By FJF
 |
| Eskola ne'ebe iha kondisaun triste nafatin iha Suai maibe membru do Governu balun hahu tau prioridade ba harii uluk sira nia palasiu residencia oficial iha Dili |
Hafoin tinan
sanulo recin, Timor Leste sei kiak rabat rai nafatin, populasaun rihun ba rihun
mak sei moris kasian iha sussar nia laran, ho condisaun social kiak duni. Nasaun
Timor nia riku soin humano sei fracu hela, ema iha foho la iha isin diak tamba
la han diak hodi haburas sira nia isin. Natar halai mo’os ho sussar, tulun ida
la iha.
Kona ba educasaun
sei fracu hela mo’os. Buat barak sei tenki hadia iha cidade, vila ka iha foho tamba
la iha. Moras oioin deit no hikus mai AIDS da’et tan ema barak. Ne’e la koalia
kona ba malaria, dengue, tuberculose no lepra. Luron at ba beibeik, kuak bobot
deit. Ba foho sussar, iha cidade laran kareta halai hadau malu, se’es hussi
kuak ba luron sorin hafoin baredok tami fali ba nia dalan. Udan se riba luron
hanessan mota, tamba valeta kuak nakonun ho foer. Maibe bainhira ita rona
politicos sira koalia buat hotu diak hela deit, no temi desenvolvimentu ne’e
hanessan buat ida sira halo halimar hela deit. Iha ne’e hau hussu: desenvolvimento
ida neebe ka iha neebe lo’os.
Iha area neebe
bolo pilar do governu, ne’e nakdoko at liu, no hein deit bainhira pilar hirak
ne’e monu ba rai, tamba dukur hamrik. Comunidade internasional sisi atu hala’o
ho diak iha area desenvolvimentu humanus nian. Maibe hanessan ita hotu hatene
knar ne’e la la’o tamba ema la iha espiritu nasionalismu. Halo nussa mak nasaun
oun ida ne’e bele la’o ba oin hodii hetan haburas diak! Tinan sanulo mak liu
ona no ita hotu hare, rona, no hatene saida mak atu halo. Halo iha neebe? Se hanoin hela atu halo, hanoin mak hela deit.
Ita hare deit ba PROGRAMA
V GOVERNO CONSTITUCIONAL NIAN, 2012-‐2017. Kapas duni no iha buat barak neebe ita
hein katak hala’o duni. Maibe hau sei tur no hein ba hare to’ok saida mak sei
la’o. Tamba se hau hein hamrik hai sei kole, diak liu tur tia lai. Programa
ne’e dehan nune: “Governo rekonhese katak Nação ida nia riku-soin lolós, mak
kbit povo nian. Maximizasaun (katak atu fornese buat hotu-hotu hodi hadi’a) iha
sectores hanesan saúde, edukasaun ho mós kualidade moris timoroan tomak nian,
esensial tebetebes ba konstrusaun sosiedade ida ke justa no progressiva”.
Hadia buat hotu
hotu iha saude, educasaun, kualiadade moris ba timor oan tomak!!!!! Kapas,
furak, gosto, midar ita bele fo naran oioin deit. Tan sa mak buat hirak ne’e
hotu, tinan hat foin liu ne’e la la’o? Hau hatene katak, barak sei mai dehan
katak programa ne’e foin hari atu la’o!!!! Tinan hat ba halo, karik lori tan
tinan hat ba tur no hanoin halo nusa mak atu halo ka implementa programa ne’e
karik. Hein deit ba hare.
Iha Programa ne’e
mo’os hakerek nune: “Iha tempo badak nia laran, nudar ona Nação independente no
soberana, Timor-Leste harí ona duni aliserses ba Estado ida nebé estável,
seguro no ho ekonomia ida forte. Atu bele kria emprego ba povo no atu garante
katak país tomak bele benefisia ho riqueza husi rekursos naturais, tenki
dezenvolve ekonomia merkado, nebé metin no dinâmika, ho sector privado ida ke
forte no diversifikadu”.
Iha tempo badak?
Ita tempo badak halo nusa? Tina hat mak foin liu, no buat ida la la’o. saude, educasaun,
escola fatin cadeira no livros la iha, luron, be ho saneamento iha neebe?? Se tempu naruk la la’o halo nusa mak dehan oin
loron katak tempu badak!!!!!
Ita rona mak beibeik
mak toleransia de ponto, neebe tau iha desenvolvimento nacional nia fatin. Ita
hare deit. Bainhira ita dere arame atu koalia ho maluk ruma iha cidade Dili ka
iha knua, ka iha foho tutun, ka iha foho lolon, ita rona uluk mak: “ami iha
ne’e feriadu”. Ami halot hela sasan atu ba Dili, balu ami atu ba foho, semana
oin mak ami fila”. Kareta estado mak para hela atu tula ami sa. Keta hakfodak
fali. Ami iha ne’e moris diak, feriadu hor’horas, simu ossan tomak nafatin bainhira
fulan remata”. Desenvolvimento diak ida mak ne’e. Bainhira ita hussu ba sira;
imi nia toleransia de ponto ne’e dala hira ona mak imi hetan? Houuuuuu... maun,
ka tio, ne’e ami sura mo’os la hetan, no la hatene ona, tamba barak liu....
