Patrick Mai Buka Paun Iha Timor-Leste, Lino Triste

Tempo Semanal-DILI

Preokupasaun hasoru kompania Patrick Defense Logistic-TOLL (PDL-TOLL), laos hatoo deit husi Autoridade Aeroportu ho Diresaun Komersiu Industria, maibé hatoo mos husi kompania Timor oan balu hanesan; kompania EDS, STAT no SDV. Tuir Diretur Express Distribution Services (EDS), Lino Lopez hateten, EDS ho Patrick koinese malu di’ak iha Australia, tanba ne’e iha 30 Dezembru 1999, Patrick komvida EDS hodi fo apoiu transporte hodi hatama Kontentor atus ida mai Timor-Leste. Maibé Lino la hatene katak Patrick atu uza deit EDS hanesan ponte hodi hetan benefisiu tanba oras ne’e daudaun Patrick hakotu tiha ona relasaun servisu ho EDS, hafoin Patrick hetan forsa naton hodi handle servisu mesak. Tanba ne’e, Lino dehan Patrick mai hadau paun husi Timor oan sira.

“ha’u la kontenti ho Patrick nia servisu tanba kompania ne’e mai iha Timor-Leste hodi hadau ita nia paun”, dehan Lino ba jornal ne’e iha nia servisu fatin Komoro mota ibun, hodi protesta hasoru Patrik. Liutan Diretur EDS ne’e informa katak, iha 2006 Patrick bele mai Timor-Leste tanba hetan apoiu husi EDS ho kompania Timor oan sira seluk, maibé neneik-neneik Patrick komesa okupa servisu hotu ne’ebé kompania Timor oan sira bele halo. “iha 2006 Patrick bele mai tanba ami mak ajuda, maibé agora Patrick komesa okupa hotu ami nia servisu”, dehan Lino.

Tuir nia, Patrick laiha kapasidade atu haruka transporte ba foho tanba ne’e Patrick husu ajuda ba EDS, maibé nufin Patrick husik tiha EDS sem fo hatene. Iha fatin hanesan, Lino Lopez mos kestiona konaba sertifikadu rejistu Patrick nian nomos free tax. “sira mai iha ne’e tax free, sira la halo deit ba forsa Australia maibé halo mos ba UN. Uluk, EDS mak fornese mina ba UN no IPALO mak selu, maibé agora IPALO selu fali Patrick tanba Patrick mak fornse mina ba UN. Tanba ne’e IPALO selu kompania ida ne’ebé haruka kareta mai tax free. Ha’u mos hakarak husu, sira iha lisensa ka lae, tanba sa sira hatama kareta tax free, tax free ne’e hodi hatama ekipamentus lojistikus ba forsa military Australia deit ka tax free mos ba transporte Patrick nian ho¬di fornese mina ba UN?”, Lino preokupa.

Husi parte seluk, Lino mos preokupa ho aluga karete husi Patrick ba RENTLO, tanba desde krize 2006 mosu, RENTLO mak fo aluga kareta ba forsa Australianu iha Timor-Leste, maibé ta-nba Patrick haree katak aluga kareta ne’e osan boot entaun Patricik tebe sai tiha RENTLO. Patrick haruka kareta foun husi Australia mai Timor-Leste la selu taxa hodi fo aluga ba malae sira.

“foin lalais ne’e sira husi Patrick mai hasoru ha’u, ha’u husu ba sira tansa mak imi halo hanesan ne’e, sira dehan tanba malae sira hakarak kareta foun. Se hakarak kareta foun nusa imi la husu para ami mak hatama kareta foun. Imi la husu tanba imi kan ten osan, imi hakarak buat hotu imi mesak mak halo. Ha’u hirus tebe-tebes too ha’u hamrik hodi basa sira ida-idak”, Lino haktuir hodi kondena Patrick. Lino ne’ebé akompana mos ho ninia fen ne’e, koalia ba jornalista ho hirus tanba deskontente ho hahalok Patrick Defense Logistic-TOLL (PDL-TOLL). Nune’e Lino konta liutan saida mak Patrick halo ba kompania sira seluk hanesan kompania ANTEATER. Sobre ANTEATER, lino haktuir katak kompania ne’e servisu hamutuk ho Patrick konaba supa foer (té), maibé ikus mai Patrick tebe sai tiha ANTEATER tanba Patrick sosa ona kareta foun tolu husi China hodi supa foer. “ha’u fo koitadu ba ANTEATER ne’ebé hanesan kompania Australianu ida hamrik la hamrik maibé nia fo servisu ba Timor oan lubuk ida. Tanba ne’e hanesan ita Timor oan hateten sira (patrick) kanten demais tanba osan kiik ka boot sira hakarak han hotu”, Lino du’un.

Liutan nia haktuir katak, “uluk sira nia kontentor ha’u mak muda, mina ha’u mak supply ba sira, bee moos ha’u mak haruka ba foho maibé agora sira tebe sai hotu too hela ida deit mak sira seidauk tebe sai husi ha’u mak konaba supa foer iha Gleno, Ermera”, nia akuza. Ho situasaun hanesan ne’e, tuir Diretur EDS ne’e hatete, osan hirak ne’ebé Australianu sira gasta iha Timor ne’e, sira lori fila-fali hotu ba sira nia rain.

