PM Foo Orientasaun Rezolve Bolso Estdu Mas Prosesu Kudeik Iha MF

DR. Aurelio Guterres, Reitor UNTL

Tempo Semanal - Dili, 13/12/2012

Iha fulan hirak liu ba, mosu polémika kona ba atrazu iha pagamentus ba dosentes hirak nebé mai hosi rai liur liu hosi programa FUP ka Fundasaun Universidades Portuguesas hodi hanorin iha UNTL. Polémika ne’e halo parte dosentes sira no parte UNTL nian hatudu liman ba malun no Dosente balun foti desizaun hodi fila hikas ba sira rain.

Wainhira situasaun dosentes rai liur nian seidauk klaru lolos ba públiku, mosu tan problema seluk nebé afeta estudante Timor oan hirak nebé oras ne’e dadaun halao hela sira nian estudu iha Portugal liu hosi programa FUP. Estudante hirak nebé hetan bolsa liu hosi FUP, fo sai katak to’o agora sira nian estudu hetan ameasa tamba sira seidauk selu propinas ba universidades ho razaun katak sira seidauk simu osan bolsa nian.

Hare ba situasaun ne’e, TEMPO SEMANAL (TS) tenta buka hatene kona ba saida mak lolos ne’e akontese ba FUP no tamba sa mak bolsas ba estudantes Timor oan hirak ne’e atrazu, parte nebé los mak iha responsabilidade atu hatan ba situasaun ne’e no medidas saida mak UNTL tenta foti hodi rezolve situasaun estudantes no dosentes hirak nebé mai hosi rai liur? Atu hetan respostas ba perguntas hirak ne’e, bele akompanha intervista exklusivu nebé Journalista TEMPO SEMANAL (TS) halo ho Dr. Aurelio Guterres, Reitor Universidade Nasional Timor-Leste (UNTL)

TS: Karik Reitor bele esplika uitoan kona ba kooperasaun ne’ebe halo ona, entre UNTL ho IPAD husi Portugal hodi haruka Dosentes husi UNTL ba kontinua estudu iha Portugal?

DR. Aurelio Guterres: Durante ida ne’e, politika estadu Timorense ho estadu Portugues iha area edukasaun, espesifikamente ensinu superior, la’o hahu iha tinan 2000. Iha tinan sanulu nian laran estadu portugues haruka professores mai husi universidades parseirus sira hanesan iha Portugal. Universidades sira ne’ebe tama iha Fundasaun Universidades Portuguesas (FUP) nia koordenasaun, mai hanorin iha ne’e liu hosu apoiu IPAD nian.

Alein de ida ne’e, iha tinan lima (5) kotuk nian laran ne’e, IPAD loke mos oportunidade hodi fo’o mos bolsus estudus ba professores UNTL ninian. Tinan-tinan, por volta de nain sanulu ba eskola hodi hasai programa S2 ka S3 iha Portugal. Ne’e maka kooperasaun ne’ebe hala’o durante ne’e, to’o agora.

TS: Karik bele, foo hatene mos numeru dosentes UNTL ninian nain hira mak eskola ona iha Portugal liu husi Kooperasaun ne’e ka hetan apoiu husi fatin seluk mos?

DR. Aurelio Guterres: Dosentes Timor oan ne’ebe eskola iha Portugal tuir ambitu jeral, kada tinan iha ema besik atus ida resin ka kuaze atus rua mak eskola iha ne’eba, mas metade maioria fila fali tiha ona. Oras ne’e daudauk, sira ne’ebe kontinua eskola iha ne’eba, por volta de 60 ital no tama hamutuk ho programa IPAD ninian ka sira ne’ebe maka IPAD maka fo’o bolsu de estudu ne’e por volta de vinte profesores. Ne’e hanesan iha IPAD ninian ka iha eskema bolsu estudu husi IPAD ninian.

TS: Ba sira seluk ne’e husi ne’ebe maka foo bolsu de estudu?

DR. Aurelio guterres: Ne’e bolsu estudu husi Governu Timor ninian maka haruka sira ba eskola iha ne’eba. Hamutuk seixenta kuatru (64).

TS: Karik bele esplika durante programa bolsu de estudus sira ne’e, dosentes sira ne’ebe haruka ba eskola iha ne’eba infrenta problemas ruma ne’ebe ita bo’ot rejista?

