Boek Iha Foos Laran

Tempo Semanal-Dili, 18.02.2011

Despaxu Primeiru Ministru ba 30-tal Veteranus, la hetan importánsia. MTCI avansa nafatin ho 68 kompañia importa foos husi Vietname.


PRIMEIRU Ministru (PM) Xanana Gusmão hakfodak. Lista naran veteranus no rezisténsia iha nia oin, nia loke ida-ida. Dala hira, Xanana husu perguntas ba membru veteranus ne'ebé ba hasoru nia. Inklui mós José 'Fo-Laran' da Silva, koordenadór CNRT rejiaun Autonomia.


Foos sai problema. Ba agora, la'ós fali problema kona-ba folin foos ne'ebé sa'e makas. Mais, diretamente iha ligasaun ho envolvimentu membru veteranus iha prosesu importasaun foos. Tan ida ne'e, José 'Fo-Laran' da Silva hamutuk ho membru veteranus balun, hato'o keixa ba PM Xanana nu'udar maun boot veteranus nian.

Istória ne'e komesa husi médiu Agostu 2010. Momentu ne'ebá, PM Xanana, kria polítika ida hodi fó fiar ba veteranus no rezisténsia sira atu hala’o importasaun foos husi Vietname. Membru veteranus 30-tal hetan rekomendasaun diretamente husi PM. Maibé, ikus mai mosu kompañia oi-oin, ne'ebé deskonfia iha koneksaun familiár ho sira ne’ebé servisu iha Ministériu Turizmu, Komérsiu no Indústria. Tan ne'e, iha lista kompañia importasaun foos mosu fali númeru kompañia to'o 68.

“Primeiru Ministru momentu ne'e fó despaxu ba kompañia hamutuk 30-tal de'it, para rekomenda ba MTCI,” dehan José 'Fo-Laran' da Silva,” ba Tempo Semanál, Sesta-Feira (11/02) iha Bidau, Dili. Fo-Laran, veteranus ida ne’ebé halo rekomendasaun ba PM Xanana hodi fó despaxu ba veteranu sira.

Tuir Fo-Laran, númeru ne'e derrepente sa'e makas. Nia mós deskonfia, kompañia balun ne’ebé sikat leet iha prosesu importasaun ne’e, barak mak la hola parte nu'udar ema rezisténsia. Inklui mós emprezáriu Xineza balun.

Hafoin lista husi MTCI ne’e hasai, Foho-Laran verifika fali ba Primeiru Ministru kona-ba númeru veteranus hirak mak hetan rekomendasaun. “Momentu ne'e, Primeiru Ministru hakfodak. Tanba, númeru kompañia iha lista ne'ebé mai hosi MTCI, sa'e derrepente no la tuir rekomendasaun ne’ebé PM fó sai,” dehan Fo-Laran.

Nia ho ninia maluk veteranus sira mós husu ona ba Ministériu Turizmu, Komérsiu no Indústria para hatudu despaxu husi Primeiru Ministru ba kompañia 68 sira ne'e. Maibé, MTCI lakohi atu fó sai, tanba iha orientasaun husi ministru katak veteranus ne’ebé laiha kompañia bele joint hamutuk ho emprezáriu hodi bele hetan porsentu husi importasaun foos ne’e.

Informasaun seluk ne’ebé Tempo Semanál hetan husi Jorge Alves ‘Wemori’, veteranu ne’ebé envolve an iha kompañia Bele-Bele hateten katak, nia hetan rekomendasaun husi Primeiru Ministru. Maski nune'e, nia aseita katak, data kona-ba númeru kompañia ne’ebé hetan husi veteranu sira iha duni diferensa.


Tuir Wemori, sira ne’ebé hetan rekomendasaun diretamente husi Primeiru Ministru hamutuk iha kompañia 20-tal. Maibé, iha reuniaun ho Ministru Turizmu, Komérsiu no Indústria (MTCI), Gil Alves, iha dia 03 de Juñu de 2010, kompañia hamutuk 62 mak tama iha lista MTCI nian, atu importa foos hosi Vietname.


'Wemori' rekoñese, lista kompañia sira ne’ebé MTCI fó sai barak mak la'ós ema veteranu no mós laiha rekomendasaun husi Primeiru Ministru. Alende ne'e, veteranu sira hanoin kompañia 62 ne'ebé MTCI aprezenta, loos ona. A finál, ikus fali lista ne’ebé mosu aumenta barak liu tan.


Bader Alkatiri husi kompañia Cavalho Bravo Unip. Lda, ne’ebé tama lista importasaun foos, mós rekoñese katak iha enkontru ne’e identifika kompañia 60. Maibé, ikus mai iha aumenta nia rasik mós la hatene.


