Durante tinan lima liu ba, Guvernu halo promosaun ba F-FDTL ho idea Forsa Kiik ba Nasaun ki'ik. Idea ida ne’e promove atu hatudu kualidade du ke kuantidade forsa nian. Nune’e mos katak nasaun ne’e ki’ik no labele gastu ita nia reskusu maka lasufisente.
Nune’e mos iha tinan 5 ba kotuk governu ho institusaun seluk ho konsistensia halo kritikas barak tamba gastu arbiru deit. Kritikas sira ne’e barak maka bazea ba faktus ho kontekstu katak rekursu Timor-Leste limitadu liu no orsanmentu husi fundu mina nian lae agoenta to rohan laek.
Mensagem boot liu Presidente Taur Matan Ruak fo sai durante iha kampnaiha katak Timor oan tenki defini fali sira nia desplina an. Katak gastu orsanmentu mina nian ho fasil liu halo ita sai baruk ten no mos ladesplina an.
komposisaun Governu foun ne’ebe bokur demais hodi haboot gabinete sira ne’e mos hanesan sinal ba buat ruma. IV Governu Konstitusional iha Permeriu Ministru 1, vice 1, ministrus sira hamutuk 12, vice 5, ho Sekretariu Estadu hamutuk 21. Maibe governu foun agora ne'e hasae pasta Ministru sira hamutuk 15, ho vice 11, no aumenta tan Sekretariu Estadu sira hamutuk 27.
Ida ne’e sinal ida katak governu foun sidauk hanoin ho lalaok dalan diciplina nian, iha ne’ebe maka ita bele hetan resultadu barak ho numeru hanesan ou rekursu kiik. Ida ne’e, sa sinal maka haruka ba povu Timor-Leste konaba gastu orsanmentu Jeral Estadu ba tinan 2013? Katak orsanmentu Jeral Estadu sei hasa'e tan?
Haboot tan postura governu no haboot tan alokasaun orsanmetu jeral estadu sei la resolve problema, ita tenki hanoin ona oinsa ita hahu konaba ita nia moris nudar nasaun. Asuntu ne’e importante tamba estabilidade no paz agora dadaun ita goza bazea ba orsanmentu fundu petroliferu nian. Karik ita ladiciplina no sei gasta orsanmentu ba tinan 5-10 mai ho hahalok ita nia an ne’ebe la responsabiliza, maka ita sei hasoru problema seriu.
Karik bainhira ita nia orsanmentu fundu petroliferu nian hotu, maka ita mos sei haki’ik postura governu nune’e mos salariu ka pensaun sira hotu sei hamenus no seluk seluk tan? Saida mak ita halo tenki hare ba nasaun sira iha Europa hanesan Yunani hodi hare saida mak akontese iha ne’eba no hamosu meus oin-oin atu popa konaba orsanmentu. Tinan kotuk liu, Yunani hasoru manifestasaun boot ne’ebe konsege hamonu governu. Buat sira ne’e hotu tamba sira lakonsege selu salariu, pensaun, no bolsu estuda, no fo lisensa ba povu atu la selu taxa no seluk seluk tan.
Yunani laos Timor Leste, nune’e mos Timor-Leste laos Yunani. Bainhira verdade universal konaba ida ne’e bele aplika mos ba ita hotu. Bainhira ita gasta osan liu fali lukru ne’ebe ita hetan maka sei bangkrut. Ita hotu tenki hare ba nasaun failadu sira iha mundu. Barak husi sira mos uluk hamrik no forte. Maibe depois sira ukun an tiha iha tinan 1950 resin ho tinan 1960 liu, lideransa sira hatudu diciplina aat konaba maneija orsanmentu nasaun nian. Sira ikus mai sai bangkruta no konflitus la hotu deit.
Bangkrut ne’e potensial liu ba Timor-Leste nia futuru no ne’e nudar ameasa seriu ba estabilidade nasional.
Lideransa Timor-Leste hatudu ladiciplina iha tinan 1975. Ida ne’e hamosu devisaun no nakfera ba konflitu no ikus mai invasaun Indonezia tama. Durante resistensia tinan 24 nia laran konsege restora fali diciplina sosial no Timor oan hotu hamutuk fali, nune’e luta ba ukun rasik an ba povu Timor atinje kedas.
Lideransa Timor-Leste hatudu ladiciplina iha tinan 1975. Ida ne’e hamosu devisaun no nakfera ba konflitu no ikus mai invasaun Indonezia tama. Durante resistensia tinan 24 nia laran konsege restora fali diciplina sosial no Timor oan hotu hamutuk fali, nune’e luta ba ukun rasik an ba povu Timor atinje kedas.
Komesa tinan 1999 ita lakon fali ita nia dalan tan, fokus ba faksaun internal mos mosu barak hosi grupu oligarki ka ema boot sira ne’ebe kaer ukun, ita monu ba tentasaun i komesa monu to lubuk ida. Iha tinan 2008 - 2012 haberan Timor-Leste atu sosa estabilidade ho orsanmentu mina nian. Maibe, orsanmentu mina fasil los mai i nune’e mos ajuda ona halo estabilidade, orsanmentu ne’e mos halo Timor-Leste oan sira baruk ten no halo ami ladiciplina an.
Ho ida ne’e difisil liu atu hanoin hetan saida mak sei akontese, karik ami hamenus gastu orsanmentu ba dezemvolvementu nasional. Ita persiza mahein netik ita nia orsanmentu ho meus haforsa diciplina an, atu hatene lolos katak orsanmentu mina nian labele hotu lalais, katak ita gastu ba buat ne’ebe los, katak ita hetan valor dolar ba dolar ne’ebe ita gasta ona.
Ikus liu, ita tenki hatudu desplina hodi proteze estabilidade nasaun no prosperidade ba Timor-Leste nia futuru diak.
Hakerek nain Diretor Fundasaun Mahein
Email: nelson@fundausaunmahein.org
No comments:
Post a Comment