Iha fulan ikus tinan 2010 sai hanesan fulan ba halo evaluasaun no verifikasaun rekorda tomak iha tinan ne’e. Iha fulan preparasaun ba Simu Jesus nia moris ne’e mos marka ho importante balun hanesan loron ba invazaun Indonesia, Loron Nossa Senhora da Conceição loron anti Korrupsaun, Loron ba Direitus Humanus. Iha fulan ne’e mosu ona marca haleu ka manifestasaun husi komunidade iha Dili laran. Iha loron Anti Korrupsaun sociedade civil halo pawai hodi kaixaun sinal ba kontra virus KKN no iha loron Direitu Ema nian Komunidade ho Sociedade Civil hakilar defende direitu ba uma ho rai no kontra desizaun Governu RDTL ne’ebe deside ona atu hasai komunidade balun maka okupa uma eransa okupasaun Indonesia ninian ne’ebe husik hela, dezde 1999 ate agora.
Prezidenti da Republika DR. Jose Ramos Horta hanesan lider Timor oan ida ne’ebe simu premiu nobel da Pas hamutuk ho Amo Bispo Dom Carlos Filipe X. Belo iha tinan 14 kotuk iha ninia deskursu iha Plenaria Parlamentu nasional hatudu ninia preokupasaun boot kona ba Krime organizadu husi ema estranjeiru balun iha Nasaun ne’e, liu husi esplorasaun Feto sira nia di’ak. Xefe do Estadu ezije atu hola medidas forte hasoru ema sira ne’e tan ba viola lei nasaun foun Timor Leste.
Iha Nasaun Timor leste ne’ebe ninia populasaun kuaze pursentu sia nolu resin hitu iha Fiar Katoliku ne’e la ses husi sexu Gay (pamleiru) no Lesbian (Bermanek). Iha ne’e mosu kestaun boot ida katak maske grupu sexu rua ne’e ninia kbiit barak maka uza husi instituisaun do Estadu no sociedade barak maibe sira ninia prezensa la hetan rekuinesimentu iha leis no konstituisaun da Republika. Iha Leis balun define no defende direitu ba feto, labarik no grupu sira seluk maibe la temi nein uitoan kona ba sexu rua ne’e. Tuir Membru Parlamentu Nasional ida ne’ebe uluk hola parte mos iha debate no aprova lei inan Timor leste ninian iha tinan 2001, dehan, “ami uluk hakarak tau mos direitu ba grupu rua ne’e maibe tan ba Igreija katolika maka, obrigatoriamente ami tenke hasai.”
Iha nasaun dezenvolvidu sira seluk hanesan Amerika no europa iha ona lei hodi autoriza grupu sexu rua ne’e legalize sira nia moris hamutuk maibe iha Timor Leste Gay ho Lesbian sei hala’o moris hamutun tuir dalan kladestina ninian. Iha Portugal, Asemblei da Republika loron 31 fulan maiu 2001 aprova Lei n.º 9/2010, “Permite o casamento civil entre pessoas do mesmo sexo,” no alterasaun ba lei ne’e iha loron 30 fulan Agusto tinan ne’e.
Tuir reprezentante igreija katolika ninian ida, iha Dioseze Dili, Padre Domingos Soares alias Maubere antes husik hela TL ba estranjieru, iha momentu ruma kotuk, deklara ba jornal ne’e katak, “moris hamutuk entre mane ho mane no feto ho feto ne’e krime.”
Maibe Prezidenti Horta rekuinese mezmu Gay ho Lesbian hanesan kreiasaun Maromak ninian iha Direitu hanesan mos ema normal sira seluk nune’e duni presiza esforsu hodi debate iha plenaria PN atu legaliza asuntus ne’e.
Tuir dada lia ho Jornal ne’e, gay paer rua prepara aan daudaun atu legaliza sira nia relasaun iha tinan oin. “se karik la iha problema amib sei kaben iha Tinan oin iha Dili,” dehan gay paer Timor oan ida ne’ebe husu atu labele publika sira nia naran ho data ezata.
