Ema Estranjeiru Sai Liurai Iha Timor-Leste

Tempo Semanal

Governu Timor-Leste iha vontade di’ak hodi loke nasaun kiik ida ne’e ba merkadu livre, maibé governu ladun iha responsabilidade wainhira ema estranjeiru balu uza oportunidade ne’e hodi buka riku iha Timor-Leste. Husi governu Fretilin too governu AMP, hotu-hotu gosta deit rezolve problema laos hakarak evita problema. Tanba ne’e, ema estranjeiru sira haree katak sira bele uza politika ida ne’e hodi hariku an, sa tan se lider balu hamrik iha ema estranjeiru sira nia kotuk. “ha’u hatene katak kazu aeroportu ne’e ministru balu iha kotuk, tanba ha’u sempre diskuti ho malae sira maibé malae sira uza ulun boot sira hodi hasoru ha’u.

Maibé ha’u hateten ba sira, ha’u servisu ba ema ida deit, ha’u la servisu ba ema oioin. Tanba ne’e ha’u la tauk nein see deit koandu ha’u koalia”, dehan Xefi Operasaun Aeroportu, Jose Leong ba jornal ne’e loron hirak antes hahu inspeksaun ba aeroportu.

“Ha’u hakarak responde ba estetmentu ema balun dehan katak iha areportu ne’e fraku tebe-tebes. Ida ne’e hanesan fo korazen liutan mai ami hodi halao servisu di’ak liutan. Tanba ne’e ha’u halo kordenasaun ho Ministeriu Komersiu Industria no Siguransa liuhusi Departementu Imigrasaun hodi halo espeksaun urzenti”, hatutan nia.

Sobre inspeksaun ne’e, Leong esplika katak, kompania balu laiha lisensa negosiu maibé sira konsege opera, nune’e mos ema estranzeiru balu uza vistu turista hodi halao servisu. Ba kazu hanesan ne’e, autoridade aeroportu hein hela notifikasaun ruma husi Ministeriu Komersiu Industria, Ministeriu Siguransa liu husi Departementu Imigrasaun, Ministeriu Agrikultura liuhusi Diresaun Karantina, atu nune’e bele iha desizaun ruma ba kompania nakar iha aerop-ortu.

“ha’u sei halo relatoriu ba Diretor konaba saida mak ami hetan iha durante halao insp-eksaun. Prosesu hanesan ne’e sei kontinua tanba ita hakarak hatudu katak ita mos bele halo servisu ho di’ak”, katak Leong. Loron hirak antes halao inspeksaun, Leong koalia ba jornal ne’e katak, problema boot ida iha aeroportu agora mak ho kompania Patrick Defense Logistic-TOLL (PDL-TOLL) ne’ebé halao servisu konaba supply ekipamentus lojiztiku ba forsa militar Australia. Tuir Leon hateten, iha tinan 2006 wainhira mosu krize, governu Timor-Leste ho governu Australia asina agreement ida ne’ebé fo poder ba PDL-TOLL atu hatama ekipamentus lojistikus militar Australia mai Timor-Leste ho livre, laiha taxa no la liu husi chek point. Maibé, Leong akuza katak PDL-TOLL uza opurtunidade ida ne’e hodi halao atividade negosiu.

Preokupasaun hanesan hatoo mos husi Diretur STAT, Joao Bosco ne’ebé lamenta tebe-tebes ho governu tanba governu la foti desizaun ruma ba kompania refere. Tuir Bosco hateten, PDL-TOLL viola tiha ona agreement ne’ebé governu rua asina, tanba agreement hateten PDL-TOLL bele la selu taxa konaba hatama ekipamentu lojistikus ba forsa militar Australia iha Timor-Leste, maibé agreement la hateten katak PDL-TOLL bele la selu taxa wainhira halao atividade negosiu, du’un Diretur STAT ne’e.

Maibé wainhira jornalista konfirma informasaun ne’e ba PDL-TOLL, Legal Advisor PDL-TOLL nian, Martin Breen esplika katak, akuzasaun hotu hasoru kompania PDL-TOLL ne’e falsu. “ami servisu bazeia ba Status of Forces Agreement (SOFA) entre governu Australia hanesan hakerek iha karta ida ne’ebé Ministru Estranjeiru Dr. Jose Ramos Horta (atual Prezidente agora) hakerek ba Embaxador Australia iha Timor-Leste, Margaret Twomey iha loron 26/05/2006 no hetan konkrdansia iha loron 26/05/2006", Breen esplika hodi hatudu daudaun dokumentus legal ba jornalista ho dokumentus sira seluk husi Ministeriu Interior, Ministeriu Finansas lihusi Diresaun Nasional Impostus, Ministeriu Negosiu Estranjeiru lihusi Diresaun ba Asuntus Juridikus, Ministeriu Dezenvolvimentu nomos Contract Management Cell husi ISF. Preokupasaun emprezariu Timor oan iha aeroportu hasoru kompania PDL-TOLL, laos tanba PDL-TOLL la selu taxa deit, maibé tuir sira hateten, PDL-TOLL mos laiha sertifikadu rejistu.

Atu hatene loos ka lae PDL-TOLL laiha sertifikadu rejistu, jornalista Tempo Semanal buka tuir hodi hetan dokumentus rejistu ida ne’ebé hakerek TOLL (TL), Unipesoal Lda. Jornalista la hetan dokumentus rejistu kompania ho naran PDL-TOLL. Tanba ne’e, deskonfia PDL-TOLL laiha sertifikadu rejistu hanesan akuzasaun husi autoridade aeroportu ho emprezariu Timor oan nain tolu hatoo.

Maibé wainhira jornalista konfirma informasaun ne’e ba Martin Breen, Legal Advisor PDL-TOLL nian hateten, sira halao servisu tanba hetan sertifikadu rejistu kompania nian husi Diresaun Komersiu no Industria.

Tanba ne’e, jornalista halo komparasaun katak, PDL-TOLL servisu bazeia ba agreement entre governu Timor-Leste ho Australia, agreementu ne’e sai hanesan baze legal ba PDL-TOLL, maibé tansa kompania Australianu ne’e tenke uza agreementu ne’e hodi halao mos ativdade negosiu hanesan ema barak hateten?.

“sepertinya ada sesuatu yang tidak beres di Komersiu Industria, masa mereka yang meberikan kami sertifikat rejistrasi, mereka pula yang mengklaim bahwa kami tidak punya sertifikat rejistrasi”, dehan Breen ho lian Indonezia hodi lamenta ho autoridade Komersiu Industria.