DR. RUI GOMES: DEZENVOLVE EKONOMIA TL PRESIZA INSTITUISAUN HALA’O FUNSAUN, IHA KOORDENASAUN NO POVU INCENTIVA

TEMPO SEMANAL, 18/102012

DR. Rui Gomes (klaran) foto Lao hamutuk

Iha Timor Leste dala barak it abele nota katak parte povu gosta husu ezije ba Governu tan ba hatene katak osan ne’ebe mai husi mina ho gas ne’e la’os de’it ukun nain sira ninian maibe povu tomak ninian. Husi parte ukun nain sira niniaa mos tan ba razaun barbarak gosta salin hodi sulan ezijencia husi povu no halo povu barak liu lakohi produz ate foos de’it mos hein importa husi estranjeira inklui mos modo tahan. Povu ladun iha iniciativa tan ba dala balun estadu ladun incentiva produsaun husi povu ninian nune’e maka centru Quesadhip konvida DR. Rui gomes, matenek nain ekonimista ne’e atu foo hanoin ruma kona ba CIdadania ho ekonomia makro iha loron cidade Dili no mos aniversariu presidenti TMR ninian.

En principiu kuandu ita ko’alia kona ba cidadania, ne’e kontratu social ida entre Estadu ho Cidadaun. Ne’ebe iha implikasoein katak iha obrigasoeins no mos direitus husi parte rua ne’e.

Husi pontus de vista Estadu, konseitu Cidadania iha ligasaun ho bein sta. Cidadania ne’e konseitu ida kee dinamiku, nia sofre konstrusaun no mos deskonstrusaun tuir estadu ida-idak nia istoria. I cidadania ne’e ita konstroi bazeia, liu husi edukasaun, liu husi akizisaun de direitu no mos kultura.

Aspeitu fundamental ida iha Cidadania ne’e maka, kada cidadaun tenke iha rendimentu. Rendimentu ne’e liu husi meus de produsaun. Ne’e cidadania.

Kuandu ita ko’alia kona ba Bein sta (moris di’ak) husi politika dezenvolvimentu umanu, ita hanoin katak cidadania ne’e prosesu ida, atu habelar oportunidades no eskoilhas ba cidadaun ida-ida.

Aspeitu kritu maka importante liu iha prosesu habelar ida ne’e maka, oin sa cidadaun sira ne’e bele moris ho isin di’ak, bele moris ho kuinesimentu, edukasaun no mos moris ida ke decente katak sira nia moris vivencia ne’e diak.

Ekonomista Adam Smith, nia hateten hanesan ne’e, “Cidadaun ida nia tenke sente katak bainhira nia hamriik iha ema nia oin nia la sente mo’e. Ne’e katak dezenvolvimentu umana ne’e alkanca tiha ona.

Portantu implikasaun ida ne’e, sa ida? Implikasaun katak iha parte husi estadu mos iha parte husi cidadaun, ne’ebe kolabora hamutuk atu atinje pontu ida bein stal ida ne’e.

Husi parte Prokura, Cidadaun sira ou cidadania implika cidadaun dezempenia papel ida ativu iha ekonomia ativu. Liu husi servisu voluntariu, liu husi servisu social ho mos participasaun sira seluk.

Konseitu bein stars ida ne’e ekonomista sira nia preokupasaun tomak. Halo nusa maka nasaun id abele moris di’ak. Halo nusa maka dosi ne’e ita bele halo bo’ot liu tan. Halo maka dosi ne’e ita halo bo’ot liu tan I ema barak maka han husi dosi ne’e. Ne’e maka preokupasaun ekonomista sira tan ba ne’e sira tau sasukat ida bolu dehan GDP (gross domestic product), iha portuges dehan produtu interna pruto). Ida ne’e hanesan produsaun iha rai laran ke ita hotu halo liu husi ita nia esforsu.

Sasukat ida ne’e, ladun kompletu tan ba nia la sukat ita nia produtividade. Por izemplu ema ida ke tau matan ba ha’u nia oan sira iha uma ne’e la tama iha kalku GDP. Ema id aka labarik oan sir aba hili hodi tein ne’e mos la tama iha kalku GDP. Tan ba frakeza ou tan ba falta sira ne’ene, produtividade sira ne’e la tama hotu maka ekonomista sira dehan, entaun se hanesan ne’e ita buka meus ida fali para atu bele implementa ita ko’alia kona ba bein star.