Iha paer ida seluk dehan, “ami hili ona loron ho fulan atu halo kazamentu antes buat ruma akontese. Tan ba hau hakarak hau nia paer mos iha direitu ba buat ne’e ami rua ninia direitu. Nune’e duni tinan oin ami sei kaben iha ne’e,” dehan paer ida seluk ne’ebe moris hamutuk durante tinan hitu ona.
Prezidenti mos dehan virus KKN ne’ebe halo moras bo’ot ba orsamentu do Estadu hada’et ba institusoen do Estadu tomak no tuir ninia hanoin iha meius rua hodi tenta kombate. Ramos Horta mos dehan tinan 2011 hanesan tinan ikus ba Governu atu prova ninia kbiit iha exekusaun ba orsamentu do Estadu nune’e, nia apelu ba Ministru sira atu labele pasiar demais ba estranjeiru ho Razaun tuir konferensia.
TS: Sr. Prezidenti ita boot ohin hato’o deskursus furak ida iha parlamentu Nasional ba loron Direitus Umanus Universal. Bele halo rezumu uitoan kona ba deskursu ne’ebe sua excelencia hato’o?
RH: Obrigado…Hau koalia foka liu ba problemas sira ne’ebe kona ba violensia demestika, violensia seksual liu-liu kontra labarik sira. Feto oan sira. Hau koalia kona ba prostituisaun ne’ebe mai husi rai liur ke ita bele konsidera hanesan krime organizadu.
Tanba ema feto husi rai hanesan Thailandia ka, Xina no Filipinas ema ne’ebe kiak iha ne’eba. Depois sira simu manipulasaun husi ema at no grupu sira hakarak espolora sira, bosok sira no lori mai timor, hateten atu servisu iha otel no servisu iha banku, maibe sira too iha ne’e, hasai tiha sira (feto) nia pasaporte i tau sira servisu fa’an an para hetan osan.
Maibe osan ne’e ba sira (Operador Prostituisaun), tan ne’e hanesan eskravatura (sex slave). Iiii… ita iha timor labele permiti fali sai ke ita Timor sai fali sentru ida ke ema bele mai arbiru para halo esplorasaun ba feto kiak sira, ker estranjerus nune’e mos timor oan nian.
TS: Sr. Prezidenti, relasiona ba kestaun ida ne’e, iha dili laran fatin lubuk ida ke la’os subar, maibe malorek loos iha pratika prostituisaun no hala’o tranzaksaun ba drogas,. Ne’e Loos ga La’e?
RH: Ne’e,,, loos duni. Iha buat balun ne’ebe sira bolu massage ka masajen Thailandez ka, masajen ida ne’e ou ida ne’eba. Masajen ida ne’e klaru. Masajen la’os hanesan krimi. Masajen, ita hotu –hotu presiza masajen. Dala ruma ba hospital iha fisiterapiotik iha ne’eba, balun ai kole, musklu la diak hanesan atleta sira ou ema ne’ebe estres servisu barak, presiza halo masajen ne’e ka komu isin, ne’e normal. Ba hau ne’e diak.
Maibe kuandu ita ba masajen sira be, balun iha dili laran ne’e, ne’e la’os masajen. Ne’e la’os bar. Ne’e fatin prostituisaun. Hau la’os hanesan halo kritika feto sira ne’ebe ke monu iha prostituisaun. Tanba feto barak, estranjerus ka ita nian, ne’ebe monu iha prostituisaun, la’os tanba sira hakarak. Ne’e la’os buat ida ke halimar. Ne’e tanba sira susar, osan la iha, dala ruma oan iha. Ou dala ruma feto joven sira, ke hakarak hetan osan para ajuda familia, ou sosa netik hena ruma, relozu no motor nune’e sira komesa tentasaun husi ema internasional sira iha ne’e, lohi tun, lohi sae, ibun ben, entaun feto sira monu i monu tama ba prostituisaun.