Ne’e dehan saida lo’os. Katak desenvolvimento sei do’ok, hanessan mehi ida, tamba
sei do’ok buka la hetan.
Ba maluk balu, tuir
sira nia hanoin, moris diak tamba feriadu. Maibe haluha katak Timor sei iha
sussar nia laran, no buat barak mak seidauk la’o lo’os. Hodi ita nia rain bele
moris hodiak la’os ho feriadu ka toleransia de ponto. Hala’o knar ho
responsabilidade, maturidade no mo’os ho professionalismu. Se ne’e la iha,
desenvolvimentu ne’e mai hussi neebe? Desenvolvimentu economicu importante, la’os
deit dehan katak riku-soin Nasaun nian mak kbit povo nian. Kbit neebe temi ne’e
ba taka deit matan povo nian tamba ita halo lai festa ida tan hodi bele fo tan
toleransia de ponto? Halo nusa lo’os? Kbit povo nian mak toleransia de ponto!
Se mak halao knar hodi haburas kbit neebe ita bo’ot sira temi.
Nasaun ida neebe
lo’os mak hari no haburas ho toleransia de ponto tun sahe deit?
Iha tinan sanulo
nia laran politicos Timor oan hamutuk ho Nacoes Unidas hanoin uluk mak atu hari Estado. Estado hari tia, problemas
mossu iha politicos sira nia let. Desenvolvimento hodi hamenus kiak, saude,
seguransa, justisa hari taka falta deit no soin sala hela. Resultado mak ita
oin loron hare. Exemplu ida mak justisa. Justisa ba se lo’os? Iha ne’e diak liu
ita lalika temi no koalia tan, tamba la iha. Kiak ba dadur, ema bo’ot neebe
hetan sentensa hussi tribunal atu ba kalabouso, sei la’o pasiaar hela ka hela
iha uma. Justisa mak ne’e?
Kona ba
desenvolvimentu ita hare deit ba populasaun barak mak sei isoladu nafatin, la
hetan tulun ba saude ka escola. Labarik sira ba escola ho kabun mamuk, no fila
ho kabun bubu. Desenvolvimentu neebe temi, iha neebe lo’os ba area rurais!
Seidauk mosu to ohin. Udan riba luron kotu. Kareta la ba foho, ema tenki la’o
horas ba horas hodi bele mai to basar sosa mina, mas’midar, cafe, masin no fila
fali ba uma baku ain deit tamba microlet sikat tia iha luron nia let, tamba
kuak bo’ot. Osan barak mak fakar hela deit ba festa iha ne’e, festa iha neba,
hamutuk ho toleransia de ponto.
Discursu oioin
deit katak sei halo ida ne’e, sei halo ida neba. Maibe ita hare lolos, halo
ne’e iha neebe no ba se! Buka la hetan. Tinan sanulo recin ona mak Timor Leste
ukun a’an, desenvolvimentu ita la hatene ba tia neebe. Hau hanoin kala la’o
sala dalan, la sahe ba foho, tuna fali ba tasi, nani la hatene mo’ut tia.
Coitado, kasian.
Tuir estatistica
Governu nian iha foho tutun no foho lolon iha ita nia rain murak ne’e, 90% ema
neebe sei moris mukit ho hamlaha. Lima nulo por cento (50%) mak le no hakerek
la hatene. Escola ita hotu bele hare katak barak banco ho mesa ba tur mo’os la
iha, hanessan hau temi iha leten tia ona. Osan neebe fakar ba festa tokun ba
tokun, ossan ne’e devia fakar ba escola, hadia saude ba inan isin-rua, no oin sa
ka halo nusa mak hasoru ka hakotu moras HIV-AIDS. Ne’e mak prioridade, ne’e mak
desenvolvimentu?
