 |
| PDHJ, DR. Sebastiao Dias Ximenes. |
KINTA-Feira, (17/3/), atividade serbisu iha edifisiu Provedor Direitu Humanus no Justisa (PDHJ) la hanesan bain-bain.
La’os simu keixa husi komunidade sira, maibe funsionariu PDHJ kada departamentu, inklui reprezentante Organizasaun Naun Govermental (ONG) halibur hamutuk iha aula enkontru PDHJ nian.
Loron ne’e sira rona esplikasaun husi orador sira, kona ba ‘Konsultasaun Revizaun Universal Periodiku PDHJ no Sosiadade Sivil’.
Worshop loron tomak ne’ebe loke husi PDHJ, DR. Sebastião Dias Ximenes, ne’e hetan partisipasaun wain husi Sosiedade Sivil, tanba titlu husi Workshop ne’e importante mos ba Sosiedade Sivil sira.
Esplikasaun PDHJ ba Jornalista sira hafoin intervalu hateten, objetivu workshop ne’e, oinsa atu simu kontribuisaun ideas no sujestaun ba relatoriu ne’ebe PDHJ ho ONG nasional sira hakerek.
“ami hala’o workshop ida ne’e para bele simu ideas no sujestaun husi Sosiedade Sivil tomak, molok submete relatoriu ne’e ba Nasaun Unidus. Sim.., relatoriu ne’e atu haruka ba. Tanba, Timor-Leste ratifika ona konvensaun barak. Nune’e mos hanesan Estadu, ita iha dever atu aprezenta relatoriu”tenik eis Reitor UNDIL ne’e."
Tuir Sebastião, konsultasaun kona ba relatoriu ne’ebe PDHJ ho ONG nasional sira hakerek atu submete ba Komisaun Internasional Direitus Umanus Nasoeins Unidas nian, hanesan relatoriu ba dala uluk nian.
“Tuir loloos PDHJ mos bele halo ninia relatoriu mesak, maibe atu efisien liu PDHJ tenke serbisu hamutuk ho Sosiedade Sivil sira” Sebastião haktuir.
Konserteza Governu mos hato’o sira nia relatoriu, maibe atu iha balansu, Governu hato’o liu husi sira nia vizaun no aspeitu, tanba orgaun indepedente mos iha hanoin ketak ida.
Relatoriu ne’e foka liu ba direitus humanus, liu-liu konvensaun internasional ne’ebe TL ratifika ona, hanesan direitu feto, direitu labarik no direitu ekonomia sosial e kultural ne’ebe implementa ona iha rai laran.**
Violasaun Direitus Umanu kontinua Eziste
BAZEIA ba relatoriu Revizaun Universal Periodiku PDHJ no Sosiadade Sivil hatudu katak, violasaun Direitus Umanu iha Timor-Leste kontinua aumenta no sei eziste nafatin, tanba Estadu Timor-Leste la konsege halo diak ninia knar iha Institusionaliza rekezitu nu’udar obrigasaun estadu nian, inklui la adopta masimu rekomendasaun jeral husi tratadu rua. (tratadu direitu labarik no diskriminasaun kontra feto).
Direitu ba Moris no Dezenvolvimentu
Kazu malnutrisaun kontinua aumenta husi tinan ba tinan.
Hanesan dadus 2010 hatudu, malnutrisaun sa’e to’o 25% no tasa mortalidade infantil as tanba moras malaria, dengue, diarea, menus hela fatin, susar asesu ba bee mos, eletrisidade no saneamentu sei kontinua eziste.
Direitu ba Edukasaun
Dikriminasaun hasoru komunidade ne’ebe kategoria rendimentu ki’ik kontinua aumenta, tanba sira nia oan ne’ebe eskola iha eskola publiku kontinua la hetan tratamentu diak.
Direitu Feto no Jeneru
Kazu violasaun kontra feto aumenta tinan ba tinan.
Numeru ne’e sa’e makas iha tinan 2010. Klasifikasaun ba kazu ne’e mak hanesan, violensia fiziku, psikolojika, violensia ekonomiku no violasaun seksual.
Maibe, entre kazu hirak ne’e, numeru as liu mak kazu violasaun domestika.
Direitu ba Moris Seguru, Justisa no Seguransa
Kazu infrasaun disiplinar aumenta aas iha periodu 2007-2010, Departamentu Justisa Polisia Nasional rezista keixa hamutuk kuaze atus ualu (800).