Sira ne’e (feto) ha’u la’os hanesan kritika. Hau kritika ema sira ne’ebe esplora sira. Ema ne’ebe mai husi Xina ka, mai husi Thailandia, mai husi filipinas, mai husi.... Dada feto, sira nia emar rasik, mai iha timor leste. Depois hasai tiha feto sira ne’e ninia pasaporte, obriga sira fa’an an, i depois sira (fa’an Feto) mak rai tiha osan ne’e.
I depois sira (estranjeirus) mos manipula joven feto timor oan para fa’an an. Portantu krime, la’os feto sira ne’ebe monu iha problemas ne’e. Krime, sira ne’ebe manipula, sira ne’ebe bosok no esplora feto didiak no feto sira nia susar, para hetan osan ba sira rasik.
TS: Tuir Xefe Estadu nia hanoin saida mak estadu Timor Leste, presiza halo hodi prevene problemas prostituisaun no drogas ne’ebe da’et daudaun ona ba krime organizadus iha nasaun ne’e?
RH: Hau hatene ke, UNPOL no PNTL dala ruma halo ona raid (puska). Maibe la suficiente nune’e sei nafatin hela. Imigrasaun tenke hare didiak, labele fo viza ba feto sira ne’ebe mai, no labele foo viza ba mane sira ne’ebe, sira maka hanesan proprietariu, sira ne’ebe maka organiza buat sira ne’e, iha ne’e.
Sira la’os bisnismen. Ita la presiza bisnismen ke nune’e. Timor la’os rai ida ke porkaria boot ou rai ida ke araska liu ke presiza bolu fali ema ne’ebe bisnismen ida ke nune’ene. Ne’e ita lapresiza. Duni sai kedas. Lalika hein ba tribunal.
Tanba sa mak hau dehan lalika hein ba tribunal? Tanba sira tama ho visa..., visa turista. Maibe sira mai halo fali negosiu ne’ebe ilegal hanean prostituisaun. Enatun sira viola lei imigrasaun nian ona. Entaun lalika hein ba tribunal. Polisia ho imigrasaun lori kedas sira ba aeroportu, hatama iha aviaun mak ne’e ona. Eeee... haruka sira fila.
TS: Iha fulan Novembru, PNTL halo puska ba Bar ida naran kartika Sari, iha bairo dos Grilius, konsege kaer ema estranjeiru nain 13 inklui evidensia balun hanesan droga. No ironia uitoan maka PNTL mos kaptura fali ID card elementus PNTL ida ne’ebe servisu ba Polisia Imigrasaun, iha karteirra feto ida ke deskonfia hanesan nain ba fatin refere. Maibe interesante liu tan maka kuandu kazu ne’e lori ba julgamentu, tribunal dehan PNTL halo puska ida ne’eba, la bazeia ba ordem husi tribunal entaun liberta hotu kedan ema sira ne’e. Depois tuir observasaun fatin ne’e hahu reativa fali ona. Karik Sr Prezidente la haree, hahalok ida ne’e sai fali dilema boot ida iha nasaun TL, ba kombate pratika prostituisaun ho droga?
RH: Ne’e, hau la konkorda ho tribunal nia intervensaun. Hau hateten ba polisia, ne’e lalika liu husi tribunal, tanba viola lei imigrasaun. Ita fo visa para nia mai pasiar. Maibe nia mai fali halo negosiu ida ne’e, bisnis sira ke ilegal, ke krime ida hodi esplora ema, lori kedas ba erportu. Hau la komprende tanba sa mak tribunal halo fali intervensaun ida ne’e.
Iha rai barak-barak, ema ida ba australia purzemplu, tama la kumpri visa ne’ebe nia ba. Porizemplu nia ba ho visa turista nian. I depois nia buka fali servisu, mesmu nia servisu normal imigrasaun duni kedas nia sai. La’os liu fali husi tribunal. Portantu hau lahatene tanba sa tribunal iha intervensaun fali ba kazu ida ne’e. Ne’ene tribunal la iha kompetensia ba kazu ida ne’e.
