PARTE I : Deskonfia Mafia Halimar Presu Mina

Tempo semanal - Dili, 31/10/2012

“Governu Presiza Hala’o Intervensaun ba Presu Mina Iha Merkadoria. Tanba, Deskonfia Iha Ema Balun Komesa Hala’o Manipulasaun”

KUAZE-semana rua nia laran komunidade iha kapital Dili, liu-liu sira ne’ebé iha karreta no motor hakfodak ho stok mina (‘bensin’) ne’ebé dereprente menus iha rai laran. Situasaun ne’e halo ema barak tenke ‘antrian’ iha estasaun mina (pombensin) hodi bele hetan kombustivel atu ense ba sira nia karreta no motor.

Stok mina ne’ebé menus afeita tebes ba presu mina iha rai laran, liu-liu ba presu gazolina. Tanba, oras ne’e daudauk presu gazolina kada litru sae to’o U$ 1.30 centavos. Problema mina menus, la’os akontese de’it ba estasaun mina iha kapital Dili. Maibe, ninia impaktu to’o distritu, tanba iha distritu balun presu mina sae makas tebes kompara ho presu mina iha kapital Dili .

Situasaun ne’e akontese la’os tanba falta kontrolasaun. Maibe, deskonfia mafia balun halimar hela ho presu mina iha merkadu. Tan ne’e, halo povu husi nasaun ne’ebé riku ho mina tenke hadau malu fali mina. Iha prosesu ida ne’e deskonfia mós Governu ho parte kompaina la iha onestidade hodi implementa politika kona ba jestaun mina nian.

Problema mina oras ne’e daudauk sai preokupasaun boot ba povu Timor-Leste. Ne’e duni, reprezentante povu iha uma fukun Parlamentu Nasional (PN) kestiona ho situasaun hirak ne’e.

Responde kona ba situasaun ne’e, membru  Parlamentu husi bankada opozisaun suzere ba Governu atu hala’o subsidiu ba mina no husu Governu kria Lei ida atu kontrola presu mina iha rai laran.

“Governu presiza hala’o intervensaun ba presu mina iha merkadoria. Tanba, deskonfia iha ema balun komesa hala’o manipulasaun iha prosesu ida ne’e, hodi hasae presu kombustivel. Nune’e mós, Governu tenke hala’o negosiu foun ho pertamina ne’ebé mak durante ne’e importa mina mai Timor-Leste.” dehan deputadu bankada Fretilin, Joaquim do Santos ba Jornal Tempo Semanal iha uma fukun PN.

Deputadu husi partidu istoriku hateten, impaktu husi mina ne’ebé menus, halo presu mina sae, tanba seidauk iha Lei ruma mak atu regula presu mina. Governu tenke hala’o subsidiu ba mina no Governu persiza kria Lei ida hodi bele kontrola presu mina. Tanba, mina sira ne’ebé tama mai Timor-Leste importa husi nasaun Singapura, Indonesia no Australia.

Iha fatin hanesan, Presidende Komiaun D Asuntu Ekonomia Desenvolvimentu, Jacinta Abu Cau Pereira hateten, impaktu husi importasaun mina ne’ebé menus no halo presu mina ne’ebé mak as. Tanba, Timor-Leste adopta sistema merkadu livre.

“ami rekomenda ona ba Guvernu atu kontrola Partamina ne’ebé hala’o importasaun mina mai Timor-Leste. Tanba, ita presiza hatene motivu husi mina ne’ebé derepente menus kuaze iha semana rua nia laran” Presidente Komisaun D kestiona.

Hataan ba kestaun ne’e, Manajer Partamina, Jeffri Affandi hateten, iha semana hirak liu ba stok mina prenium hotu. Ne’e duni, sira tenke hola fali mina petromas ne’ebé ho kualidade di’ak atu hatama mai Timor-Leste.

“Kona ba informasaun ne’ebé hateten, ami lakon iha tenderizasaun atu fornese mina ba sentru EDTL Hera, ne’e duni mak ami lakohi supla mina ne’e la loos. Tanba, realidade mina prenium hotu duni, la’os tanba ami lakon iha tender governu nian mak ami halo hanesan ne’e, lae. Dala ida tan informasaun ne’e la loos. Kona ba lakon iha prosesu tender governu nian. Ne’e normal. Maibe, husi parte pertamina esforsu an nafatin atu suplay ba estasaun mina iha timor-laran tomak.” esklarese Jeffri iha ninia serbisu fatin Pantai Kelapa, Dilio.

Nia hatutan, realidade mina prenium hotu duni no la’os tanba lakon husi tender governu nian mak sira halo hanesan ne’e. “Dala ida tan informasaun ne’e la loos. Tanba, lakon iha prosesu tenderizaun governu ne’e normal.

Maski iha momentu ne’ebá mina premium menus. Maibe, pertamina buka meus nafatin hodi haruka mina petromas husi Indonesia atu bele atende lalais nesidade ne’ebe estasaun sira presiza, maski ninia presu la hanesan tanba hare ba mina petromas ninia kualidade diak liu mina prenium.

Hare ba situasaun ne’e, emprezariu Timor oan, Rui Castro hateten, Timor Leste la’os krize mina. Maibe, Governu no kompaina mak la iha onestidade hodi implementa politika kona ba jestaun mina nian.

