CNRT: Ukun Mesak ka Ukun Hamutuk ?

Filipe Rodrigues Pereira
*) Observador Politika no Sosial, Membro Komite 12 de Novembro, Dili.

Liu husi kongresu Klibur Profesionais CNRT dia 18/9/10 liu ba, Prezidente Partidu CNRT no aktual PM Timor-Leste, Xanana Gusmao deklara katak iha tinan 2012 CNRT hakarak ka’er governasaun no ukun mesak. Xanana konfesa katak governu aliansa la fo’o benifisiu diak ba povu. Deklarasaun Prezidente CNRT halitik sosiadade politika iha nasaun ne’e. Nudar publiku hatene, Timor-Leste nebe’e opta sistema multi-partidarismu, no mos ho ninia kultura no estrutura sosial politika prezenti maka sei difisil teb-tebes atu mosu partidu ida manan maoiria absoluta ka 50% + 1 iha eleisaun 2012 ?! Xanana ninia deklarasaun la’os buat ida abnormal iha vida politika, tamba ideal duni wainhira partidu ida hakarak ukun mesak. Nudar partidu, CNRT no partidu seluk tenki iha optimismu no firmi ho ninia idealismu maski iha realidade dalabarak difisil atu realiza tamba kondisaun politika la premite.
Kondisaun politika nebe’e mak CNRT no partidu seluk sei infrenta iha 2012, hot-hotu sei moris iha estrutura no kultura sosial politika ida nebe’e deferente, sei la’hanesan ho primeiru eleisaun iha 2002 nebe’e hamosu Fretilin nudar vencedor absoluta. Eleisaun 2006 konsege muda mos estrutura sosial politika nasaun ne’e nian. Mosu partidu bo’ot rua, Fretilin no CNRT. Iha mos Partidu Demokratiku, PSD, ASDT no sel-seluk tan. Iha 2012 dalaruma sei mosu tan mos partidu foun balun nebe’e oituan ka barak sei fo’o implikasoins ba estrutura sosial politika iha nasaun laran. Mosu partidus barak tamba Timor-Leste opta sistema multi-partidarismu.
Fasil teb-tebes ba partidu ida atu ukun mesak wainhira nasaun implementa sistema partidu-rua (two-party system). Inglatera no Estadus Unidos Amerika mak iha praktika hametin ninia sosiadade politika ho sistema partidu-rua. Inglatera ho Partidu Konservatismu no Partidu Trabalhista, Amerika ho PD no Partidu Republikanu. Maski konstitusionalmente nasaun rua ne’e existe mos partidus ki’ik seluk maibe dalabarak mak partidus ki’ik hirak ne’e la’iha signifikasaun nebe’e naton atu fo’o sira nia influensia ba’a formasaun do governu iha kada eleisaun.
Hametin estabilidade politika da governasaun iha sistema multi-partidarismu la’os buat ida fasil. Ezemplu hanesan Indonesia, iha Sukarno nia tempu opta no implementa mos sistema multi-partidarismu maibe governasaun la la’o ho estabil tamba mosu disvergesia entre partidus sira nebe’e existe iha nasaun laran. Iha Suharto nia tempu halo redusaun politika bo’ot hodi hakesi (fusi) partidus oi-oin sai deit ba partidu tolu, Golkar, PDI no PPP. Maibe iha praktika, Suharto implementa politika ho sistema uniku-partidu nebe’e kuaze hanesan iha nasoins komunistas, habo’ot deit mak Golkar, no halo presaun ba partidu rua seluk no sosiadade. Ho praktika politika kuaze hanesan nasaun komunista Suharto konsege ‘hametin’ estabilidade politika no hala’o dezenvolvimentu ekonomika iha Indonesia durante tinan 32 nia laran.
Hare ba ezemplu nasaun hirak iha letan no hakait ba deklarasaun Prezidente CNRT nebe’e hakarak ukun mesak iha 2012 liu husi sistema demokrasia hamosu reaksaun no opiniaun oin-oin. Komentarius nebe’e ‘hafodak’ publiku mak: “Xanana rekonhese ninia falhasu de governasaun no AMP hein deit tempu atu rahun”. Komentarius hirak ne’e bele los wainhira ka karik ita hakait ho: 1). konflitus liu ba entre Eng. Carrascalao no Xanana; 2). proposta PM Xanana ba prezidente PN atu autoriza suspensaun ba I VPM Lugo no Ministro NEC, Zacarias Albano (TempoSemanal Online, 25/9/2010); 3). ijijensia Prezidente PD atu Ministro Gil Alves mos resigna ninia a’an (timorhauniadoben@blogspot.com, 21/9/10), la’os AMP rahun tamba deit deklarasaun CNRT hakarak ukun mesak iha 2012 an sich. La’os foin primeira vez Xanana hato’o ninia deseju atu CNRT ukun mesak iha 2012, maibe Xanana hato’o mos iha tinan 2008 liu ba. Karik tamba deklarasaun ne’e deit mak signifika falhasu da governasun AMP maka lolos mosu falhasu no AMP rahun kedan ona iha 2008 ka 2009.