DR. Aurelio Guterres: Problemas iha rua; ida problema akademiku no seluk fali maka problema administrasaun financeiru. Durante ne’e seidauk iha problema seriu ida hanesan ne’e. Problema liu maka sira ne’ebe iha IPAD ninia okos ne’e. Sira iha kriteriu ida ne’ebe ketak.  Wainhira estudante ne’e ba eskola iha ne’eba, nia tenke ser pasa disiplina. Por ijemplu, se estudante mak la pasa de’it disiplina ida mos nia lakon ona bolsu estudu. Iha kazu ida ne’e, husi FUP ne’ebe ke jere bolsu estudus ne’e, informa mai UNTL katak bolseirus ida hanesan ne’e nia bele kontinua estudu mas nia komu la pasa materia ida hanesan ne’e entaun nia labele hetan ona bolsu estudu. Entaun nune’e husi ita iha UNTL, atravez bolsu estudu governu ninian maka halo intervensaun. Durante ne’e laiha problema tan ba responde problemas sira ne’e ho modelu hanesan hau esplika ne’e.

TS: Sr. Reitor, iha mos kazu balun ne’ebe ami rejista katak iha dosentes UNTL nain walu maka la pasa iha primeiru ano nune’e sira lakon direitu ba bolsu estudu husi IPAD nune’e sira iha problemas ninia laran daudaun ne’e. Oin sa ita nia hare?

DR. Aurelio Guterres: Sim, husi nain walu ne’e, Universidade Nasional foin hetan informasaun tiha ona. Relatoriu mai husi FUP, katak sira nain walu ne’e la pasa materia balun entaun sira lakon sira nia bolsu estudu. Ne’ebe, ba 2013 hatama tiha ona ba eskema bolsu estudu UNTL ninian. I depois UNTL mos, liu hosi gabinete reitor nian kontaktu tiha ona estudantes ka profesores sira ne’ebe eskola iha ne’eba ne’e, para haruka sira nia detalhus liu-liu kona ba sira nia konta bankaria mai. Ne’e para 2013 ne’e sira simu direitamente husi bolsu estudu UNTL ninian.

TS: Bele klarifika, ne’e katak la liu ona husi FUP?

DR. Aurelio Guterres: Sim ne’e, la liu husi FUP ona iha 2013. Mas agora sira nia situasaun, parese ke husi Otubru, Novembru no Dezembru, IPAD ka FUP la selu ona, tamba sira lakon ona. Mas iha 2013, Universidade “atur” para selu mos sira nia atrazadus fulan tolun nian ne’e. Ne’e para sira bele hetan nafatin.

TS: Saida maka tenke halo atu bele ajuda sira resolve situasaun ne’ebe sira nain walu hasoru daudaun ne’e. Tan ba iha surat ne’ebe jornal Tempo Semanal hetan hatudu katak sira nia situasaun seriu tebes?

DR. Aurelio Guterres: Ba dosentes UNTL ninian ne’ebe agora iha ne’eba ne’e, Komu relatoriu hatama ona mai ami, ami sei koordena no servisu hamutuk fali ho Ministeriu financas para buka dalan. Primeiru Ministru mos fo’o ona orientasaun ba Ministeriu Financas, dezde Setembru atu halo transferencia osan sisa sira ne’ebe ke durante ne’e seidauk halo transferencia ba iha Portugal ka ba iha FUP, no mos bolsu estudu sira ne’ebe UNTL ka ita selu rasik ne’e mos to’o agora ita seidauk halo transferencia ba sira. Durante ida ne’e universidade parseirus sira ne’e maka halo hela “advance” (adiantamentu) ba estudantes sira, nune’e fulan-fulan selu hela bolsu estudu sira ne’e. Ne’ebe ita seidauk selu fali sira, parese ke kuaze fulan neen ona mak ita seidauk selu sira nia bolsu estudu.

TS: Iha kazu ne’e, bele dehan Governu Timor-Leste maka selu tarde ka UNTL maka tarde? Ou se los maka tarde halo transferencia ba Bolsu de estudu ne’e?

DR: Aurelio Guterres: Sim hanesan ne’e, Iha Abril ne’eba, orsamentu ne’e, Primeiru Ministru halo tiha ona despacho para oin sa maka atu prosesa bu’at ne’e. I depois de Governu foun ne’e hari’i tiha, Primeiru Ministru mos fo’o tan orientasaun. Nune’e bu’at sira ne’e iha hotu ona Ministeiru financas. Nebé Ministeiru Financas maka sei trata hela buat sira ne’e. Oinsa maka halo transferencia, Ministeriu Financas maka sei halo transferencia ba sira.

TS: Ami mos rona lian ne’ebe dehan katak kona ba osan ba bolsu estudu ka osan ba UNTL mos,  Primeiru Ministru fo’o tiha ona orientasaun ba parte sira nebé relevante, maibe Ministeriu balun to’o agora la transfere osan ne’e ba ita bo’ot sira. Karik ita bo’ot sira hetan esperiencia ida ne’e?

