Justica Defende Ema Estranjeiru, Timor Oan Lakon Fatin Iha Kapital TL

Tempo Semanal-Dili, 08.03.2011

Segunda feira, (7/3/2011) tuku 9:00 Otl mosu funu kiik entre PNTL ne’ebe tenta atu ezekuta ordem husi Ministeriu Justica ho komunidade maka okupa hela uma ruma besik iha eskola Paulos IV nia kotuk iha Bairo Central . Familia uma kain tolu, inklui juventude Bairo Central konsentra hamutuk iha okupante Sertorio Pereira nia uma oin hodi halo asaun dame kontra desizaun Tribunal ne’ebe tuir sira la justu. Iha ne’e mosu funu ibun entre Polisia ho komunidade sira. Komunidade du’un instituisaun estadu TL prefere defende ema estranjeiru sira nia direitu hodi sama Direitu Timor oan loloos ninian.

Funu ibun (perang mulut) entre pesoal Tribunal ho familia okupante manas tan ba pesoal Tribunal husu okupante atu hamamuk uma no proriodade ne’ebe daudaun ne’e sira okupa.

Situasaun sai manas liu tan bainhira pesoal Tribunal ida hakat besik ba manifestante sira hodi dehan, “ ami so mai para hala’o de’it buat ne’ebe tuir desizaun Tribunal, ne’e duni ami la iha kompotensia atu responde buat ne’ebe ita boot sira dehan ida ne’e no ida ne’eba. Tuir lolos buat hirak ne’e ita boot sira hato’o ba ema ne’ebe mak hatama asaun iha Tribunal”

Rona tiha esplikasaun husi pesoal Tribunal familia okupante no juvetude sira hakilar dehan, “tanba desizaun Tribunal, ne’e duni ami hakarak Tribunal mos tenke tun mai iha ne’e”

Komunidade sira lori espanduk ne’ebe hakerek ho liafuan “Justisa husi Tribunal la tuir Lei Konstituisaun”, manifestante sira hakilar dehan, “ami juventude Bairo Central la fo dalan ba ema estranzeiru atu mai okupa rai ida ne’e no ami sei la husik fatin ida ne’e. “

“Ha’u hatene ita boot mai atu ezekuta de’it desizaun Tribunal, maibe ha’u hakarak koalia ho maluk polisia sira. “Ami hatene Tribunal iha justisa, maibe ami sente justisa ne’e la loos, tanba desizaun ne’ebe Tribunal foti la justu. Se halo ba sira tenke halo mos ba ami iha bairo hotu, tanba ami la’os nauk sira uma, ami mai iha ne’e tanba situasaun iha 1975 mak obriga” dehan eis Ministra Edukasaun iha tempu Governu Anterior Rozalia Corte-Real.

Ho laran triste no tanis, eis Ministra Edukasaun ne’e husu ba seguransa polisia atu Alzema (borgol) uluk nia, molok haruka okupante sai. “Ha’u prontu defende sira, ha’u pronto defende povu, seguransa no justisa iha rai ida ne’e no ha’u prontu atu mate, tanba ha’u hatene situasaun” hakilar eis Ministra Edukasaun ne’e ho lian makas hodi husu fila-fila ba membru polisia atu kaer nia. 

 

Eis Ministra Edukasaun ne’e husu ba Tribunal tenke hare didiak asuntu ida ne’e, tanba iha konstituisaun RDTL hateten klaru katak, ema estranzeiru la iha direitu ba rai iha Timor-Leste

Hafoin halo negosiasaun ho okupante, Mateus F. Ximenes reprezenta parte ne’ebe mai halo reklamasaun hateten, Tribunal toma ona desizaun katak, ohin loron ikus para halo ezekusaun, maibe hanusa mosu fali Lei seluk entaun lia loos ne’e iha ne’ebe.

Karik prosesu ne’e liu ona husi prosesu julgamentu? Maibe, Mateus ne’ebe rekoinese an hanesan familia husi parte ne’ebe mai halo reklamasaun dehan, sim prosesu ne’e liu husi ne’eba duni, tanba Tribunal hare hotu ona katak, dokumentus orjinal ne’e  iha Sra. Eliza Gusmao de Sousa de Brito tan ne’e Tribunal foti desizaun atu halo ezekusaun.