“Partamina mak sai hanesan fornesedor ba prenium no petromax. Ne’e duni, se iha mafia balun mak halimar ho presu mina, entaun sira mak halimar, la’os SPBU. Tanba, SPBU simu mina husi partamina hafoin mak fa’an. Ne’e duni, tenke husu ba sira bainhira mina folin sae tanba sira mak suplay mina.” dehan Diretor kompanha Caimaleloqui unipesoal Lda iha ninia serbisu fatin.

Kompaina Esperansa Timor  Oan (ETO) no Nagarzo mak fornesedor mina (gazoel) iha Timor. Maibe, Pertamina mak sai hanesan fornesedor ba prenium no petromax. Ne’e duni, se iha ema ruma mak hakarak halimar ho presu mina, entaun sira mak halimar, la’os SPBU. Tanba, SPBU simu mina husi sira mak fa’an, ne’e duni tenke husu ba sira ne’ebé suplay mina.

“Ha’u hanoin Timor Leste la krize mina. Maibe,  Timor iha hela kondisaun ne’ebé mafia merkadu halimar hela ho presu mina. Tuir loloos Governu tenki uza autoridade tomak no uza ninia poder tomak atu ukun. Maibe, dala barak governu la foti asaun, tanba deskonfia iha ligasaun politika no ligasaun familiar entaun sira finze la hatene.” Rui kestiona.  

Aliende ne’e Rui mós kestiona razaun husi Pertamina ne’ebé hateten, problema ne’ebé akontese ne’e tanba failansu kona ba lisensa atu hatama mina mai TL. “Ba ha’u razaun ne’e la forte. Tanba, Pertamina la’os foin mak atu hatama mina mai TL.  Ne’e duni, sira hetan fali problema ba lisensa. Maibe, razaun ida ne’e tama eskenariu tanba iha manipulkasaun husi ema balun ne’ebé hakarak hasa’e mina nia folin.”tenik nia.

Emprezariu Distritu Baucau ne’e konsidera katak, problema mina menus la’os tanba falta kontrolasaun. Maibe, la iha duni onestidade atu kontrola. Tanba, governu rasik involve iha prosesu ida ne’e no bele konsidera hanesan korrupsaun ‘gotong royang’.

Estasaun mina iha Dili laran kuaze sanuresin de’it no Pertamina fornesedor uniku. Maibe, tansá susar atu kontrola..? Rui fó ezemplu, ema fó U$.10 maibe tau de’it U$. 9 no ida ne’e ita kategoria ona korrupsaun.

Nia hatutan, funsionariu publiku balun iha Distritu hateten,  dala barak sira lori kupon U$. 10 nian. maibe, ense de’it U$. 7, entaun restu husi U$. 3 ba ne’ebé ? no tansá ida ne’e bele akontese ?.

Emprezariu ne’e deskonfia manipulasaun ba prosesu ne’e  akontese iha fatin rua. Ida kompaina naok husi mina nia kuantidade no governu naok iha distribusaun kupon ba familia. Entre parte rua ne’e sira hetene malu hela. Ne’e duni, sira la book malu, tanba hotu-hotu naok.

Foin lalais Vice Priemeiru Ministru husu membru PNTL atu kontrola. Maibe, oinsa mak PNTL hala’o kontrolasaun ho di’ak bainhira oknum PNTL balun mós komete iha prosesu ida ne’e nia laran. “Mina barak fuga hela iha polisia nian, oinsa mak polisia atu ba kontrola ida ne’e?.

Rui haktuir, atu antisipa situasaun krizi mina labele akontese iha futuru, governu iha ona buat balun atu resolve no nia parte fiar katak governu ne’ebe lidera husi Primeiru Ministru  Xanana Gusmão  iha potensia, posibilidade no forsa boot atu rezolve kestaun ida ne’e.

Emprezariu Timor oan ne’e fiar katak Primeiru Ministru Xanana iha fuan boot teb-tebes hakarak dezenvolve rai ida ne’e. Maibe, fila fali ba membru governu nia kreatividade no onestidade atu apoiu maun boot Xanana. Tanba, ema balun iha PM nia oin hanesan santa, ne’e duni, halo PM ‘terlanjur’  fiar ona nia 100%, maibe iha kotuk fó projeitu maka’as ba sira nia familia no ida ne’e PM Xanana la deteta.

Maski nune’e, nia (red-Rui) fiar katak iha fulan Novembru ou Dezembru nia laran governu sei hala’o intervensaun liu husi kompanha Timor Gap atu netraliza folin mina iha merkadu ou fornesementu mina ba merkadu atu la bele fo dalan ba ema ida rua hodi halimar ho nasaun no povu TL nia vida.

“Mina menus iha semana rua liu ba sai perguntas boot. Tanba, situasaun ne’e akontese iha tempu bainhira kompaina ETO suplay mina ba iha sentru EDTL Hera” Rui duvida hodi kestiona katak, tanbasa mina ne’ebé menus akontese de’it ba prenium (bensin).

Diretor Caimalaloqui husu ba Pertamina atu hatudu faktus hodi prova katak, povu Timor buka mina kualidde. Tanba, tuir ninia komprensaun no hare, povu timor hatene mak besin no solar hodi ense ba sira nia transporte. Ne’e duni, Pertamina labele bosok povu.

Aliende ne’e Tempo Semanal mós tenta husu konfirmasaun husi instituisaun estadu nian balun ne’ebe relevante ho asuntu ida ne’e. Maibe, la hetan resposta, ne’e duni to’o notisia ne’e tun seidauk iha resposta husi parte Governu.