TEMPO SEMANAL, DILI 04/09/2012Se Mak Atu Responsabiliza Ba Portu Hera Ne’ebé Monu (Tohar). Governu ou Kompania...?
Iha enkontru extraordinaria ida konsellu dos ministrus tinan tinan rua ho balun liu ba IV governu konstitusional deside foo projeitu multi miliaun ba kompania Australiana Lifese Engineering Pty Ltd hodi halo portu temporariu ba roh rua ne’ebe governu hola husi xina.
Maibe projeitu ne’e remata tarde I hetook aat liu tan portu refere tohar ona antes uza. Kompania Australiana ne’e mos halo Governu TL temke tolan fali ninia kaben ne’ebe tafui ona inklui hakneak hodi selu multa ba kompania refere.
Kompania Lifese Engineering Pty Ltd ne’ebe kaer projetu Konstrusaun Portu Hera hamosu konflitu bo’ot ho Governu Timor-Leset. Sira konsidera Governu viola kontratu. Tanba, tuir kontratu Governu tenke hala’o pagamentu ba sira kada semana rua-rua hafoin projetu ne’e la’o. Maibé, Governu rezeita sistema ne’e. Tanba, tuir prosesu normal iha Timor-Leste pagamentu bele hala’o bainhira projetu remata.
Tuir dokumentus kontraru ne’ebé Tempo Semanal asesu iha tinan kotuk, total orsamentu ba projetu ne’e hamutuk dolar Amerikanu tokon hitu atus hitu lima (US$ 7. 017.705) aumenta ba dolar Amerikanu tokon hitu rihun atus hitu sanulu resin tolu, tolu nulu resin lima (US$ 7.713.035).
La’os de’it ida ne’e, iha momentu ne’ebá Governu mós hasai osan husi fundu kontinjénsia nian hodi selu penalti ba erro ne’ebé Governu komete. Ne’e duni, husi total orsamentu hirak ne’e kuaze US$ 8.4 millaun mak Governu hasai ba obra ne’e.
Maski nune’e, Governu la preokupa ho kestaun ne’e. Tanba, Governu iha hanoin di’ak hakarak hadia lalais portu refere hodi bele fasilita serbisu patrulla forsa navál. Maibe, saida mak akontese? Portu Hera ne’ebé Governu fakar osan ho montante boot agora daudauk at fali ona, tanba rohan husi ponte ne’e monu tun tiha ba tasi.
Impaktu husi estragus ne’e defikulta tebes serbisu forsa naval, liu-liu ba roo patrulla. Tanba, la iha fatin ba sira atu para. Ne’e duni, roo hirak ne’e agora daudauk para trankadu hela iha Portu Dili.
Ponte kais ne’ebe tohar mais ou menus ho distasia metru 7 no rohan husi ponte ne’ebe tohar mout tun ba tasi laran. Tan ne’e, bainhira laloron tasi makas halo bee nalihun sae mai iha ponte leten. Ponte ne’ebe tohar iha loos parte klaran no tuir kalklu sei presija osanmentu ho kustu ne’ebé boot atu hadia fila-fali portu ne’e.
Kuaze orsamentu millaun ba millaun mak Governu gasta ona iha konstrusaun Portu Hera. Maibe, tanbasa? Konstrusaun ne’e seidauk to’o tinan tohar fali.
Hatan ba kestaun ne’e, Diretór Agensia Dezenvolvimentu Nasional (ADN) Samuel Mendonça hateten, ponte kais ne’ebé tohar impaktu husi laloron tasi ne’ebé makas no prafuzu balu mak la metin, ne’e duni mak halo ponte tohar.
Maski nune’e, Diretór ADN rekoinese katak, estragus ne’ebé iha sei la han kustu boot tanba ninia prafuzu de’it mak tohar. Nia mos hateten, antes ne’e tekniku sira hatene ona katak ponte refere sei monu tanba impaktu husi laloron tasi ne’ebé boot.
Husu kona ba se mak atu responsaliza estragus hirak ne’e, Diretor ADN responde, ida ne’e ajar. Ne’e duni, konstrusaun ne’ebe foin halo monu tohar fila-fila. “ha’u bele hateten problema husi parte rua ne’e hotu no ita mós tenke kumpriende katak buat sira ne’e la produs iha rai laran”
Atu responde estragus hirak ne’e, agora daudauk Governu halo hela negosiasaun ho roo balu iha rai liur atu mai supa rai henek. Tanba, impkatu husi udan boot iha tinan kotuk halo tasi iha Portu Hera sai badak tiha. Nune’e mós, agora daudauk iha hela konstrusaun ida iha ne’ebá hodi hada hela fatuk oinsa atu desvia tiha mota husi fatin ne’ebá.
