Alegasaun Membru UNPOL/GNR Halo Abuzu Sexual Hasoru Feto Timor Oan

Tempo Semanal-Dili, 22.12.2010

Entre korpu seguransa UNPOL hotu-hotu iha Timor Leste, GNR maka konsege halo di’ak liu hotu en termus sira nia atuasaun no treinamentu ba PNTL sira. Nune’e duni GNR merese hetaan rekuinesimentu husi Estadu Timor Leste ba sira nia dedikasaun ne'ebe exemplar tebes, hodi kondekora sira ho medalia de emeritus. Maibe iha kalan antes celebrasaun aniversariu 28 de Novembru tinan 2010, mosu mos alegasaun abuzu sexual kontra membru UNPOL ida husi komponente GNR. Vitima husi kazu casa minha ne’e, hatama ona keixa ba komandante jeral GNR Portugal hafoin de partisipa iha ceremonia aniversariu bad ala tolu nolu resin lima deklarasaun unilateral independensia TL ninian.

GNR marca ho kmanek ba simu kondekorasaun husi Ulun boot Timor Leste ninian no ema barak maka ho urgullo basa liman hahi membru UNPOL sira ne'e. Maibe karik iha momentu ne’eba sira la hatene tanis feto Timor oan ida maka hetan abuzu sexual husi Polisia Noseins Unidas sira ne’e ida. "Iha kalan ne'eba, kazu ne'e mosu duni iha ne'e, no alin feto (naran....), mai tuur no tanis iha ne'e, (besik bar) maka ha’u hatene katak mala'e ne'e book nia," dehan Timor oan ida ne’ebe husu atu labele publika ninia naran no nia sempre iha bar Casa minha.

Tuir observasaun Tempo Semanal ninian iha momentu balun komandante GNR ba ona hasoru malu ho vitima iha hotel Timor maibe Feto oan ne’e fila ho oin triste tan ba lahetan solusaun ba problema refere.

Informasaun ne'ebe jornal ne’e hetaan husi staff UNMIT balun dehan kazu refere mos tama ona faze investigasaun husi polisia ONU ninian maibe populasaun senti la satisfas ho lalaok UNPOL sira ne’e.

"Ha'u hein katak UNPOL sira labele hatudu izemplu aat hanesan ne’e ba PNTL sira iha Timor Leste. Tan ba sira maka treina ita nia polisia. Wainhira sira komete hahalok sira ne'e, hanesan sira maka hanorin ita nia polisia atu ba viola feto sira," dehan Joaninha Simoes, inan husi oan na’in haat komunidade ida hela iha Bidau.

Membru UNMIT iha Timor leste hetan alegasaun ba abuzu sexual lubun ida maibe sira vafa metin tiha iis ida mos ema Timor oan la horon. Mas tuir relatoriu OIOS hateten katak numeru statistika kazu abuzu sexual haat maka mosu iha Timor Leste.

Prezidenti Ramos Horta dehan, iha tinan sanulu nia laran ne’e, hahu iha 1999, 2000, kuandu forma forca internasional mai ho Peace Keeping, dala barak problemas ne’ebe oioin ke ho violensia seksual ou esplorasaun seksual mosu.

"Nasoeins unidas, iha kode konduta ke rigiroju ba sira nia elimentus. See mak halo hahalok nune’e, komportamentu nune’e, nasoeins unidas, sira iha sira sistema interna. Sira tenke investiga. Sira labele hateten, derepenti kastiga kedas ema ne’e. Sira labele halo," dehan Horta.

Eis diplomata ne'e haktuir, "hau hatene sekretaris jeral ONU, hau hatene ke reprejentante espesial, sira ezije displina maka’as ba elimentus husi nasoeins unidas hotu-hotu civil, militar no polisia."

Xefe de estadu ne'ebe entrega medalia ba membru GNR sira iha 28 de Novembru iha Palasiu do Governu nia oin ne'e hanesan hakfodak uitoan no dehan, "Hau foin mak rona. Maibe, hau konfiansa ke nasoens unidas sei halo investigasaun. Investigasaun sei lori tempu, labele halo arbiru. Sira tenke rona ema hotu-hotu. I se prova duni ke elimentus GNR ou elementus UNPOL halo komportamentu nune’e, nasoeins unidas sei halo puniisaun. I ninia instituisaun rasik mak sei halo punisaun."

"Tanba nasoeins unidas, ninia punisaun oinsa. Sira nia punisaun mak ida ne’e deit, duni ema ne’e sai husi nasoeins unidas, sai husi Timor Leste. Sira labele halo tan buat seluk tanba instituisaun nasoeins unidas, la’os estadu soberanu, ke iha tribunal ke iha kadeia."

"Sira bele espulsa deit ema ne;e husi sira nia misaun. Depois sira haruka prosesu ne’e, ba ema ne’e ninia rain i halo perasaun ba governu iha rai ne’ebe ema ne’e mai, para julga ema ne’e," remata Horta.

Haktuir iha relatoriu OIOS loron 18/11/2077 relata rezultadu investigasaun kona ba alegasaun violasaun sexual kontra kontijenti ofisiais FPU nian ida iha United Nations Integrated Mission In Timor Leste 0404/07 UNMIT ID.

Jornal ne’e tenta ona, atu hetan relatoriu OIOS ne’ebe UNMIT sira haksumik hela iha taho no kanku laran Kaikoli ninian ne’e maibe sempre la iha sorte nafatin.

Dala barak ona UNMIT sempre kritika halo tilun means hasoru Governu Timor Leste no sai anjo ba vitima violasaun sexual sira maibe sira nia atetude rasik kontra deklarasaun universal instituisaun ne’ebe sira rasik sai ninia membru.

“Ha’u kontaktu ona sira maibe sira sei reuniaun, “dehan staf PIO UNMIT nian ida.Parte UNMIT husu fali dadus ba Jornal ne’e atu aprezenta kompletu ba sira maka foin sira hakarak halo komentariu.

Tuir fali dadus ne'ebe iha loron sexta ka sabadu kalan iha kompound Polisia ONU nian balun iha Dili loke diskoteka no konvida feto Timor oan barak maka ba iha ne'eba. Iha semana kotuk membru GNR sira duni hikas mane Timor oan ida no la autoriza membru seguransa husi nasaun seluk atu tama ba sira nia kompound iha kaikoli. Tuir observasaun Membru forsa Internasional ne'ebe ko'alia lian ingles de'it ne'e, halo troza membru GNR maka seguransa hela iha sira nia portaun boot entreda GNR Kaikoli. Antes ne'e membru GNR sira duni fila mane tiha oan ida ne'ebe akompania feto timor oan lubun ida maka konvida husi GNR ba Diskoteka iha sira nia fatin. Hoi lian Portuges, GNR sira hasai lia fuan tolok ba mane Timor oan, nune'e duni Timor oan ne'e mos simu ho tolok iha lian portugues no fila de'it tan ba la iha konvite. (TS)