Trafiku Ema no Feto, Milena : “Seidauk Iha Dadus Konkreta”

Tempo Semanal - Dili, 04/12/2012

MASKI seidauk iha dadus konkreta kona ba atividade trafiku umanu. Maibe, iha tinan rua kotuk akontese duni demensiu ida kona ba tentativas atu lori feto sira ba rai liur. Aliende ne’e, iha mós relatoriu ida husi departamentu estadu Amerika nian koalia kona ba posibilidade katak feto timor balun hetan tiha ona trafiku ba liur, liu-liu ba rai hanesan Singapura no rai asia sira seluk ba servisu domestik. Iha Timor Leste rasik mos la'os ona segredu ema balun hahu lori nurak oan sira tula iha kareta vidru metan hodi ba iha Otel balun wainhira feto klosan oan sira ne'e sei hatais hela shaia koor "abu-abu."

Iha semana tolu kjotuk ba, Tempo Semanal koko atu buka hatene situasaun ne'ebe ema ko'alia. Nune'e jornal ne'e akompania ema balun ne'ebe hala'o atividade refere no konsege deteta duni eskola oan balun tula iha taxi lori ba iha otel ruma iha lo'os husar kapital nasaun ninian. 

Tempo Semanal sei hatun noticia kona ba situasaun ne'e iha tempu oin mai hafoin de kompila hotu ninia investigasaun maibe situasaun ne'e triste tebes tan ba labarik feto oan ran sira ne'e mos dehan sira nia hakarak mos tan situasaun ekonomia. Maibe tuir observasaun feto oan sira ne'e barak mos husi familias ne'ebe maka iha ninian. Daudaun ne'e iha retratu foun ida ne'ebe monstra patraun balun ho feto ran oan ruma ne'ebe la hatais roupa. 

Maibe atu hatene di’ak liu tan informasaun kona ba asuntu hirak ne’e, bele akompainha intervista eskluzivu badak ne’ebé Tempo Semanal hala’o ho reprezentante feto Timor iha Komite CEDAW Milena Pires (MP).

TS. Karik iha ona hanoin ruma ba feto sira ne’ebé tama ona iha komersiu seksu no karik iha programa ruma ne’ebé bele kria ba sira atu nune’e sira bele hadok an husi seksu komesiu?

MP. Buat ida ne’e mak ami hein para bele deskuti iha konferensia para hala’o reflesaun, hodi  Governu  bele hatan mekanismu ba kauza edukasaun no servisu rasik. Maibe, atu kria programa ajuda feto sira ne’ebé mak hetan esplorasaun seksual hodi bele ses husi situasaun ne’e responsabilidade Governu nian.

TS. Komite CEDAW  iha dadus  ne’ebeé fiksu ba feto sira ne’ebé hala’o seksu komersiu iha rai liur? 

MP. Husi rai laran no rai liur seidauk iha dadus konkreta. Maibe, tinan rua kotuk iha duni deminsiu ida  kona ba tentativas atu lori feto sira ba liur. Ita la hatene ema ne’ebé atu hala’o trafiku umanu ba feto ne’e mai husi ne’ebé, mais tuir informasaun husi parte fronteira, polisia sira konsege deteta. Nune’e mós, iha tinan ida liu ba doutor Daniel rasik denunsia katak iha posibilidade ema ba koko HIV/ AIDS.

Aleinde ne’e, iha relatoriu departamentu estadu Amerika nian ida ne’ebé koalia kona ba posibilidade katak feto Timor balun hetan tiha ona trafiku umanu ba liur, liu-liu ba rai hanesan Singapura no rai Asia sira seluk hodi hala’o servisu domestik.

Ha’u seidauk iha informasaun klaru ba ida ne’e. Maibe,  hakerek ona iha relatoriu ida ho nune’e ha’u hanoin sai preokupasaun boot ba ita hotu.

TS. Oinsá ho trafiku feto husi foho mai sidade Dili..? 

MP. Iha informasaun balun. Maibe, seidauk iha akuzasaun kona ba ida ne’e. akuzasaun  intermus lori kazu ba Tribunal, maski informasaun balun ita rona mak iha duni trafiku ba feto liu-liu ba jovens feto husi distritu mai dili.

Iha distritu balun iha koiñesementu boot kona ba pratika husi suku ba sub-distritu, husi sub-distritu ba distritu liu-liu eskpolarasaun seksual. Alegasoins ne’ebé sai preokupasaun boot ema balun ou sindikatu krime mak ema ne’ebé organiza prostituisaun tarjetu ba eskola ida. Ita rona iha Dili halo rekrutamentu ba ita nia joven feto sira. Maibe, promotivu ba prostituisaun lori sira ba opera mais to’o ohin loron situasaun hanesan ne’e sai de’it alegasoins.

TS. Artigu 6 ba komite CEDAW  ne’e husu estadu atu halakon trafiku umanuba feto, ita boot fiar katak estadu Timor-Leste sei halakon ida ne’e?

MP. Ha’u hanoin katak desde primeiru Governu konstituisional  ho ratifiksaun ne’ebé mak halo hanesan konvensaun CEDAW  depois halo mós ratifikasaun ba protokolu.  Ha’u hanoin ratifikasaun sira ne’e hatudu ba ha’u katak iha duni vontade ba kestaun. Maibe, ha’u hanoin kestaun ne’e kompleksu la’os fasil, tanba hare ba situasaun trafiku umanu inklui trafiku feto iha mundu ne’e hanesan industria ida intermus de bisnis.

Trafiku umanu ba feto iha Timor-Leste la’os de’it singular. Maibe, daet ba krime organizadu ho ne’e ha’u hanoin kestaun ne’e presiza resposta ne’ebé konkretu, ha’u hanoin Governu iha vontade atu hasoru ida ne’e mais presiza mekanismu proprio.

Karik ita boot bele fó mensazen ruma ba feto Timor oan sira?

Husu ba maluk feto timor sira katak, nu’udar feto ita iha papel importante ne’e duni primeiru ita tenki hatene lolos saida mak ita nia direitu, saida mak ita nia responsabilidade no saida mak responsabilidade estadu nian no ita bele hatene mekanismu saida mak ejiste bainhra ita hetan susar ruma atu bele hakbesik ba instituisaun relevante par abele hetan tulun.

Ha’u nia apelu boot liu mak ba familia sira, tanba ha’u hanoin ida ne’e instituisaun baziku liu iha ita nia sosiadade ne’ebé mak iha responsabilidade boot ba ita nia familia sira, prinsipalmente iha sitausaun ne’ebé ita moris daudauk hodi bele hatene didiak kona ba kestaun sira ne’e, saida mak perigu ba ita, liu-liu ba joven feto sira bele enfrenta atu familia sira bele apoiu ba nesesariu nu’udar mekanismu  prevensaun. (**)