“governu esforsu hela oinsa roo ne’e bele mai supa lalais rai henek, hafoin bele solda fila-fali sasan sira ne’ebé hetan estragus. Ita hotu hakarak halo buat ne’ebé lalais. Maibe, sasan hotu-hotu mai husi liur ne’e duni ita tenke hein” dehan Samuel
Diretór ne’e espera katak, iha fulan ida nia laran rai henek bele supa sai hotu ona, hodi nune’e ponte ne’ebé tohar bele solda fila-fali iha tempu badak nia laran.
Maiór Jeneral Falintil-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL) Lere Anan Timor hateten, agora daudauk portu ne’e monu fali ona. Ne’e duni, husu ba Governu no kompanhia atu hare lalais kestaun ida ne’e. Tanba, forsa naval presija tebes portu ne’ebé ho kondisaun di’ak.
“Hau so hatene tenke iha portu ne’ebé di’ak. Maibe, kona ba portu monu fali ona ne’e se mak atu troka, kompania ou Governu mak troka ne’e depende ba sira tanba sira mak kordena” dehan Maiór Jeneral F-FDTL hafoin hasoru malu ho Presidente Republika iha Palasiu Presidente Ai-Tarak Laran (29/08).
Tuir Lere, atu hala’o serbisu naval nian, forsa armadas presija portu ne’ebé ho kondisaun di’ak. Ne’e duni, atu halo oinsa no gasta osan hira mak hodi hadia fali estragus hirak ne’e Governu mak hatene.
“Forsa Maritima sira sempre hetan difikuldade ba portu no agora daudauk sira nia roo mai para hotu iha portu Dili. Maibe, sira iha portu Dili husu atu retira lalais husi ne’ebá. Tanba, roo seluk tama la di’ak.” tenik Lere.
PONTE KAIS HERA SEIDAUK UZA MAS TOHAR ONA
Mendonça Konsidera Kondisaun Terenu Ladun Di’ak
DAUDAUK ne’e ema barak kestiona kualidade Konstrusaun Portu Hera ne’ebé hala’o husi kompania Lifese Engineering Pty Ltd. Tanba, durasaun ba projetu ne’e seidauk to’o tinan maibe ponte sorin tohar fali ona. Hetok at liu tan projetu ne’e seidauk entrega ba parte ne’ebé kompetensia (F-FDTL).
Maski nune’e, iha intervista ho jornal Tempo Semanal foin lalais, Diretór ADN Samuel Mendonça hateten, impaktu husi estragus ne’e la’os tanba la iha kualiadade. Maibé, kondisaun iha terenu mak ladun di’ak.
“Ida ne’e ita konsidera hanesan failansu. Tanba, karik Enjeneiru ne’ebé uluk indeka fatin ne’e mak failla uituan. Ita nia tasi ibun sira iha Timor laran susar atu hari portu. Tanba, tasi ibun sira ne’e kuaze badak hotu.” dehan Samuel iha ninia serbisu fatin.
Samuel rekoinese konstrusaun ba Portu Hera iha tempu emerjensia no ida ne’e hanesan portu temporariu. Tanba, momentu ne’ebá Timor-Leste atu hetan apoiu roo husi rai liur. “Portu tempurariu ne’e atu atende de’it situasaun emerjensia iha tempu ne’ebá. Maibé, karik Enjeneiru sira hanoin atu indika fatin ne’e sai hanesan portu permanente, ha’u hanoin la di’ak tanba impaktu husi mota ” esplika Samuel
Tuir nia, tasi ibun parte Tibar mak fatin ida di’ak. Maibe, fatin ne’e atu utiliza ba portu komersial. Tan ne’e, Governu sei buka hela fatin ne’ebé di’ak atu hari portu Polisia no Militar nian.
Husu kona ba totál orsamentu ba kontrusaun ne’e, Diretór ADN rasik la dekor montante husi orsamentu ne’e. Maibé, nia rekoinese katak, restante husi osanmentu ne’e seidauk fó hotu.
“ha’u lakohi atu responde ba isu ne’ebé dehan, ha’u hetan persentu husi projeitu ne’e. Maibé, hakarak hateten de’it katak, ha’u sente triste bainhira ema akuza dehan ita serbisu hodi buka de’it persentu. Maibé, sira nunka atu rekoinse ema seluk nia servisu.” esklarese Diretór ADN ne’e.
Ho oin seriu, Samuel hateten, susar tanba maluk sira la hanoin ba ema nia servisu. Maibé, hanoin de’it mak akuza ema na’ok. Iha oportunidade ne’e Samuel mós deklara katak, ADN mosu atu halakon sistema kona ba persentu ne’e, la’ós atu haburas.
“ba ami importante mak oinsá atu kaer metin fiar ne’ebé Estadu fó no fiar ida ne’e labele hola ho osan. Ne’e duni, presija asegura didi’ak fiar ne’ebé iha.” deklara Samuel hodi taka ninia liafuan.
