Lugu Prontu kolabora ho Justica no Tama Kadeia kuandu Tribunal Deside nia Kontra Lei

Tempo Semanal Dili 16.10.2010

Vice Primeiru Ministru DR. Jose Luis Guterres hateten katak kazu alegasaun kontra nia aan ne’e, “foun foun hahu hanesan instrument  politika ida para deskredibiliza ema. Ne’e primeiru. Maibe hau’u labele komentariukatak Tribunal ka prokuradoria halo bu’at ne’e sai hanesan politika, ne’e ha’u labele. Tan ba ha’u respeita sira hanesan ita hotu respeita sira. Maibe istorikamente bu’at ne’e hahu hanesan politika.” Nia haktuir katak, “Naun e primeira vez ita rona prosesu ne’ebe ita ko’alia daudaun ne’e. Iha kedas iha prtinsipius iha 2008, iha parlamentu nasional, bankada Fretilin foti tiha ona prblemas sira ne’e, i akuzasaun hau rona ne’e hanesan mos ita boot dehan, buat nepotizmu koluzaun, korrupsaun, abuzu de poder no buat barak-abarak.”

“Prosesu ne’e agora iha ona tribunal ne’ebe ha’u hanesan sidadaun ida, hanesan ita hotu hakarak katak lei ne’e ba ema tomak. Lei ne’e ba sidadaun tomak la iha ema ida ke boot liu lei no boot l,iu konstituisaun. Hanesan ema ida no hanesan Timor oan ida ne’ebe ke hadomi teb-tebes rai ida ne’e ho povu ida ne’e, hau hakarak teb-tebes katak hustica ne’e tenke kumpri ninia misaun i hau hakarak teb-tebes katak justice ne’e ba ema tomak. I hau hakarak teb-tebes katak iha rai Timor, riku soin Timor nian ne’e para beneficia ba familia tomak iha ita nia rai laran. I hau hakarak demokrasia transparencia para ita nia ema bele ko’alia, bele kritika. Kritika politiku sira, kritika deputadu sira, kritika naran bu’at ida ke sira haree la diak.”
Jose Luis Guterres dehan, “ Iha momentu ida ke hanesan momentu ida afeta duni ha’u. Tan ba akuzasaun ne’e publiku kuaze tinan tolu ona maka ema ko’alia beibeik. Maibe asuntu ne’e hanesan ami seidauk simu notifikasaun mai husi Tribunal. Wainhira Tibunal halo ona notifikasaun pronto ida ne’e ita tenke kumprio hanesan cidadun ida tuir dever ne’ebe ita iha ba lei.”
Jose Luis Guterres kompromente katak nia sei la halai ka subar husi lei Timor ninian maibe sei ba tane aas lei ne’e ninia ukun fuan hanesan nia ba ona hataan iha Provedoria direitus Umanus no Justica i hataan on alia husu husi investigador ministeiru publiku ninian tan ne’e, “ha’u mos hakarak nafatin foo kontribuisaun, foo mos hanoin hanesan justifikasoeins legais ne’ebe iha sobre kazu ida ne’e.”
“Em prinsipiu ha’u labele halo komentariu especifiku kona ba ida ne’e. Maibe tan buat sira ne’e agora iha Jornal no iha fatin barak tebes maibe, “akuzasoens sira ne’e la iha fundamentu no la iha baze. Balun dehan riku matak. Balun dehan koluzaun no nepotizmu. Problema ne’e hahu tan ba hetaan nomeiasaun ba Ministru negosiu Estranjeiru iha 2006 wainhira iha momentu ne’eba nia sei kaer hela pasta hanesan embaisador ba Noseins unidas iha Nova Yorke. Guterres tenke husik ninia postu iha Nova Yorke mai simu knar hanesan MNE tan ba DR. Jose Ramos Horta sa’e ba PM iha governu Fretilin ninian hodi subtitui DR> Mari Alkatiri ne’e rezigna aan iha momentu ne’e. Jose Luis Guterres informa katak lala’ok iha momentu ne’eba tuir regras administrative ida ne’ebe konkorda no aprova husi Vice Ministra Negosiu Estranjeiru. “DRA. Adalgisa asina i konkorda. I tuir prosesu administrative ida. La’os ha’u dehan tenke hatama ka tenke halo hanesan ne’e.”

“Durante besik tinan ida ema la foti problema maibe bainhira ha’u simu tiha pose hanesan vice Primeiru Ministru ne’e maka komesa lia bo’ot iha parlamentu.”

“Problema ne’e dala ruma ita foti lia maibe ita haluha buat ida. Iha Primeiru Governu konstitusional, governu uluk mos propoin nomeiasaun embaixador ida ke la’os Timor o’an. Embaixador ida ke ema estranjeiru. I depois ate iha segundu Governu mos iha ema ida mos xefe misaun Timor Leste ninian iha Zenevra la’os Timor o’an. Ema estranjeiru i la’os CPLP nia ema tan. Tan ba ne’e maka ha’u hanesan halo pergunta tan sa loos maka ema ne’ebe, ema nomeia hanesan embaixador, ema ne’ebe paises estranjeiru la’os Timor oan se ba pozisaun ida ne’e mai husi kedan primeiru Governu konstitusional bele. Tan bas a los i se los maka pozisaun ba iha funsaun ida be karaik liu hanesan konseleiru labele,” nia kestiona.

Maiske oin sa Jose Luis Guterres pronto ona atu ba hataan kona ba kazu ne’ebe rezista ona ho numeru 266 iha tribunal distrital Dili i liu tan ida ne’e kuandu sala nia pronto tama kadeia.

Iha parte seluk hafoin sorumutuk ho Prezidenti Horta iha Kinta Lokraik PM Xanana dehan ninia parte hein de’it wainhira tribunal nia surat notifikasaun ba kazu ne’e no nia pronto ona atu suspende ninia membru governu nain rua hanesan VPM ho MNE. “Ne’e tan ba balun hakilar beibeik lakon lma puluh sen nunee’e hein de’it notifikasaun husi tribunal mai sei suspende kedan sira,” dehan Xanana.

Gusmao mos haktuir katak ninia parte konsulta ona ho Prezidenti parlamentu nasional ho Prezidenti da Republika kona ba data atu suspende ninia membru nain rua ne’e maiske sei deskutike malu hela kona ba artigu 113 konstituisaun da Republika ne’e.

(Transkrisaun kompletu Sei hatuun iha jornal TS iha edisaun semana oin).