Bein stars ida ne’e maka sira sukat liu husi dezenvolvimentu umanu. Indikador dezenovovimentu uma foti ba tolu. Primeiru husi Income, pendapatan, rendimentu. Segundu husi dimensaun saude ema nia isin diak. Terseiru maka edukasaun para aumenta nia produtividade.

Portantu nasaun nia kna’ar oin sa maka dudu ema nia edukasaun ho saude uluk depois maka rendimentu. Tan ba kuandu edukasaun nia di’ak, maka nia produktividade mos maka’as. Portantu automatikamente mos nia rendimentu sa’e.

Iha lokraik di’ak ida ne’e, no mos atu celebra sinquenta seix anus presidenti Taur nia tinan, DR. Rui Gomes hakarak oferese nia hanoin kona ba pontus rua ba rona nain sira. Atu alkanca bein stars iha paiz ida, ita presiza pelumenus bu’at rua ne’e maka, “ita presiza instituisoeins ekonomika inkluxiva. Segundu ita presiza liu tan hametin produktividade labor force. Labor force ne’e ho portuges hateten forca de trabalho ou merkadu do trabalho. Oin sa merkadu de trabalho ne’e ita hametin nia produktividade.”

Nia dehan kuandu ko’alia kona ba kresimentu ekonomiku; kresimentu ekonomiku ne’e sempre inkluxivu. Entaun para nia sai inkluxivu ita tenke modifika karakter kresimentu ne’e ke para bele atu sai inkluxivu.

Tuir Rui iha linguazen popular inkluxivu ne’e signifika katak ema maioria tama iha prosesu ne’e no benefisiu ne’ebe mai husi kreismentu ne’e mos, benefisia maioria ne’e. Simples mas komplikadu uitoan.

Ha’u sei elabora saida mak presiza atu haree kona ba inkluxivu ne’e. Kresimentu ida ne’ebe inkluxivu ne’e kresimentu ida ke sustentavel. Tan ba ema hotu partisipa iha laran. Kresimentu ida ke la’os inkluxivu, ita hein de’it nia mak atu foo mai ha’u simu de’it, ne’e la’os kresimentu inkluxivu. Kuandu inkluxivu, sa ida maka ha’u bele halo husi ha’u nia parte ho nia konjuga hamutuk, ita hotu tau hamutuk, ita hotu benefisia. Ne’e en termus simples, en termus populares.

Inkluxivu signifika ekuidade (equity). Ekuidade en termus de oportunidade de trabalho, en termus de edukasaun, en termus tratamentu da saude, entermus de merkadu, bu’at sira ne’e hotu. Ne’e maka ita bolu dehan ekuidade.

Kresimentu inkluxivu ne’e haree dook liu, duke kresimentu nominal, ida ita kuinese ne’e. Tan importancia husi kresimentu inkluxivu ne’e, nia infatiza maka’as liu iha produktividade. La’os de’it, redistribuisaun rendimentu. Kuandu ita redistribui rendimentu, bele halo ekonomia ne’e sa’e, mas ema nia produktividade la sa’e. Entaun ita tenke haree bu’at rua ne’e para la’o hamutuk, para ita labele kreia parazitas iha ekonomia.

Portantu, implikasaun instituisoeins inkluxiva ekonomikas sira ne’e importante tan ba saida? Iha ekonomia pre kapitalista ka ita bolu dehan pesant economy atu tranzita ekonomia ida hanesan ne’e ba ekonomia do merkadu ka dezenvolvimentu ekonomiku, kna’ar estadu importante hanesan supply husi supply. Faktor externu ne’e importante tebtebes, tan ba saida? Sa ida maka ita haree husi karakteristika pesant economy nee mak subsistencia. Trabalhador id abele servisu husi dader too kalan mas nia osan uitoan. Tan ba saida? Nia la preokupa atu investe tan. Nia atu rai nia osan ne’e ba saida nian? Importante nia han hemu no ninia familia nian mak ne’e ona. Portantu nia la iha insentivu atu produz tan. Tan ba nia dehan ha’u nia maka ne’e de’it ona. Ha’u nia toos hektar tolu, ha’u produs hektar ida de’it too ona, importante ha’u la mate hamlaha. La iha incentivu para nia atu hametin ninia produktividade.