Imi keta hanoin military Australia mai iha ne’e saugati, lae tanba mesmu ita la selu sira ho Dollar maibé keta ita selu ho buat seluk karik, ha’u dehan ida ne’e tanba laiha ema ida iha mundu ne’e halo buat ida saugati, ne’e laiha tanba ha’u bele garantia katak sira halo buat ida ohin purke aban sira hakarak buat seluk. Hanesan ema Indonezia hateten haha iha meza leten ne’e imi bele han hotu ba maibé ida restu ne’e imi fo netik mai ami, mas ida ne’e lae sira hak-arak han hotu kedas”, du’un nia.

Ho problema hanesan ne’e halo Lino triste tebe-tebes, sa tan laiha lider ida mak iha hanoin hodi rezolve problema ne’e. “ha’u mai iha ne’e kompania ne’e (Petrick) sama ha’u iha ha’u nia rain rasik. Ha’u triste tebe-tebes tanba boot sira la halo buat ida. Ha’u koalia ona ba Ministru Ekonomia Dezenvolvimentu, Ministru Negosiu Estranjeiru no Ministru Komersiu maibé too agora ulun boot hirak ne’e la tau iha sira nia preokupasaun. Karik sira la iha interese atau defende Timor oan ke loke bisnis hodi emprega trabailadores Timor oan atus ida!, ha’u koalia hanesan ne’e laos tanba hakarak husu osan ba estadu, maibé ha’u hakarak husu estadu tau matan ba Timor oan sira ne’ebé halao servisu di’ak”, Lino koalia tanba hahu lakon fiar daudaun hasoru ulun boot sira.

Iha parte seluk, Diretur SDV Rafael haktuir katak, nia la kontente ho kompetisaun ne’ebé mosu iha aeroportu tanba SDV fula-fulan tenki selu taxa maibé PDL-TOLL la selu taxa. “Ami la kontente tanba governu haruka ami halo servisu tuir regulamentu, maibé iha parte seluk governu fasilita hela ema balu atu halo servisu la tuir regulamentu”, Rafael protesta.

Patrick Defense Logistic (PDL-TOLL) liu husi ninia legal advisor, Martin Breen rekoinese Diretur EDS Lino Lopez ninia preokupasaun. Tuir Breen hateten, nia koinese Lino Lopez iha tinan 1975 iha Australia, tanba ne’e iha 1999 sira halo kontratu servisu hamutuk, maibé agora PDL-TOLL hakotu ona ninia kontratu servisu ho EDS tanba PDL-TOLL iha kapasidade hodi halao servisu rasik, dehan Breen ba jornal ne’e iha nia servisu fatin CRA Timor, Kolmera andar ida ho Western Union.

“ami hatene Lino Lopez triste tanba nia (Lino) mak Timor oan ne’ebé halo kontratu servisu ho PDL-TOLL iha area fornesementu kombustivel ho manutensaun ba kareta. Maibé agora PDL-TOLL la presiza ona nia entaun PDL-TOLL hakotu kontratu ho Lino”, Breen esplika. Maibé wainhira jornalista husu katak hakotu kontratu ne’e Lino Lopez rasik la hatene, Breen hateten nia la hatene konaba ida ne’e, nia so hatene deit katak PDL-TOLL halo kontratu ho Lino Lopez no kontratu ne’e hakotu tiha ona. Breen mos hateten, PDL-TOLL la halo akordu ida ho Lino Lopez katak PDL-TOLL atu uza Lino Lopez durante PDL-TOLL sei iha Timor-Leste. “se iha akordu ida hateten hanesan ne’e entaun ha’u hakarak hatene”, dehan Breen ho hamnasa.

Liutan Breen hateten, PDL-TOLL nia Xefi boot iha Australia sempre bolu nia ba koalia hodi husu relatoriu servisu PDL-TOLL nian iha Timor-Leste. Maibé Breen esplika katak PDL-TOLL sei servisu tuir SOFA entre governu Timor-Leste ho Australia iha 2006. “se ami servisu la tuir SOFA entaun ami bele halo governu Australia moe no ami bele la hetan tan ona kontratu husi governu, tanba ne’e 100% ami nia servisu labele sala. Ha’u kumpriende katak uluk PDL-TOLL halo kontratu ho EDS maibé ida ne’e mak business dala ruma bele hetan lukru, dala ruma mos bele lahetan. Ne’e la signifika monopoliu tanba business is business”, katak Breen.

Iha loron 01/10/2009, wainhira jornalista telefone ba Breen hodi husu karik PDL-TOLL laiha sertifikadu rejistu, tanba jornalista hetan sertifikadu rejistu ida ne’ebé la hakerek PDL-TOLL maibé hakerek deit TOLL (TL) Unipesoal Lda. Legal Advisor ne’e hateten, TOLL iha duni sertifikadu rejistu tanba TOLL ne’e hanesan induk perusahaan ne’ebé ninia sanak mak TNT nomos Patrick Defense Logistic (PDL). Patrik laiha sertifikadu rejistu tanba Patric servisu bazeia ba Status of Forse Agreement (SOFA) entre governu Timor-Leste ho Australia, tanba iha artigu balu iha SOFA agreement hateten katak SOFA Agreement ne’e bele sai hanesan instrumentu ida atu sertifika katak, SOFA Agreement ne’e ninia kekuatan hukum bale ou koaze atu sertifikadu rejistu. (ts)