Tuir analiza husi Fundasaun Mahein (FM) nota katak, konstrusaun Portu Hera la iha kualidade. Ne’e duni, obra ne’e seidauk remata maibé ninia ponte balu tohar fali ona.
“ami hare katak, material ne’ebé kompania uza hodi hala’o konstrusaun ba portu temporariu la’ós sasan propriu ba tasi nian. Maibé, material hirak ne’e serve ba mota nian ne’e duni mak obra ne’e la iha kualidade” akuza Koordenador Peskiza FM, João Almeida Fernandes iha ninia serbisu fatin Balide.
Hare ba situasaun sira ne’e, FM rekomeda katak presija hala’o investigasaun ida ne’ebé profundu ba, Sekretariu Estadu Defeza (SED), Julio Tomas Pinto ne’ebé responsabiliza politikamente ba orsamentu ida ne’e. Nune’e mós, husu ba parte kompania tenke responsabiliza ba obra ne’e rasik. (**)
FM no Komunidade husu Investiga Inkapacidade SED
HANESAN Organizasaun ne’ebé durante ne’e hala’o monitorizasaun ba serbisu area Seguransa no Defeza, Fundasaun Mahein (FM) rekomenda ba orgaun kompetensia atu hala’o investigasaun profundu ba, Sekretariu Estadu Defeza (SED), Julio Tomas Pinto ne’ebé responsabiliza politikamente ba orsamentu konstrusaun portu hera nian.
“tenke hala’o investigasaun ida ne’ebé profundu ba SED, Julio Tomas Pinto. Tanba, politikamente SED mak responsabiliza ba orsamentu ne’ebé uza hodi hala’o konstrusaun Portu Hera” dehan koordenador Peskiza FM, João Almeida Fernandes iha Balide Dili.
Aliende ne’e, FM mós ezije kompania Lifese Engineering Pty Ltd ne’ebe kaer projetu Portu Hera tenke responsabiliza ba obra ne’ebé hetan estragus. Tanba, obra ne’e la iha kualidade.
Governu lakon osan US$ 8,4 millaun ba portu refere. Ne’e duni, kompania tenke responsabiliza atu hadia di’ak liu tan portu ne’e.
Bazeia ba analizasaun husi FM katak, obra ne’e monu fali ona tanba obra ne’e rasik la iha kualidade no material ne’ebé uza hodi halo konstrusaun ponte temporariu ne’e la’ós propriu ba tasi nian. Maibé, material hirak ne’e serve ba mota nian. Nune’e mós, fatin ne’e la serve duni atu halo baze Navál. Tanba, mota sempre fó ameasa beibeik ba fatin ne’ebá.
Governu gasta ona orsanmentu kuaze US$ 8,4 millaun ba konstrusaun Portu Hera. Maibe, tansa? portu ne’e la iha kualidade no agora tohar fali ona.
FM mós kestiona katak, tansá mak to’o ohin loron portu ne’e seidauk entrega ba Governu, partikularmente Falintil-Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL) liu-liu ba komponente Navál atu uza.
Kestaun ne’e la’os atu aloka orsamentu boot ou ki’ik. Maibé, importante mak presiza hala’o estudus viabilidade atu nune’e obra ne’e tenke garantia kualidade no pelemenus bele dura to’o tinan sanulu nia laran.
Iha loron 30 Augustu 2012 Tempo Semanal tenta atu intervista Sekretariu Estadu Defeza, Julio Tomas Pinto iha Pallasu Governu bainhira partisipa seremonia loron konsulta popular. Maibe, Sekretariu Estadu Julio Tomas Pinto rezeita atu fó informasaun.
Antes ne’e komunidade ne’ebe ba haree celebrasaun loron FALINTIL 20 de agusto tinan ne’e iha Palacio do Governu ninia oin dehan hato’o sira ninia deskonfianca boot hasoru projeitu ne’e no sira alega katak problema ne’e mosu tan ba inkapacidade iha SED.
“ha’u hanoin problema ne’e hamosu deskonfianca bo’ot hasoru Sr. Julio Pinto tan ba gasta osan bo’ot maibe projetu ninia rezultadu soko-soko,” dehan abilio X. da costa joven ida ne’ebe dehan mai Aileu.
Joventude ne’ebe moris iha fatin hodi hahoris FALINTIL ne’e hatutan, “ha’u haree senhor Ministru defesa ho SED tenke rekuinese sira nia inkapacidade tan ba sira la hatene oin sa maka negosia ho kompania mas governu mak selu fali multa.”
“ha’u sadik sira nia kapacidade atu bele bolu kompania australiana ne’e mai hodi husu responsabilidade se lae husu KAK investiga uluk mak Ministru defesa,” dehan joven ne’e ho oin hirus. (**)
No comments:
Post a Comment