Husi kazu hirak ne’e, 14% prosesa ona iha Tribunal no hetan ona desizaun, 30% sei iha prosesu investigasaun no seluk pendent.
Direitu ba Justisa
Iha area justisa nian, kazu pendente kontinua aumenta. Tanba to’o Dezembru 2010, total kazu pendentes iha Ministeriu Publiku hamutuk kuaze 4.800 no iha Tribunal Distrital Dili kuaze 860.
Kazu pendente aumenta as tanba fatores limitasaun rekursu umanu, fasilidade no ekipamentus serbisu, jestaun no mos fator lingua, tanba komunikasaun hotu tenke uza lingua portuguesa.
Ho fator hirak ne’e hotu mak impede prosesu julgamentu, ne’e duni dadur barak mak iha detensaun ba tempu naruk no la iha revizaun periodu ba sira nia kazu.
Direitu ba Saude
Durante ne’e iha ona progresu balu husi parte Saude, tanba Governu hari tiha ona infreastrutura saude nian, hasae numeru serbisu saude to’o nivel suku, no mos numeru mediku liu husi koperasaun ho Governu Kubanu.
Maibe, faila iha fornesementu saude ba ema hotu, tanba taxa mortalidade inan no bebe kontinua sa’e.
Direitu ba Serbisu no protesaun ba Trabailadores
To’o tinan 2010 serbisu divizaun relasaun industria konfederasaun sindikatu trabaladores atende kazu disputa laboral (1430). kategoria husi kazu ne’e mak despedimentu injustisa, problema kontratu, problema pagamentu no mos seguransa, saude ho ejiene iha fatin serbisu.
Entre kazu hotu barak liu kazu despedimentu injustisa ne’ebé atinji 86%. Husi kazu hotu 3% de’it mak rezolve liu husi dalan mediasaun tripartida ne’ebé involve Governu. 0,4% mak lori ba tribunal no dala barak la iha serteja. Kazu disputa laboral barak mak lori ba tribunal mais kontinua pendenti.
Violasaun direitu trabaladores sai preokupasaun tanba fator oi-oin, inklui la iha medidas protesaun ne’ebé adekuadu, kodigu laboral la iha fatin.
Asuntu desempregu iha relasaun metin ho tratamentu ba trabaladores iha kontestu kompetisaun iha merkadu trabaladores.
Tinan ba tinan forsa laboral tama iha merkadu trabalador hamutuk rihun (16.000), kuaze 15% kontinua ba ensinu superior no formasaun professional, 4% de’it mak possibilidade hetan serbisu, barak liu mak desempregu.
Direitu ba Dalen, Kultura no Relijiaun
Ofisialmente Governu adopta Lingua Portuguesa nu’udar lingua ofisial no rekoinese de’it lingua ne’e hanesan lingua ofisial iha birokrasia estadu nian, no mos iha prosesu aprendizajen.
Kestaun ne’e hamosu ona obstakulu kona ba asesu serbisu iha Governu, inklui prosesu aprendizajen no informasaun kona ba lejislasaun hotu. Ne’e duni, bainhira Governu la iha politika diak hodi proteje dialetu orijen sira, situasaun ne’e sei kria ameasa ba asesu ema hotu nian.
Violasaun Hasoru Feto no Violasaun Domestika
Maski Lei kontra violasaun kontra feto introdus ona ba publiku no iha ona kriminalizasaun ba aktus hotu husi violasaun domestika nian. Maibe, iha tinan 2008-2009 numeru kazu sa’e makas.
Kazu violasaun hasoru feto ne’ebe polisia rezista sa’e to’o 1.200, maibe 505 de’it mak prokurador lori ba Tribunal. Husi numeru ne’e 2,5% de’it mak prosesu iha Tribunal.
Iha tinan 2010 numeru kazu violasaun domestiku sa’e makas liu 25% husi numeru kazu iha tinan rua kotuk.
Atu hakat lalais ba susesu iha area hirak ne’e, Governu Timor- Leste tenke hakas an hodi institusionaliza prinsipiu husi tratadus sira ne’e, iha politika, programa, lejizlasaun no orsanmentu estadu nian. Iha tempu hanesan tenke adopta mekanismu ne’ebe susrentavel hodi kria nasionalizasaun husi instrumentu internasional no tenke hametin telasaun ne’ebe forte antre povu ho estadu oha kontestu konstrusaun nasional ne’ebe demokratiku.**
No comments:
Post a Comment