DR. Aurelio Guterres: Sim, husi Senhor Primeiru Ministru ninia orientasaun iha Setembru ne’eba dehan katak problemas hotu-hotu tenke resolve hotu ona iha fulan Setembru. I depois iha tempu ne’eba ne’e, Ministeriu Financas dehan la iha osan entaun Universidade foti fali osan husi UNTL ninian hodi selu uluk professores sira ne’e balun. Ne’ebe konsege selu to’o fulan Otubru, ne’ebe selu tiha hotu ona. Depois Senhor Primeiru Ministru rasik maka fo’o orientasaun hateten katak to’o Otubru ne’e tenke resolve problemas hotu kedan. So ke depois Ministeriu Financas ho ami nia Ministeriu dehan sira presiza relatoriu. Entaun ami prepara relatoriu sira ne’e pronto hotu “termasuk”, naran hosi professores sira ne’ebe mai hanorin iha ne’e, naran hosi ita nian bolseirus sira ne’ebe eskola hela, Professores sira nia viajen no seluk tan. Relatoriu sira ne’e ami prepara hotu no kompletu ho dokumentasaun sira hotu. Depois ami entrega hotu ona ba iha Ministeriu Financas i ami ate ke enkontru beibeik. Mas to’o Otubru, sira seidauk halo pagamentu ida i depois to’o Novembru mak dehan atu selu maibe foin daudauk ne’e, ami rona informasaun, Ministeriu Financas dehan katak osan la iha fali. Entaun husi Universidade, hau rasik prepara fali karta ida hodi ba entrega fali ba Senhor Primeiru Ministru kona ba razoens ka problemas sira nebé UNTL infrenta. Servisu ne’e tuir orientasaun nebé iha no orientasaun Senhor Primeiru Ministru ninian nebé hatun mai ami, ami halo tuir ona. Nune’e en termus de dokumentasoens, ami prepara hotu ona i agora hein de’it oin sa maka Ministeriu Financas atu halo transferencia pagamentus ba bolseirus sira no mos halo transferencia osan sira ne’e ba iha Portugal atu bolseirus sira simu no mos selu viajen professores sira nian mai iha ne’e hanorin ita nia S2 ho S3 iha ne’e.

TS: Senhor Reitor, orsamentu ba rekursus umanus ne’e aloka iha orsamentu jeral maibe komik kuandu selu tarde hela de’it hodi empata fali dezenvolvimentu ba area prioritariu ne’e, oin sa?

DR. Aurelio Guterres: Ami mos iha limitasoens ba ida ne’e. Iha UNTL, la’os UNTL maka kaer osan. Wainhira iha tinan kotuk iha enkontru kona ba fundus ne’e, orsamentu UNTL kona ba fundus kapital umanu, se maka jere ne’e, halo parte iha Ministeriu Edukasaun. Ne’ebe 2012 ne’e, Ministeriu Edukasaun maka toma konta ba fundus kapital Umanu. Tan ba iha tempu ne’e UNTL la kontempla iha kapital Umanu ne’e. Ah, 2013 ami halo ona orsamentu kontempla kapital umanu. Ne’e maka iha tempu ne’e presiza desizoens politika. Tan ne’e maka Senhor Primeiru Ministru halo ona desizaun atu Ministeriu Financas ajuda atu resolve problemas ne’e.

TS: Karik Sr. Reitor bele fahe mos informasaun ruma kona ba professores hira maka mai ajuda hanorin iha UNTL liu husi kooperasaun IPAD?

DR. Aurelio Guterres: Atravez FUP (Fundasaun das Universidades Portugesas) no IPAD ne’e hanesan Institutu Apoiu dezenvolvimentu ka hanesan “Lembaga bantuan internasional” Portugal ninian. Agora haruka dosentes mai iha UNTL ne’e jere husi Fundasaun. Ne’e duni, Universidades “Negeri” (Públiku) sira iha Portugal ne’e maka halo fali konsorsium ida, sira maka selesiona dosentes sira ne’e mai husi universidades sira iha Portugal. Liu-liu hanesan Minho, Coimbra, Porto, Avero, Lisboa, Algarve no Evora, sira ne’;e mai hamutuk mak hanorin durante tinan sanulu ne’e. Agora daudauk ne’e professores sira ne’ebe liu hosi koordenasaun FUP ninian ne’e, por volta de 130 ou 140 professores maka halo deslokasaun mai UNTL. Nune’e sira maka fo’o apoiu hanorin iha programa post graduasaun. Liu-liu S2 ho S3 ne’ebe ita hala’o hela ne’e.

TS: Iha mos problemas pagamentus tarde ba salariu professores Internasionais Brasil ninian. Karik Reitor bele esplika uitoan?