TS: Karik sebele sr. Presidente da Republika halo to’ok rezumu badak ida kona avaliasaun ba dezenvolvimentu en termus ba respeitu direitus umanus iha Timor Leste hafoin kazu Kuka, Atauro no kazu sira seluk. Entre avansu pozitivu no negativu ida ne’ebe maka barak liu?
RH: Hau kontente. Hau kontente maske, ita iha problema oioin, problemas ne’e iha deit area social no ekonomiku. Ita bele hateten injustisa sosial, kiak sei barak, ema barak se la iha uma, hahan mos susar atu hetan.
Ita sei iha problemas oioin hanesan violesia demostika, violasaun seksual, labarik barak ke hetan violasaun iha uma laran duni. Ne’e krime no violasaun direitus humanus.
Maibe, ida ne’e iha ita nia liman duni atu rezolve ida ne’e. Tanba ne’e mak iha parlamentu, ohin loron 10 dezembru hau koalia liu ba ida ne’e. Ba problema violensia seksual kontra labarik, ne’ebe akontese iha uma laran duni ou iha liur. Ne’e krimi boot.
Maibe iha direitu civis i politikus ne’e, timor diak teb-tebes. Diak liu rai barak-barak iha mundu ne’e. Ke iha liberdade de imprensa sein pursentu, ke iha liberdade politika signifika iha partidu politika oi-oin, bele kritika governu, instituisaun estadu, iha sosiadade sivil ka NGO, halo intervensaun maka’as. La iha prezu politika, ita nian ke iha bekora ka glenu no iha ne’ebe ne’ebe. La iha trotura. La iha hanesan estadu ka governu iha polisia sekreta, ne’ebe halo monituramentu ba ema ou ameasa ema. Tanba nia atetude ka opinaun publika. Ne’e timor leste diak i ke hau hatene diak teb-tebes. Tanba hau konese rai barak-barak iha mundu i ita kompara ho sira, timor leste iha oin los.
Problema boot iha violensia demostika i abuzu seksual, problema komesa mosu, iha krime organizadu hanesan prostituisaun, droga i buat sira ne’e.
TS: Sr. Presidente ita koalia kona ba direitus umanus iha ita nasaun laran, iha mos grupu sexu ida ou rua mak ita hanesan nega sira nia direitu mezmu tuir kultural ka konstituisaun la devini sira nia direitu iha ne’eba, purzemplu direitu ba ema gay no lesbian sira. Oin sa Sr. Prezidenti ninia hanoin?
RH: Bon,,,, primeiru kuandu ita koalia kona ba direitus humanus la iha esexaun. Signifika, ema oan ida, feto ka mane, ne’ebe nia hadomi, nia fallin love, nia hakarak hela no nia hakarak halo nia vida, hamutuk ho elimentus ida ke nia sexu rasik, hanesan mane ho mane ou feto ho feto. Sira hakarak hela hamutuk, tanba sira hadomi malu, ne’e la’os krime, maibe ne’e natural.
La’os siqnifika ke ita bele bolu ne’ene.....mas ita bele halo diferensa ruma karik, ne’e la’os kazamentu. Maibe ita bele bolu uniaun ou ita bele bolu ho buat seluk.
Tanba kazamentu iha igreja nian, ita tuir lei igreja nian ke hateten kazamentu mane ho feto ou feto ho mane. I kazamentu ne’e normalmente rejultadu mak iha familia, iha oan. Ne’e mai husi istoria tradisaun no hanorin igreja nian.
Kuandu, ita koalia kona ba gays no lesbians ne’ebe hakarak hola malu, ne’e ita nia konstituisaun lahateten ke ne’e krime. Ker ita nia konstituisaun ka leis la lahateten ne’e krime. Ne’eduni labandu sira atu labele hela hamutuk.
