Loron Invazaun Horta Relembra Roger East, Konfirma KM Mak Delega Mari, Rogeiro Ho Horta Ba Exterior

Tempo Semanal-Dili, 08.12.2010
Loron sete de Dezembru iha mil nove sentus setenta sinku wainhira hanoin hikas ba kotuk, tuir ninia haree katak, “ momentu ne’eba ita izoladu tebe-tebes.”

Prezidenti da Republika kazu lia hirak ne'e iha aeroportu Nicolao Lobato (08/12) hafoin fila husi vizita ba Kuba.

Iha momentu parkedas tropas Indonesia tun iha Dili, Ramos Horta ne'ebe sai hanesan ministru negosiu Estranjeiru hala’o hela viajen ho Eis Ministru de Estadu Mari Alkatiri ho Ministru de Defeza Rogeiro Lobato iha hela aviaun laran ba Lisboa. “ Ha’u momentu ne’eba la iha ne’e ona, maibe iha trez de Dezembru sei iha ne’e. Kuatru de Dezembru maka sai.”

Horta relembra fali kalan ida antes nia husik hela ninia belun jornalista Australianu ida ne’ebe tuir informasaun mate iha loron invazaun ne’e.

“Iha Trez de Dezembru kalan iha Hotel Turizmo, hamutuk ho Roger East, ami nain rua ko’alia, halo planu hamutuk para oin sa sa’e ba foho i oin sa atu halo reportajen kona ba invazaun, para haruka ba liur,” nia hateten.

Maibe tan ba Governu iha planu ketak ida ba Ministru Negosiu Estranjeiru Timor Leste hodi ba buka tulun husi nasaun seluk ba Timor ninia kauza. “Portantgu momentu ne’e la iha konfianca liu ke ita konsege sai ba liur apezar ke momentu ne’e iha trez dader, primeiru Governu Timor Leste nian i primeiru reuniaun konsello dos Ministrus, reuniaun nia palasiu do Governu prezedidu husi Primeiru Ministru Nicolao Lobato no ami hotu tuur iha ne’eba hodi halo desizaun.”

Ramos Horta haklaken hikas katak Saudozu Nicolao Lobato foo fiar ba nia ho ninia maluk nain rua seluk hodi ba buka apoiu husi liu ba kauza nasaun ne’ebe komite Central Fretilin foin hari’i unilateralmente iha loron lima kotuk. “Hatudu ba ha’u, Ministru Ramos Horta, prepara an ba Nasoeins Unidas. Ministru do Estadu, Mari Alkatiri prepara aan ba Mozambique, ba Movimentu naun alinadu, ba afrika movimenta apoiu. I Ministru Defeza Rogeiro Lobato ba buka apoiu ba Falintil,” nia relata.

Maske Ramos Horta dehan Primeiru Ministru Saudozu Nicolao Lobato maka delega ninia aan ba liu hamutuk ho Ministru nain rua seluk maibe iha tinan ruma kotuk hafoin nasaun ne’e restaura ninia ukun rasik aan iha tinan 2002, Eis Priemiru Prezidenti RDTL, Francisco Xavier do Amaral deklara ona ba Publiku katak nia nungka haruka DR, Mari Alkatiri ho Rogerio Lobato ba halo servisu iha estranjeiru. Xavier rekunese de’it Horta maibe tuir kuartu Prezidenti RDTL bad ala haat, DR. Ramos Horta katak, “ne’e ordem mai husi maun Boot Primeiru Ministru, Nicolao Lobato, vice prezidenti Fretilin i momentu ne’e nia vise Prezidenti Fretilin.”

Ho mear uitoan Horta halolon katak, “ Xavier Amaral mak Prezidenti Republika. Maibe portantu reuniaun ne’e konsellu Ministru portantu prezidenti da Republika la asiste.”