Tuir Rui Gomes katak iha ekonomia ida hanesan ne’e, papel estadu importante. Importante nu’udar shacker, ema ida doko ne’e. Shacker para atu fanu ema. Shacker ida ne’e sa ida. Entermus politika (policy) shacker ne’e bele mos estadu foo subsidiu investimentu. Ida fali maka koordenasaun atividades de investimentu. Estadu bele investe barak maibe investimentu sira ne’e la iha koordenasaun ba malu nia tama iha saku hotu la iha retourno.

“Tenke presiza iha koordenasaun investimentu. I mos alokasaun orsamentu, alokasaun diretu husi orsamentu. Bom, ema balun hateten ita kuandu aloka orsamentu maka’as liu, nia dudu inflasaun ba leten. Konserteza, tan ba ne’e husi supply sa’e. Maibe importante tebes maka husi instituisaun estadu nian nee bele koordena ba malu para investimentu ne’e labele halai arbiru de’it.”

Aspektu husi esatdu ne’ebe importante iha aspektu institusional. Estadu presiza iha kapacidade koerziva, atu mantein lei ho ordem. Leis bele barak maibe la iha kapacidade koerziva para atu mantein lei ho ordem ita la konsege prevene ema para atu nauk, atu komete fraude. Portantu ha’u nu’udar bisnis ida, ha’u loke ha’u nia bisnis aban ema mai sunu tiha,ha’u ba keixa la resolve. Ou ha’u sosa tiha rai ida, ha’u halo tiha otel ida, aban trabalhadores sira perontak, halo revolusaun sira mai sunu tiha oho tiha be nain ne’e bu’at ida la iha. Ema la iha incentive atu investe iha fatin ida hanesan ne’e. Portantu estadu tenke iha papel koerzivu.

Nasaun ida ke tranzita husi pre kapitalismu atu ba ekonomia dezenvolvimentu de merkadu, nia presiza mos foo protesaun ba nia industria lokais. Rui Gomes foo izemplu, iha 1967 too mai 1973 iha Korea do sul ho Taiwan sira bandu importasaun sasan 15,000 species de koixas, labele tama iha sira nia rain durante tinan hitu, enkuantu nasaun rua ne’e nia industria iha rai laran seidauk metin, seidauk kompetitivu sasan sira ne’e labele tama liu-liu sasan sira ne’ebe dehan labor intensive, sasan sira be ema halo ho liman de’it. Ne’e la’o enkuantu ekonomia ne’e orient aba exportasaun.

Iha Timor Leste Governu fahe trator ba agrikultores sira maibe foos sei importa nafatin maske iha tempu balun governu ne’ebe foin lalais liu ba ne’e taka aikabelak lemo iha distritu dehan Povu kuda governu sosa maibe povu balun ne’ebe nakar ba muda tiha lia fuan povu kuda governu sa’e. Tan ba povu balun dehan governu sosa tiha la kreia kondisaun hodi produtu sira ne’e la iha valor.

Rui Gomes ba rona nain sira nia dehan protesaun, kontrole kuantitativu ho bu’at ida be ekonomista sira bolu dehan tarifas. Nia foo izemplu nasaun hanesan japaun han etu karun tan ba foos karun tebtebes tan ba sira hatama tarifas. “Se o hakarak konsome, konsome o nian rasik. Portantu ho ida ne’e ita la hamate incentivu, ita nia industria sira ne’ebe sei fraku ne’e,” dehan Rui.

Tuir observasaun Timor ninia ema gosta liu lori husi rai liur mai hodi hanehan produsaun rai laran hahu husi bu’at ne’e bo’ot liu ate ki’ik liu.