Tan ba Estadu labele tama ema nia uma laran para hare see mak toba ho see. Sira (Gay ho Lesbian) hakarak moris hamutuk hanesan kajal ida, ne’e ita bele halo debate iha Parlamentu Nasional. Mezmu bele debate hotu-hotu, mas hau hateten tuir konstituisaun ita nian, tuir konvensaun internasional no tuir ita nia fiar ba direitus humananus, hau labele hateten ba kajal mane nain rua ke guy no feto nain rua ke lesbian, ke sira hakarak hela hamutuk. Ne’e sira nia vida no ne’e too mate hanesan kajal ida, ne’e sira nian.
Ita lahatene saida mak sira halo iha uma laran. Se ita hateten ne’e proivi, ne’e krime, signifika entaun ita atu tama ema nia uma laran para hare sira nain rua toba hamutuk ka lae. Portantu ne’e, hau nia pozisaun, hau nia hanoin mak ida ne’e. Tanba sira mos maromak nia oan. Ema ne’ebe ke gay no feto sira ne’ebe lesbian ne’e mos maromak nia oan, hanesan ita hotu-hotu. Sira iha sentimentus ba malu, ita respeita ne’e.
Ita bele hateten la bolu ne’e hanesan kazamentu. Tanba kazamentu, konseitu lia fuan ne’e, ka ita haree abut lia fuan ida ne’e, iha tradusaun hateten kazamentu ne’e feto ho mane hola malu. Prontu entaun, ita bele bolu oin seluk, uniaun entre ema nain rua.
Tantu ita la bolu kazamentu, ita bolu uniaun. Maibe sira harakak heka hamutuk. Partilia sira nia vida, ne’e sira nia direitu i estadu labele interven fali ba ida ne’e.
TS: Sr. Prezidenti, kuandu ami dada lia ho paer ida sira hakarak legaliza sira nia relasaun tanba tuir sira nia argumentu katak sira iha sasan balu ke ida mate karik, lakohi famila mak mai hadau fali sira nia soin. Nune’e duni karik estadu timor leste iha hanoin atu konsagra mos iha konstitusaun hanesan mos nasaun sira seluk inklui portugal foo autoriza sira halo rezistu civil?
RH: Bom.. primeru hau hakarak hateten de’it ke materia ida ne’e, asuntu ida ne’e, kompetensia parlamentu nasional, sosiadade sivil no igreja bele fo kontribuisaun. Para oinsa esklarese ka ligaliza kazu sira ne’e. Maibe hau hateten mesmu ke kazamentu ou uniaun ne’e la’os ofisial, signifka ke la baziadu iha lei ida; ema ida ke iha bens ruma. Nia proprioridade ruma, ke ninian, nia iha diretu atu foo buat ne’e ba ema ne’ebe nia hakarak.
La’os familia mak interven fali. Tanba nia mak propritariu, se nia halo kedos eranxa ida ka surat ida, ba advogadu ke se, nia mate karik nia uma, nia entrega ba ema ida ne’e, tau nia naran. Portantu ne’e ninia direitu tanba nia mak propriotariu. La’os nia maun ou tiun ka aman nian. Se ninia duni, nia iha direitu atu husik ba ema ne’ebe nia hakarak. se kuandu la iha buat ne’ebe ita bolu eranxa, se la iha karik buat ne’ebe ita heteten ne’e, kuandu ema mate nia la halo surat ida.
Entaun ne’e, kuandu batribunal, normalmente tribunal deside foo kedas ba nia oan ou foo kedas ba nia fen, konforme. Ne’e kuandu la halo eranxa legal, mai husi ou atraves de notariu ka atraves tribunal.
Portantu Se nia mate derpente, nia la husik surat ida, entaun normalmente iha rai barak, ba direitamente ba nia oan. Nia oan sira maka erdeiru lejitimu.
