonu no ikus liu mosu atentadu hasoru PR. Fukun lolos husi akontesimentu nebe’e mosu iha tinan hirak liu ba tamba iha futu (pertarungan) politika entres lideransa iha nasaun nia laran. Karik uluk mak eis PR, Xanana Gusmao no eis PM, Mari Alkatiri rona-malu no tu’ur hamutuk izola no buka solusaun ba problema petisionarius maka dalaruma sei la mosu atentadu hasoru PR no PM iha Fevereiro 2008.
Tamba ne’e hakerek’nain hakarak dehan katak konsiderasaun husi PR, Ramos-Horta hodi fo’o Indultu ba Salsinha, Cs tamba akuzasaun de konsiensia no moral politika. Dalaruma ho kriasaun de indultus ba Salsinha, Cs, PR hakarak fanu publiku hodi dehan katak por querer ka por sem querer hot-hotu (li-liu lideransa politika sira) foi kulpadu mos ba akotesimentus politika nebe’e mak han vitimas barak no oi-oin iha nasaun ne’e nia laran, maski husi parte legal dalaruma bele hamosu haksesuk sobre kompetensia konstitusional ba kriasaun de indultus nebe’e PR fo’o ba Salsinha, Cs. Por ezemplu sobre prosedur no mekanismu de kriasaun de indultu husi PR ba prizioneirus sira.
Indultu husi PR ba Salsinha, Cs bele signifika mos katak PR iha hanoin hodi hamosu dala ida tan rekonsiliasaun nasional Timorenses depois de mosu konflitus massivu-etniku nebe’e mosu iha nasaun ne’e nia laran. La fasil atu kura kanek nebe’e mosu iha sosiadade nia laran tamba konflitus etniku nebe’e hahu husi futu politika elites. Hakerek’nain hanoin katak ho oportunidade kriasaun de indultus ba Salsinha, Cs bele uza nudar moment atu dudu sosiadade Timorenses bele simu-malu diak liu tan iha futuru. Kriasaun de indlutus ba Salsinha, Cs presiza hare husi perspektiva rekonsiliasaun nian, tamba ne’e tuir Hakerek’nain la’os atu remata ho deit ho kriasaun de indultu maibe PR presiza sosializa ninia desizaun politika sobre indultu ne’e ba’a sosiadade tomak atu nune’e sai nudar lisaun diak ba’a futuru. Lisaun diak katak la’os ba oin bele hamosu tan kriminalidade politika nebe’e fo’o sofrimentu ba povu no ikus kria tan indultu hodi kasu salan.
Ho perspektiva rekonsiliasaun nian, Hakerek’nain sugere atu PR presiza esforsu-a’an atu hamosu no haburas diak liu tan politika “simu-malu” iha sosiadade grass root nia let, la’os deit hamosu ‘rekonsiliasaun ka konsensus’ iha nivel elites ka lideransa politika iha nasaun ne’e, maibe esforsu hodi hatutan politika simu-malu relasiona ho indultus ba Salsinha, Cs presiza hahu husi simu-malu entres lideransa instituisaun F-FDTL no Salsinha, Cs nudar eis membro F-FDTL. Salsinha, Cs nebe’e nudar eis membros F-FDTL bele toma inisiativa hodi halo ‘silaturami’ ba lideransa F-FDTL, no hein katak Lideransa F-FDTL bele laran luak simu-malu diak, atu nune’e bele leno ba sosiadade tomak katak ba oin sei la’iha tan odiu no vigansa entres F-FDTL aktivu no eis membros F-FDTL iha moris lor-loron nian.
Esforsu atu dudu ‘simu-malu,’ kuda damen no tara-bandu ba violensia politika iha nasaun presiza haduir nafatin iha sosiadade nia let, tamba ho ida ne’e maka sosiadade nasaun ne’e bele buka kura kanek, kore-a’an husi moris tauk nia laran, kore-a’an husi moris odiu-vingansa, no ba oin iha hanoin atu moris hamutuk lolo-liman ba-malun hodi desenvolve nasaun ne’e iha justisa no prosperiadade nia laran. Estadu iha dever atu buka hase’es povu nasaun ne’e husi kriminalidade politika nebe’e lori sofrimentu naruk ba povu. Estadu presiza haka’as –a’an hodi hatu’ur nasaun iha damen nia leten atu salva jerasaun foun iha tempu oin mai. Ho lia fuan seluk Hakerek-nain hakarak dehan, lideransa no politika’nain sira keta hanoin katak sosiadade agora dadaun tu’ur nonok ona tamba ne’e la presiza hola medidas ruma hodi hamenus sentimentu negativus iha massa grass root. Sosiadade nonok la siknifika katak sosiadade ne’e hakmatek. Liu husi esperitu de rekonsiliasaun nebe’e hatudu liu mos husi kriasaun indultus ba Salsinha, Cs, bele uza nudar moment hodi dudu diak liu tan esforsu no kolaborasaun entre lideransa formal no informal nasaun ne’e nian, atu nune’e bele hahorik moris-hakmatek ba povu iha tinan naruk nia laran.***End***