Mai ita Komprende Orsamentu Jeral Estadu

Husi La’o Hamutuk ba Tempo Semanal, 18 Fev. 2011

Durante semana hirak liu ba, politikus no jornalista sira iha Timor-Leste halo debate ho maka’as kona-ba Orsamentu Estadu nian, ne’ebe Governu hetan tiha ona autorizasaun atu gasta osan ho total biliaun $1.3 iha tinan ida ne’e, ne’ebe boot liu dala rua kompara ho orsamentu original iha 2010. La’o Hamutuk fiar katak fasil atu hamosu konfuzu ho numeru boot no politika partidaria, nune’e duni ami prepara ona grafiku rua atu ajuda le’e nain sira hodi komprende saida mak orsamentu ne’e rasik hateten.

Grafiku sira ne’e, inklui informasaun kona-ba ezekusaun orsamental husi kada Ministeriu, durante 2010, tan ba ami hanoin katak funsaun prinsipal Governu nian laos atu gasta osan deit. Ministru ida bele atinzi ezekusaun 100% bainhira nia nauk ka fakar hotu nia orsamentu. Maibe povo ne’e presiza rezultadu husi Ministeriu sira nia servisu sei nafatin labele aijuda popluasaun atu hetan sira nia direitu. Maibe, numeru sira iha orsamentu la fo informasaun klaru kona-ba servisu lolos ne’ebe halo tiha ona husi orgaun estadu nian no oinsa servidor estadu sira nia servisu ne’e bele hataan ba povo nia nesesidade no nia hakarak. Povo bele hare ida ne’e ho sira nia matan rasik.

Grafika “alokasaun no gastus orsamentu estadu” nian hatudu sai, montante osan ne’ebe aloka ba funsionamentu iha kada Ministeriu iha final 2010 (orsamentu rektifikativu), iha tokon dolar Amerikanu. Kategoria iha parte liman karuk ne’e mak refere ba kada orgaun. Iha parte liman los husi grafika ne’e hatudu Lala’ok atividade ne’ebe boot ka interesante, inklui transferensia publiku husi Ministeriu Solidaridade Sosial (MSS), komponente boot husi orsamentu Defeza no Seguransa no orsamentu Infraestrutura, seguransa aihan (importasaun fos), PDD, no projeitu eletrisidade oleo pezadu. Barra husi projeitu oleo pezadu no Infraestrutura nian boot teb-tebes kompara ho kategoria sira seluk ne’ebe hare ba kiik, maibe kada kategoria ne’e gasta liu tokon $5.

Kada kategoria, iha barra rua: barra iha liman karuk mak 2010 no barra iha liman los mak 2011.

Kor sira iha barra liman karuk nian hatudu ezekusaun orsamentu 2010. Parte ida ho kor mean ne’e hatudu osan hira mak lolos gasta ona, kor matak ne’e indika obrigasaun (servisu ne’ebe seidauk halao ka seidauk halo pagamentu), no kor mutin ne’e indika osan sira ne’ebe iha ona dotasaun maibe la uza.

Barra iha liman los hatudu orsamentu 2011, no kor sira hatudu osan sira ne’e mai husi parte orsamentu ida ne’e. Parte ho kor azul ho linha vertikal ne’e mak Fundu Konsolidadu ho montante tokon $682, Orsamentu Estadu normal. No parte rua seluk mak Fundu Espesial foun. 

Kor coklat ho linha diagonal reprezenta Fundu Infraestrutura ho montante tokon $599 no kor kinur indika Fundu Dezenvolvimentu Kapital Humanu. Maske Ministeriu sira la kontrola Fundu Espesial (maibe Ministru/a Finansa bele muda alokasaun sira ne’e husi tinan ida ba tinan seluk ka husi projeitu ida ba projeitu seluk), dadauk ne’e sira aloka osan ba seitor balun ministeriu ruma nian. Ami tau gastu husi Fundu Espesial hamutuk ho ministeriu relevante, atu hatudu oinsa orsamentu 2011 ne’e aloka ba funsaun. Alokasaun boot husi Fundu Infraestrutura nian maka tokon $477 ba projeitu eletrifikasaun nasional (hatudu ho Ministeriu Infraestrutura), tokon $45 ba programa “MDG-Suco” (Objetivu Dezenvolvimentu Milenium nian ba Suco) atu harii uma ba komunidade lokal (hatudu ho MSS), tokon $19 ba halo estudu kona-ba projeitu Tasi-Mane (hatudu ho SERN), no tokon $8 ba programa komputador FreeBalance (hatudu ho Ministeriu Finansa).

Grafika ida ne’e hatudu oinsa povu nia osan ne’e gasta iha tinan kotuk no oinsa atu gasta iha tinan ida ne’e, atu ilustra povu nia rekursu ne’e atu ba ne’ebe. Ida ne’e klaru katak investimentu iha kapital humanu no kapital produtivu lokal nian, hanesan edukasaun, saude no agrikultura, hetan osan menus duke infraestrutura fiziku no subsidiu sira.

Notas ba grafika “alokasaun no gastus orsamentu”:

·      “Governu tomak” inklui kombustivel ba EDTL no “fundu kontijensi” iha Primeiru Ministru.

·      “Seluk” inklui orgaun tomak no Ministeriu sira ne’ebe aloka osan menus tokon $5 iha 2010

Grafika “Persentajen ezekusaun orsamentu” hatudu wainhira kada orgaun gasta nia osan durante 2010, nudar persentajen ida husi sira nia total dotasaun orsamental. Kada barra reprezenta total montante ne’ebe gasta durante tinan ida; karik sira gasta ona alokasaun tomak, hatudu iha grafiku ne’e bele to 100%. Barra mutin iha okos liu hatudu gastus durante trimestal primeiru (Janeiru too Marsu), barra ho kor kinur ne’e indika gastus durante tinan tolu oin mai, no kor laranja salpikadu (titik-titik) indika gastus durante trimestre terseiru.

 Tamba osan barak mak gasta iha fin do ano, ami fahe trimestre ikus nian ba metade : parte ho linhas diagonal ne’e indika gastus ne’ebe hahu husi 1 Outubru to 12 Novembru, no ho kor mean los ne’e indika gastus hahu 13 Novembru to fin do ano 2010. Linha matak iha barra liman los hatudu (skala liman los nian husi 1-12 hatudu gasta lalais husi orgaun depois 12 Novembru to fin do ano kompara ho gastus iha ne’ebe sira halo iha 2010 molok 12 Novembru.

Grafika ida ne’e bazeia ba dadus husi Ministeriu Finansa. Ami iha duvida katak ministeriu balun bele gasta osan povo nian dala lima lalais liu durante loron Independensia no loron Natal kompara ho gastus ne’ebe sira halo entre Janeiru no Novembru, maibe ami husik ida ne’e ba sira seluk atu deside karik nia rezultadu bele diak, ka numeru sira ne’e mak sala, ka osan ne’e ita fakar deit.

Notas ba grafiku “Persentajen ezekusaun orsamentu”:

Ami laiha dadus ba ezekusaun orsamental ba funsaun sira too12 Novembru ne’ebe hatudu iha liman los, tamba ne’e ami estimatiza katak rasio entre parte primeiru no segundu husi trimetre ikus nian hanesan iha ministeriu ne’ebe relevante.

Barra hirak ne’ebe besik liu ba sorin karuk ne’e hatudu valor konstanta husi gastu ninian. Sa ida maka sei mosu wainhira orgaun do Estadu ida exekuta tomak ninia orsamentu, no gasta nominal osan hanesan iha kada semana, durante tinan ida nia laran.