DR. Rui hakat ba aspektu numeru rua, hametin produktividade no sei gasata arbiru ninia osan. “Ha’u hahu ha’u nia apresentasaun ha’u dehan katak aspektu fundamental iha konstrusaun cidadania maka rendimentu liu husi meus de produsaun. Rendimentu la’os dehan karidade, mak ne’e de’it,” dehan Rui.

DR. Rui fo hanoin hodi bele hametin produktividade. Tui ninia hanoin, merkadu do trabalho ne’e, merkadu, iha ne’ebe ita iha trabalhador sira, empregador sira. Trabalhador sira ba, sira simu sira nia salariu I salariu ne’e define tuir sira nia output. Sira nia produktividade. Ida ne’e maka ita sempre haluha. Merkado do trabalho bele nasional, bele local I mos bele internasional. Poz izemplu rede de oteis, sira presiza skills, sira mos presiza ema matenek nain ruma iha pozisaun especifika iha ne’eba.

Ekonomista Timor oan ne’e dehan, “merkadu do trabalho ne’e so bele fungsiona wainhira iha informasaun entre merkadu sira ne’e rasik. Kuandu informasaun la iha, merkadu sira ne’e sei inperfeitu. Sira la konsege dezenvolve, sira la konsege akapta ema di’ak I sira mos la konsege produz. Portantu bu’at sira ne’e ligadu hotu. Nasaun sira ke moris di’ak iha sudeste aziatku sira nia trabalhadores nia karakteristika rua, diciplina, servisu maka’as. Ne’e maka ita bolu produktividade, diciplina ho servisu maka’as. Se o tama meia noite tan o nia saida….Se tama tuku walu, o tenke tama tuku walu. Se o sai tuku hitu kalan, sai tuku hitu kalan. Se o tama oitu oras kalan, o tama oitu oras kalan. Portantu ida ne’e maka ita bolu diciplina I servisu maka’as.’

Nia haktuir,”Ita kuandu ko’alia kona ba kresimentu de trabalho, postu trabalho. Ita seidauk ko’alia kona ba produktividade. Ema nain hira maka hatama mai servisu, hat nolu resin, lima nolu resin, atus ida resin, ne’e dehan katak employment growth ne’e la’os productivitu growth. Ida be kontra iha nasaun ne’e, produktividade ne’e mak importante ba nasaun la’os numeru de impregu, mas produktividade. Iha nasaun sira ne’ebe hanesan pre kapitalista, sa ida maka ita haree hanesan problema boot liu la’os problema dezempregu maibe problema under employment.

Saida maka under employment ne’e? Ne’e iha karakteriska tolu; Primeiru over qualification. Doutor ida, nia kaer taxi. Engineiru ida, nia dasa rai. Ne’e over qualification.

Karakteristika segundu maka ita haree ba part time jobs. Ha’u loloos servisu oitu oras pordia maibe kom servisu la iha ha’u servisu de’it oras rua. Part time job ne’e under employment.

Ida terseiru ne’e mak ita ko’alia kona ba over staffing ka hiding unemployment, katak dezempregu ne’ebe subar hela. Ha’u presiza ema nain rua de’it maibe ha’u emprega ema nain sonlu. Sanolu ba saida nian? Aaahhh ne’e maka karidade ne’e, la iha produktividade. Portantu halo nusa maka hau bele emprega ema nain rua ne’e. Sira nia produktividade mak tenke maka’as. Halo nusa maka ha’u hametin sira nia produktividade kuinesimentus teknolojia. Kuinesimentu ne’e husi supply sa’e, hahu husi ne’ebe, husi eskola bazika. Se ita nia jovens sira la konsege lee indikasoeins iha remedies ka aimoruk, bu’at sira ne’e, nia tamat tiha ona husi eskola bazika ne’e signifika katak nia kualidade ne’e sei menus la halimar. Portantu iha eskola bazika prepara ema ke pelumenus no merits skill basic knowledge ne’e tenke iha. Entaun eskola tenke kreia ambiente atu dudu ema para buka inovasoeins.