Bainhira ita
dehan katak: “harí ona aliserses Estado nian neebe estável”. Aliserses ida
neebe? Ba hau nia hare aliserses ne’e nakdoko hela no hein deit atu monu, no
aliserse barak mak haluha harin. Ita ba trata surat ruma, horas seidauk to’o,
funsionarius sira balun halai lakon ona ba uma. Sira neebe hela dehan: “fila deit
horsida lokraik”. Lokraik ita fila ba simu ho lia fuan hirak ne’e: “seidauk
mai, hein tan uituam”. Hein, no hein, to dukur tan iha fatin hafodak hader
hateke ba horas tuku hat lokraik. Kose matan tama ba hussu ema simu ho: seidauk
mai. Diak liu fila deit aban. Haluha tia katak ema barak, kiak moris ho mukit
no hamlaha mak mai to Dili trata surat. Haruka fila fali aban. Aliserse diak
ida mak ne’e. Sira simu osan ema seluk la interesa tan. Se fila aban dader, ba
sedu no hamrik iha fila naruk to tuku sia, tuku sanulu, mak funsionarios balu foin
mossu. Funsionarios sira ne’e fo hela
sala deit ba kareta neebe barak iha Dili laran, no katak microlet la mossu ho
horas!!!! Se aban toleransia de ponto, lalika kole atu fila lokraik, tamba
funsionarius balu halai lakon hotu ona.
Maibe funsionarios
sira haluha katak taxa neebe ita hotu selu ba governu, ossan ne’e mak governu
tau fali ba selu sira nia vencimento, fulfulan. Funsionarios barak ita hare hamrik
hela, lao ba mai, no balu iha liur koalia ho seguransa sira no fuma.
Responsabilidade iha neebe, no se mak responsavel ba ida ne’e? Se mak atu
hala’o knar iha rai ne’e! Desenvolvimentu nune susar atu hala’o. Desenvolvimetto
ba haburas iha neebe no haburas saida lo’os?
Ita rona halo discursu
ho lian bobot deit to kaben sulin, no maran, kona ba haburas ka desenvolvimentu.
Lia fuan furak no funfunan deit mak sai hodi hatudu ba povo katak sira halo
buat ruma. Dala ida hau ba tuir atu rona bo’ot ida halo nia discursu. Ita nia
inan feton ferik ida tur hela, matan dukur tan, halo hau hamanasa to kabun
moras. Ferik dehan nune: “pfuiiiii, sira koalia ho sira nia nanal be ruin la
iha ne’e mamar lo’os. Baku tun, baku sahe, to kaben nafurin, maibe buat ida la
mosu. Ita mak kiak nafatin, moris ho mukit no hamlaha, mai iha ne’e ba lohi ita
deit. Sira fila ba uma, ami sira ne’e haluha tia, ami povo ki’ik mak mukit rabat rai nafatin”.
Ossan tokun ba
tokun mak fakar nafatin ba festa, han, emu, fila ba uma kabun todan, dala barak
te’ek tan, povo mukit rabat rai nafatin, fila ba uma baku ain, ho kabun
hamlaha.
Ita lori ita nia
rain ba neebe lo’os ho toleransia de ponto talin la kotu deit. Se ulun bo’ot
sira hanoin ona katak, feriadu lubuk ida ne’e la contribui buat ida ba haburas
ita nia rain!!!! Se la contribui buat ida, tan sa mak hor’horas foti toleransia
de ponto??? Tan sa?
Povo fo fiar ba Governu
atu hala’o knar no hari buat diak ba aban bainrua. Ukun la’os buka haburas
toleransia de ponto. La’os halo deit planu, no hakerek buat furfurak iha planu
ne’e nia laran, maibe tenki implementa no hala’o. Se lai lalika halo plano oioin
deit, se buat ida sei la la’o. Livro nia capa mak nabilan hela deit ho retratu
kapas iha laran ba hatudu ba mundo katak ita mo’os bele, halo planu.
Ti’si a’an mak
barak. Iha mundu tomak nia laran rai ida neebe mak iha feriadu barak hanessan
iha Timor Leste. Sei la hetan. Hau rona beibeik ema koalia no hamnasa ita,
tamba ita nia toleranssia de ponto ne’e hor’horas deit. Ita nia maluk barak iha
Dili laran mo’os koalia no dehan katak feriadu barak la halimar, servisu uituam
deit, ossan ami simu nafatin fulfulan. Ema taci balu hakfodak. Sira hussu halo
nusa mak povo ne’e bele sai hussi kiak se hor’horas toleransia de ponto hela
deit? Halo nusa mak desenvolvimento bele la’o se imi toleransia de ponto barak
lo’os? Ne’e la’os ba hau hatan kona ba ida ne’e. Responsabilidade ne’e povo fo ba
sira neebe sira hili. Ne’e mak situasaun iha ita nia rain horas ne’e daudaun. Buat
ida deit mak ita halo mak kuda toleransia de ponto. Ne’e haburas no buras
lo’os. Timor Leste besik tama ona iha Guiness Book of Records.
Timor Leste tama
iha Guiness Book of Records tamba soe do’ok rai sira seluk; basa liman povo no
hakilar: Viva Timor Leste. Hakilar makas hodi bele hetan tan toleransia de
ponto, hodi hotu hotu haksolok, haklalak, tebe, bidu, dansa, hemu tua sabu/tua
mutin, bintang, tiger, hamutuk, rame rame, molok ita baku malu ka tidin malu, tamba
tua sahe ba ulun no la tun ba ain ida. Ne’e tamba sa! Tamba ita manan premiu bo’ot ida; tama iha
Guiness Books of Records.