Mezmu simu ona ordem atu ba liur maibe tuir Horta katak difisil atu exekuta tan ba la iha meus. “Aviaun la iha. Ita atu sa’e angunan ba Batu Gade ba monu iha ema nia ibun, liaun sira nia ibun laran. Roh ahi la iha. Sorte ke momentu ne’e hau komesa iha ona kontaktu balun internasional, liu-liu ho Australia. I telefona ba mai, husi radio markoni. I amigo sira iha Australia konsege konvense Ministru Negosiu estranjeiru Australia nian, naran Andrew Peerkock ne’ebe ke uluk hau konese diak kedas ona. Para autoriza aviaun privada ida, komersial mai Dili,” esplika Horta.

Horta informa katak liu husi esfiorsu ninia belun ida ne’ebe agora halo tinan 84 maka funu kontra hela moras kankru iha Melbourne konsege duni hamonu fuan diak husi Ministru negosiu estranjeiru Australia ninia ne’e. “Timor Leste nia belun boot ida i ha’u nia belun boot ida. Ema ida ke iha Australia hotu-hotu respeita, naran David Scott. Ne’ebe foin daudaun ha’u t un ba Melbourne foo kondekorasaun ba nia. Nia maka ko’alia ho Andrew Peerkock hateten favour. Tan ba momentu ne’e Australia proivi tiha ona spasu aero sira nian atu aviaun mai Timor Leste.

“portantu kalan dia trez de Dezembru, ha’u ho Roger East iha hotel Turizmu, hatais tiha ona kamufladu ida. Elementus Falintil lori G3 ida ba ha’u. Ne’e ordem mai husi Nicolao Lobato para membru komitee central hotu-hotu, ida-idak tenke defende aan kaer kilat. Ha’u mos ka’er kilat ida. Roger East haree ba ha’u nia hamnasa fali. Nia hateten ba ha’u....eee kuidadu kilat ne’e o bele tiru fali o nia aan.

Horta konta hikas, “Ami nia planu ida ne’e, atu ba foho. Sorte dia kuatru dadersan, telephone mai husi Australia hateten aviaun ida “on its way” aviaun ida mai daudaun prepara aan. Portantu derepenti rungu ranga preapara aan ami sai ba Darwin. Too iha Darwin ba Sydney. Depois husi Sydney molok too iha Lisboa, lokraik dia sete de Dezembru to’o iha ne’eba, simu informasaun iha lisboa dehan Forcas Armadas Indonesia invade tiha ona.

Momentu ne’e se maka bele mehi, fiar ke Timor loron ruma sei hetan liberdade, hetan independencia. Tinan rua nolu resin haat liu tiha, um de Dezembru ha’u dezemparka iha Dili. Mundu muda kompletamente momunte ne’e to’o ohin.

Para momentu ne’e akontese iha Dili ne’e, dia sete de Dezembru, ema lubuk ida mate. Masakre oi-oin akontese iha Dili laran. Falintil halo rezistencia maka’as tebe-tebes, momentu ne’e iha Nova Yorke ha’u lee jornal washington post hateten nune’e rezistencia iha Dili halo forca invazaun sira hakfodak. Tan ba sira hanoin ke Timor Leste ne’e forca bele hakat tama de’it hanesan halimar nian la iha rezistencia.

Iha primeiru dia kedas konforme servsiu intelijensia amerikanu, ne’ebe sai iha Washington Post tropas invazor atus ba atus mate iha Dili laran. Atu to’o Taibesi kuaze lori semana rua atu to’o kuartel taibesi. Lori tinan barak halo lakon forca konevensional.

Tuir Horta katak loron sete de Dezembru hanesan, “marka ho onra ba herois sira ne’ebe iha sete de Dezembru defende nasaun foun Republika Demokratika de Timor Leste. Defende capital ho dignidade ho korajen ke servisu intelijenti diplomatika hotu-hotu hakfodak.

Tuir Loreadu Premiu Nobel da Pas ne’e katak, “se momentu ne’e iha setenta kuatru no setenta sinku, jenerais sira iha Indonesia estuda karik istoria Timor nian ou konsulta karik ka ko’alia ho Japones sira entaun Japones sira sei hateten ba sira katak di’ak liu imi lalika invade tan ba povu Timor leste ne’e, uluk ami mos invade sira duni sai am ii ami la konsege." (TS)