Hanesan temi ona iha letan, katak estabilidade politika governasaun nian la’os buat ida fasil atu bele implementa iha sistema multi-partidarismu, sa’a-tan implementa iha nasaun dezenvolvidu nebe’e foin sai husi kolonialismu nia ukun. La iha garante mos katak wainhira Eng. Mario Carrascalao, Dr. Mari Alkatiri, Dr. Lasama de Araujo, Dr. Ramos Horta, Dr. Lugo, Dr. Zacarias no se-se deit mak lidera governasaun aliansa ida ne’e iha tinan 2007 bele tahan to’o tinan tolu nia laran, governasaun nebe’e hahu ho problemas barak hanesan IDP’s, petisionarius, rebeldes, ekonomika no problemas sel-seluk tan. Tamba ne’e, karik mak governu AMP ne’e falha duni iha tempu badak mai maka publiku bele buka simu ho mais proposinal tamba, governu AMP ne’e husi-hahu, la’hatu’ur iha norma legais ka regimentu diak ruma nia leten, maibe AMP iha tempu neba sai nudar aliansa prakmatiku atu satan deit Dr. Mari Alkatiri ukun fali iha tinan tolu liu ba.
Kontinua ho deklarasaun Prezidente CNRT nebe’e hakarak ukun mesak, Hakerek’nain buka lam-lamas no hatu’ur saida mak iha deklarasaun ne’e nia kotuk, no ninia impaktu ba vida politika iha nasaun ne’e. Internalmente; deklarasaun CNRT hakarak ukun mesak iha 2012 no sei la’halo aliansa bele konsidera nudar ‘chekote’ atu dudu estrutura CNRT bele haka’as-a’an no aktivu liu tan hodi hala’o komunikasaun politika no sosializasaun de programas ba iha baze atu nune’e bele atinji CNRT ninia hakarak no idealismu ukun mesak. Deklarasaun ne’e mos bele signifika katak Xanana laran-sa’e, laran-baruk, triste no kolen maneija governu ida nebe’e hari liu husi aliansa partidus barak. Alem dissu, Hakerek’nain mos buka konsidera deklarasaun refere, inderectamente nudar sinal ba individus ka grupu nebe’e ‘insubordinadus’ ba sira nia partidus no iha tendesia atu kontinua ka’er nafatin kargu politika iha governasaun oin mai. Ba individus ka grupus refere Xanana hakarak fo’o hanoin antes atu bele prontu wainhira iha 2012 CNRT deside atu sai deit opozisaun iha PN. Individus ka grupu ne’e karik sei prontu kontinua atu husik sira nia partidu hodi halai-tama ba CNRT, bele mos ho deklarasaun Xanana nian hamosu laran rua-rua iha sira nia a’an, halai-tama CNRT ka mantein nafatin iha partidu rasik. Relasiona ho individus ka grupus ‘insubordinadus’ temi daudaun, karik lideransa CNRT la’maneija no hola medidas nebe’e proporsional maka internalmente bele hamosu dissatisfasaun politika iha estrutura CNRT nia laran, maibe estrutura CNRT prezente tenki mos buka konsidera katak, CNRT presiza suportasaun politika bo’ot husi nivel sosiadade nian hotu atu bele manan absoluta iha eleisaun 2012.
Alem de deklarasaun 2012 CNRT hakarak ukun mesak, prezidente CNRT mos haklaken iha 18/9/10 liuba katak, wainhira CNRT hetan deit 32 asentus maka CNRT sei hela iha Parlemento Nasional (PN) hodi sai opozisaun. Hatan sobre 32 asentus ne’e mosu komentarius balun nebe’e dehan, iha 2007 CNRT ho deit 18 asentus mos CNRT la fo’o-ulun ona atu Fretilin ukun, sa’a tan ho 32 asentus. Maibe relasiona ho 32 asentus no hela iha Parlamentu nudar opozisaun, Hakerek’nain hanoin ne’e sei kontradis no kontraproduktivu ho kondisaun politika rai laran iha tempu oin mai, tamba sei la’favorese dezenvolvimentu politika, ekonomika no sosial iha nasaun ne’e. Hakerek’nain fiar katak ho 32 asentus iha PN maka CNRT minimal sei halo aliansa ho partidu ida atu ka’er governasaun. Karik CNRT hetan 32 asentus iha PN no la’kohi haka’as-a’an atu ka’er governasaun maka publiku bele konsidera katak CNRT la’iha responsabilidade politika no moral ba ninia konstituen no povu nasaun ne’e em geral. Wainhira partidu ida hetan fiar bo’ot liu husi eleisaun maibe entrega povu nia destinu ba fali governu nebe’e forma liu husi aliansa partidus ki’ik, maka automatikamente povu mak sei sofre. Tamba realidade no esperiensia hatudu ona katak governu nebe’e forma liu husi aliansa partidus barak sei lori risku bo’ot ba estabilidade politika governasaun nian.
Externalmente; deklarasaun CNRT hakarak ukun mesak iha 2012 semelhante ka ladok husi Fretilin ninia politika iha tinan hirak liu ba. Hakerek’nain hakarak dehan, verbalmente Prezidente CNRT repete buat nebe’e mak Fretilin halo. Deklarasaun haharak ukun-mesak bele fo’o ninia impaktu negativus. Partidus seluk komesa dada-a’an no tau distansia ba CNRT. Iha Dr. Mari Alkatiri nia governasaun liu ba, Fretilin konsidera partidus seluk ka opozisaun nudar adversariu politika no fiar a’an atu ukun to’o tinan 50. Maibe iha politika buat nebe’e imposible bele sai possible, la’iha amigu no inimigu mak rohan-la’ek, so deit intereses mak rohon-laek iha vida politika. Politika buat ida dinamiku, buat hotu bele muda-a’an iha momentus ikus. CNRT bele ukun mesak, CNRT bele ukun hamutuk ho PD, no mos iha posibilidade CNRT bele ukun Hamutuk ho Fretilin iha 2012. **END**