Ita nia rain ricu,
to labele. Ita kuda ai, nia tahan moris
mai ossan deit. La’os tahan matak, ossan deit, tan ne’e mak ita lalika servisu,
ita lalika halo desenvolvimentu ba haburas ita nia rain. Ita iha buat hotu ona;
ita hamenus ona moris mukit no haburas iha foho no fatin do’ok sira, haburas
agricultura, pesca, floresta, haburas industria, komersiu, haburas sorin sosial
no humano liu liu ba educasaun no saude......
Espiritu
nasionalismu hau hanoin katak lakon tia ona. Ita hotu uluk hamrik, haklalak,
tebe rai ba ukun a’an. Ohin loron, ita tau ba kotuk buat neebe ita hotu hakarak,
no ema barak klosan foin sahe, ferik, katuas, fetoran fakar ra’an namkare lemo
rai ba halo saida? Bo’ot sira haluha katak ukun a’an ne’e mai ho ra’an, terus,
rate laek, matan ben sulin, oan neebe lakon inan, aman ba oin loron buat ida la
iha. Matan ben neebe sulin, todan, keta haluha ukun nain sira. Keta haluha
katak povo ne’e tomak mak hamrik, fo liman ba malu, tulun ita nia funu nain
sira, iha terus no sussar nia laran ba hetan ukun a’an ne’e. To’o ohin loron
povo ne’e mak terus nafatin, tamba ukun a’an ne’e sai fali hanessan mehi ida ba
ita hotu. Buat neebe ita hotu hakilar no hakarak “kaer rasik kuda talin”, kuda talin
ne’e lakon tia deit tamba kuda halai lakon, no lori tia tali ne’e. Ukun a’an manan
ho ra’an fakar no terus, la’os manan ho toleransia do ponto. Tan ne’e mak bainhira
ita hakarak ukun a’an, ukun a’an ne’e ho servisu (knar) ho kosar hodi bele
haburas ita nia rain, la’os ho toleransia de ponto. Se lai, lalika temi
desenvolvimentu, tamba lakon ita bo’ot sira nia tempu o ami nia hotu. Povo ne’e
hein no labele hein tan tinan ba tinan, loron ba loron, no rona beibeik koalia
kona ba desenvolvimentu neebe la mosu, no la hatene se la’o tun ka tesik tia ba
neebe.
Hau hussik hau
nia hanoin ba dala hikus ba leitores sira hotu hodi bele hussu ba membrus
governu, ka ba membros hussi imi nia partidos rasik neebe iha governu; desenvolvimentu
ba sira ne’e saida lo’os? Desenvolvimentu ne’e ibun tutun deit ka mehi ida mak
sira iha, bainhira hader no ba knar fatin? Bele fo hanoin mo’os katak mehi ne’e
daik bainhira ita toba la’os bainhira ita hader. Ne’e mak mehi ida ke furak. Se
sira iha mehi ne’e ba desenvolvimentu tan sa mak fo beibeik tolerasansia do
ponto? Bainhira lo’os mak ita hala’o knar ba haburas ita nia rain?
Fo hanoin ne’e
tamba iha eleisaun sira promete buat oioin deit hodi ita hamrik ba tu’u ka hili
sira. Tan ne’e mak bo’ot sira iha dever bo’ot ida ho povo ne’e no dever moral mo’os
atu cumpri buat neebe sira promete bainhira halo campanha. Ne’e mak tenki halo,
la’os koalia to kaben maran, buat ida la halo. Tinan hirak tan mak ita tenki
hein molok sira hanoin atu halo buat ruma! Hein to ossan mina rai nian mohu,
tamba deit festa iha ne’e no festa iha neba mak foin hakfodak atu halo buat ida?
Se ita hakarak Estado seguru no forte ho rahun diak ba aban bainrua tenki hari
no halo desenvolvimentu no keta lakon tan tempo. Tinan sanulo mak ba ona, tina
hirak tan mak povo ne’e se hein hodi bele hetan moris diak? Se lai ita nia
moris mak iha rungu ranga nia laran beibeik, tamba ricu, ricun ba beibeik,
ki’ak, ki’ak mukit rabat rai ba beibeik.
Atu bele hari
knar ba povo no atu garante katak ita nia rain tomak bele benefisia ho ita nia
ricu soin husi rekursos naturais, tenki dezenvolve ekonomia merkado, educasaun,
saude, agricultura, pesca nebé metin no dinâmika, la’os haburas deit toleransia
de ponto!!!!! (FJF)
No comments:
Post a Comment