Rui Gomes dehan, “ema sira ke la hetan oportunidade para atu beneficia husi ambiente ne’ebe provoka sira nia inovasoeins, sira nia kapacidade, sira nia talentu, karik nasaun ida ne’e lakon hela Albert einstein ida. Albert Einstein ida ke servisu hela hanesan ema ki’ak ida, ema agrikultor ida. Tomas Edison ida ke karik nia kaer taxi oan ida. Tan ita nia sistema ensino baziku la foo insentivu para ema atu aprende. Portantu aspektu aritmetika iha eskola dasar, eskola baziku sira ne’e importante. Aritmetika ne’e halo ema nia lojika ne’e la’o loos. Se la’e, ita nia hanoin ne’e rungu ranga hela de’it. “

Tuir Labor Force survey hatudu katak Setenta pursentu (70%) husi Timor Leste nia populasaun, tinan trinta anus (30 anus) mai karaik. Ne’e aas liu iha rejiaun asia pasifiku. Husi Banku Mundial ho mos labor Force survey 2010 hatudu katak trinta sinku too sinquenta pursentu (35%-50%) Timor Leste nia jovens sira iha dezempregu, iha capital Dili. Jovens iha ne’e, define ziza seix to’o trinta anus (16-30 Anus) tuir ita nia konstituisaun, Dr. Rui Gomes hatuir ba rona nain sira iha palaciu novre lahane.

Bainhira Timor Leste iha populasaun ida ke klosan, trinta anus (30 anus) ba karik, I se nasaun ne’e nia kresimentu demografi ema sa’e doiz pontu kuatru pursentu (2.4%), tinan-tinan signifika katak tinan ida Timor Leste iha ziza seix mil (16,000) ema foun ke tama iha merkadu trabalho. Maibe hanesan publiku hatene katak estadu rasik foo sai dehan, ohin loron husi setor privadu kreia de’it postu de servisu ba ema hamutuk kuarenta mil (40,000).

Iha survey foo sai katak ema sira ne’ebe ho otas kinze anus (15 anus) ba leten, iha merkadu trabalho, doiz virgule sinku pursentu (2,5%) de’it, maka kompleta kursu universitariu ka diploma. Doiz pontu sinku pursentu (2.5%).

Zero virgule setenta nove pursentu (0,79%) de’it husi ema nia tinan vinte too vinte sinku anus 20-25 anus), maka rejista iha universidade. DR. Rui dehan dadus statistika, pode ser ke agora muda uitoan mas nia hanoin ladun muda.

Husi ita nia labor market, merkadu trabalho ne’ebe Timor leste iha, duzentus seix senta doiz mil (262,000) ema ne’ene. DR. Rua hatuir survey ne’ebe halo husi labor force iha tinan rua kotuk katak bu’at nee’be fasil haree maka buka servisu nain sira barak, maka “la iha kapacidade numerika, basic numeric, language, no computer skills, no literacy skills.”

Matenek nain Timor oan ne’e mos foka sai frakasu hanesan kapacitasaun sira ne’ebe durante ne’e halo ona husi ajencia barak-barak iha nasaun ne’e katak, “treinamentu barabarak mos halo tiha ona maibe iha aspektu ida ke ita dehan missed mess katak treinamentu ne’e foo tiha ona mas la sesuai ho permintaan ka demand husi setor privadu.”

Tuir Ekonomista ne’e prevene katak, “bu’at sira ne’e hotu bele resolve, bainhira ita tau ita nia institusoeins sira ne’e en funsaun, koordenasaun sira ne’e la’o ho di’ak I ita nia povu bele iha incentive atu bele la’o ba oin.”

Antes atu remata ekonomista Timor oan ne’e traduz ba lian tetun lian fuan balun husi Presidenti Afrika do sul ninian, Nelson Mandela ne’ebe dehan, “hanesan eskrafatura no aphartait, kiak la’os bu’at ida ke natural. Ki’ak ne’e ita ema rasik maka hakiak. Tan ba ne’e ita bele halakon ki’ak liu husi asaun, husi ita rasik. Halakon ki’ak la’os jestu karidade ida. Halakon ki’ak nudar asaun justica ida. Halakon ki’ak nu’uadr protesaun ida direitus umanu fundamental. Direitu moris no dignidade no moris di’ak. Bainhira ki’ak sei iha, maka liberdade seidauk kompletu.