Bader Alkatiri mós hatete katak, lista ne’ebé hetan rekomendasaun husi Primeiru Ministru hamutuk kompañia 60. Kompañia hirka ne'e hala'o tiha ona enkontru ho Ministru Gil Alves iha eis Merkadu Lama. “Lista kompañia 60 ne’e, MTCI mak haruka ba Primeiru Ministru hodi hetan aprovasaun. Ha'u nia kompañia mós tama iha lista 60 ne’ebé Primeiru Ministru aprova,” tenik Bader.


Diretór Kompañia Bele-Bele, Sansão Gomes ne’ebé hetan fiar husi emprezáriu sira hodi halo negosiasaun ho emprezáriu Vietname hatete, iha enkontru ho Ministru Gil Alves, kompañia 68 ne’ebé naran tama iha lista hotu-hotu hetan ona rekomendasaun hosi PM. “Ikus fali, ha'u rona katak, iha mós despaxu husi MTCI no vice PM, ne’e duni ha’u rasik mós sente hakfodak uitoan,” dehan Gomes.


Iha mós informasaun husi fonte balun katak iha enkontru ho Ministru Gil Alves mosu problema uitoan, tanba lista ne’e derrepente sa’e maka’as.


Husi kompañia 14 iha lista importasaun ne’ebé mak Tempo Semanál kontaktu, iha kompañia rua de'it mak hetan rekomendasaun husi Primeiru Ministru. Kompañia sira ne'e hateten katak, sira iha duni kooperasaun ho veteranu sira. Maibé, la hetan rekomendasaun husi Primeiru Ministru.


Ministru Gil Alves rasik rejeita halo rekomendasaun ba kompañia sira. Tuir nia, rekomendasaun la'ós mai de'it husi Primeiru Ministru, maibé balun mai husi Vice Primeiru Ministru no Sekretáriu Estadu asuntu Veteranus.


Veteranus La'ós Prioridade

Dirje MTCI Manuela Georguna Corte-Rela

Projetu importasaun foos tonelada 30.000 ho alokasaun orsamentu US$ 17.500.000 ba MTCI iha tinan fiskál 2010, fó prioridade ba veteranu sira, atu nune’e, veteranu sira bele hetan netik benefísiu uitoan.
Maibé, bainhira prosesu ne’e tama iha Ministériu Turizmu, Komérsiu no Indústria (MTCI), halai oin seluk. MTCI loke oportunidade ba emprezáriu nasionál hotu. La haree ba veteranu sira.


Diretora Jerál MTCI, Georgina Corte-Real hateten, projetu ne'e la fó prioridade ba veteranu sira. Kompañia nasionál sira ne’ebé prienxe kritériu, bele envolve iha prosesu ne’e.


“Ita konsidera kompañia nasionál Timor oan. Lia fuan ida veteranus ne’e laiha. Ami hakarak hato’o de’it katak, kompañia nasionál Timor sira mak hetan fiar husi MTCI no sira prienxe kritériu aprovizionamentu maka hetan kontratu husi MTCI,” katak Diretora ne'e ho fiar an.


Tuir Bader Alkatiri, iha enkontru dahuluk ho kompañia sira iha eis Merkadu Lama, Ministru Gil Alves mós hateten katak, projetu ne'e ba veteranu sira, maibé la taka dalan mós ba emprezáriu sira seluk ne’ebé hakarak tama iha laran. “Emprezáriu sira mós bele avansa mesak, la presiza backup husi veteranu sira,” tenik Bader haktuir lia fuan Ministru Gil Alves.


Bainhira Tempo Semanál konfirma hikas lia fuan ne’e, Ministru Gil Alves tenta atu taka ‘kuak’ hodi defende an. Nia dehan, MTCI fó atensaun liu ba veteranu sira. Ne’e duni, fó prioridade ba veteranu sira ne’ebé hetan rekomendasaun husi Primeiru Ministru, Vice Primeiru Ministru no Sekretáriu Estadu asuntu Veteranus.



Maski nune'e José ‘Foho-Laran’ da Silva husu ba Ministru no Diretora Jerál MTCI atu onestu uitoan. Projetu ne’e fahe ba veteranus sira la'ós ba emprezáriu nasionál, ne’e duni la liu prosesu normál hanesan tenderizasaun. Tanba ne'e, husu ba MTCI atu labele halo manipulasaun ba prosesu ne’e.

“Invesde sira tuur iha pozisaun ne’e, atu serve ema hirak ne’e, lae. Maibé, sira serve fali sira nia família no kolega,” akuza Foho-Laran. TS