Prosesu  hahu hatama ou susmete dokumentus ne’e hahu iha Junhu 2009, ne’e duni husi parte okupante tenke halo indiminizasaun, maibe to’o ikus mosu fali Lei seluk ne’e  entaun halo ita sai duvida hotu.

Ita hatene katak, Iha altura ne’eba ne’e iha tempu okupasaun, ne’ebe ita bolu dehan Tribunal Fantose, tamba iha ita nia Lei Konstituisaun artigu 22 dehan estadu mos proteze Timor oan sira iha rai liur no mos iha artigu 44 koalia mos kona ba dereitu abitasaun ninian, entaun buat sira ne’e hotu Lei garantia.

“Ha’u nia prezensa iha fatin ne’e, primeiru ha’u rona asuntu ne’e to’o tama iha Veteranus, segundu konsidera  hanesan kazu familiar, ne’e duni ha’u mai marka prezensa iha ne’e, maibe prinsipamente  ha’u  mai  hanesan Veteranus, tanba  ha’u sente iha responsabiliza ba estrutura Veteranus ninian, ne’e duni  lakohi  kualker  Veteranus  ida  ema  hasai  ou hatun la liu husi prosesu legal.”

Liu tiha minute balun Sekretariu do Estadu ba Asuntus Veteranus Libertasaun Nasional, Maritor Reis mos to’o iha fatin akontesimentu ninian.

“Se kuandu iha Lei dehan,  nia Veteranus tun, nia tenke tun no se tuir Lei dehan obrigasaun ba nia atu sai nia tenke sai, maibe tenke ho klarifikasaun klaru.” Esplika Sekertariu Estadu Asuntu  Veteranus  da  Libertasaun  Nasional Marito Reis.

 Tuir Marito esplika ninia razaun halo intervensaun ba iha kazu ne’e tanba de’it naran Veteranus nune’e duni nia hakarak atu defende ema ne’ebe iha direitu hodi fo ninia an no vida tomak ba rai ida ne’e nia libertasaun.

“Ami hamutuk ho Sr. Sertorio ba husu apoiu politiku ida husi Presidente da Republiku no Presidente haruka duni ninia defensor halo karta ida ne’ebe ida iha sira no ida iha ha’u. ne’e duni bazeia ba Lei ne`ebe, ha’u hare fali ita ninia Konstitusaun maibe la kondis, tanba ema ne`e mai ho ninia indentidade nudar ema Australianu, entaun hare ba ita nia Konstituisaun desizaun Tribunal ne’e la fo valor ba ema ne`ebe rai nain, maibe fo preoridade ba fali ema ne`ebe nasionalidade seluk.

Ita nia Lei mos la bandu katak, ema ida bele iha nasionalidade rua, maibe nia tenke define ninia an katak, ida ne’ebe mak nia atu hola para nia ejize ninia direitu. Nia mos tenke buka atu defeni ninia pozisaun katak parte ne’ebe mak nia iha direitu.

“Ha’u la lori Veteranus nian naran, maibe tuir individu ha’u nian katak, desizaun tribunal ne’e injustisa, tanba ha’u le`e iha buat ne’ebe defensor hakerek dehan,  Juis Distrital Dili no defensor internasional sira la verifika didiak Lei RDTL nian, tan ne’e ami tenke husu klarifikasaun” Defende Sekertariu Estadu ne’e

Tuir Ulun bo’ot Veteranus sira nian iha Governu AMP ne’e katak, nia parte la  hamutuk ho Sr. Sertorio (okupante), maibe hamutuk ho parte rua ne’e hotu, inklui Defensor President da Republika nian, tanba sira hakarak rona esplikasaun husi Tribunal, atu nune’e sira mos bele halo pergunta ruma, se bainhira iha buat balu ne’ebe tuir sira nia hanoin la loos.

Timor oan sira ne'ebe iha tempu okupasaun buka salva aan tiha ba estranjeiru no ukun aan tiha hodi fali sira nia dokumentus albirado mai hodi duni ejize Timor oan sira ne'ebe okupa uma no rai hirak ne'e atu sai husi fatin ne'ebe durante tinan susar sira ne'eba nia laran. (TS).