DR. Aurelio Guterres: Kona ba professores sira husi Brasil, pagamentus salariu iha grupu professores rua. Grupu Professores sira ne’ebe hanorin S2 ho S3. Sira 130 ka 140 professores ne’e, estadu Timor-Leste liu hosi UNTL, ita selu maka, sira nia viajen ho sira nia estadia iha ne’e. Agora kona ba professores sira husi Brasil ne’e ita selu sira, mas la’os selu direitamente ba sira. Maibe ita selu liu hosi FUP, mak, FUP selu fali ba sira tamba ho “kerjasama” (kooperasaun) universidade Brasil nian ida maka ne’ebe ita iha ligasaun ho sira kleur ona. Ba Professores sira ne’e, en termus pagamentus salariu ita selu tiha ona fulan walu no hela fulan rua de’it maka seidauk selu. Hanesan fulan Otubru ho Novembru maka seidauk.

TS: Maibe iha kazu ne’ebe mosu iha Setembru tinan ne’e, iha komentariu balun ne’ebe dehan UNTL halo tiha kooperasaun ho Universidade iha Brasil maibe la hato’o ba Ministeriu ne’ebe relevante no sira dehan Reitor maka sala ne’e oin sa?

DR. Aurelio Guterres: Servisu en termus de Kooperasaun, UNTL ho Universidade seluk, UNTL hanesan responsavel ba edukasaun liu-liu formasaun ensinu superior ninian. UNTL exekuta de’it politika estadu nian, liu-liu Governu nian. Antes UNTL halo akordu bilateral ho universidades sira ne’e, atu implementa projetu sira ne’e, iha ona akordu mak estabelece iha “tingkat Menteri” (nivel Ministru) nian ona, Ministeriu Edukasaun Timor-Leste nian ho Ministeriu Edukasaun Portugal no rai seluk ninian. Entaun tamba bu’at ne’e iha ligasaun ho formasaun rekursus umanus liu-liu ensinu superior, maka UNTL atu ezekuta ne’e, nia tenke halo akordu bilateral ho universidade parseiru sira no mos ho FUP. Agora kestaun problemas ho osan ne’ebe atu selu ba professores sira, ne’e kestaun tekniku iha prosesu ne’e maka tarde hodi la selu iha Setembru. Mas iha tempu Senhor Primeiru Ministru fo’o tiha orientasaun, sira (Governu) selu hotu tiha kedan to’o Setembru. Hahu husi Fevereiru, Marsu, Abril, Maiu, Junhu, Julhu, Agostu no Setembru katak fulan walu selu hotu ona, hela maka fulan rua ne’e no agora sei prosesa hela iha Ministeiru Financas.

TS: Se hanesan ne’e problema la iha ona no Profesores sira ne’e la fila ba Brasil hanesan informasaun maka sirkula iha publiku?

DR. Aurelio Guterres: Professores sira ne’e balun hanorin, parese ke balun “ujian” (ijame) hotu ona no fila tiha ona. Iha tinan oin sei halo fali prosesu avaliasaun foun no rekrutamentu foun maka sira bele mai fali.

TS: Karik bele konfirma tan, kona ba profesores sira ne’ebe dehan la simu salariu maka protesta no husik hela Timor-Leste hodi fila fali ba Brasil ne’e oin sa?

DR. Aurelio Guterres: Dosentes halai de’it ne’e la’os tamba la selu vensimentu. Ne’e la’e. Maibe dosentes sira balun, sira mai iha ne’e la iha disiplina. Kuandu Universidade hateten sira tenke hatama relatoriu regular kona ba servisu sa ida de’it maka sira halo ona hanesan sira nia hanorin no fo’o apoiu sa ida de’it. Wainhira Universidade liu husi ninia mekanismu internu iha ne’e, oin sa atu halo avaliasaun interna. Entaun tuir lolo’os sira halo relatoriu regular. Entaun sira hakfodak. Dosentes balun por ijemplu, sira dehan osan han la iha, mas sira bele ba pasiar iha Singapura, bele ba pasiar iha Xina, Australia no fatin seluk. Mas atu hanorin no osan han iha ne’e la iha fali. Nune’e maka dosentes balun ne’e mai “benar-benar” hakarak mai hanorin duni maibe balun fali  mai iha ne’e la’os mai atu hanorin maibe mai iha ne’e atu aproveita “kesempatan” (oportunidade) atu mai pasiar iha Timor de’it. Manan osan husi Estadu Timorense nian osan, depois ba pasiar de’it. Entaun hodi fali razoens sira balun ke tuir lolo’os la lo’os ida. Ema balun liu-liu sira nebé ke “benar-benar” mai servisu iha ne’e, sira halo. Iha grupu ida ka rua iha ne’e maka halo bu’at sira ne’e. Iha ema nain lima ka neen iha ne’e maka sai fali hanesan ema dehan mobiliza fali atu halo “public opinion” (opiniaun públiku) entre professores sira ne’e atu dehan katak sira mai iha ne’e iha problemas bo’ot mas na realidade la’e, tamba maioria das professores balun mai hanorin duni to’o hotu maka sira fila. (**)