Maibe se nia iha surat ida ona, ne’e kuandu tribunal loke surat ne’e, kuandu nia mate mak surat ne’e nia advogadu loke, nia hateten ne’e hau nia erdeiru mak ida ne’e. Hau fo sasan ba nia. Tanba nia bele hateten, hau lakohi foo ba familia ida.
Hau ninia sasan sira ne’e, ha’u entrega ba igreja. Ne’e nia direitu. Nia bele hateten hau nia sasan sira ne’e, hau entrega ba meiu ambiente, ba ONG ida ne’ebe ke tau matan ba ai laran no tasi i foho. Iha rai bara-barak ke halo nune’e. Balun ate husi sira nia osan sira ne’e ba sira nia busa, sira nia asu ou sira nia animal ruma. Portantu sira lakohi husik ba sira nia familia. Ne’e sira nia direitu.
TS: Iha parlamentu Sr.presidente sita makas kona ba abuzu seksual no violasaun seksual iha timor mas tuir estatistik ne’ebe ami hetan hatudu katak membru ONU nian iha tinan ida ne’e kazu abuzu seksual hat no iha dia 27 kaza minha ne’ebe komete husi membru GNR ida ?
RH: Hau hatene ke iha Timor Leste, iha tinan sanulu nia laran ne’e, hahu iha 1999, 2000, kuandu forma forca internasional mai ho Peace Keeping, ho polisia nasoeins unidas i iha rai bara-barak ne’ebe iha forsa de pas no polisia, akontese dala barak problemas ne’ebe oioin ke ho violensia seksual ou esplorasaun seksual buat, sira ne’e.
Nasoeins unidas, iha kode konduta ke rigiroju ba sira nia elementus. See mak halo hahalok nune’e, komportamentu nune’e, nasoeins unidas, sira iha sira sistema interna. Sira tenke investiga. Sira labele hateten, derepenti kastiga kedas ema ne’e. Sira labele halo.
Tanba ita mos, iha ita nia lei kuandu iha akuzasaun ida, ita halo investigasaun. Investigasaun remata ita hare, haruka ba instituisaun ne’ebe kompetente hanesan tribunal. Portantu ita mos halo nune’e.
Nasoeins unidas halo nune’e. I hau hatene ke, sekretaris jeral ONU, hau hatene ke reprejentante espesial, sira ezije displina maka’as ba elimentus husi nasoeins unidas hotu-hotu civil, militar no polisia.
Kazu ne’ebe ita hateten, hau foin mak rona. Maibe, hau konfiansa ke nasoens unidas sei halo investigasaun. Investigasaun sei lori tempu, labele halo arbiru. Sira tenke rona ema hotu-hotu. I se prova duni ke elimentus GNR ou elementus UNPOL halo komportamentu nune’e, nasoeins unidas sei halo puniisaun. I ninia instituisaun rasik mak sei halo punisaun.
Tanba nasoeins unidas, ninia punisaun oinsa. Sira nia punisaun mak ida ne’e deit, duni ema ne’e sai husi nasoeins unidas, sai husi Timor Leste. Sira labele halo tan buat seluk tanba instituisaun nasoeins unidas, la’os estadu soberanu, ke iha tribunal ke iha kadeia.
Sira bele espulsa deit ema ne;e husi sira nia misaun. Depois sira haruka prosesu ne’e, ba ema ne’e ninia rain i halo perasaun ba governu iha rai ne’ebe ema ne’e mai, para julga ema ne’e.
TS: Sr. Prezidenti, ita mos iha loron sia fulan ne’e selebra loron anti korupsaun. Mezmu KAK iha ona maibe alegasaun KKN maka’as liu tan. Oin sa Sr. Prezidenti ninia hanoin kona ba KKN iha nasaun ne’e?
RH: Ita hatene ke korupsaun tama infiltra iha ita nia sociedade, iha ita nia institusoins estadu maka’as, dezde kiik liu too boot sira.
Dezde funsionariu oan ida ke atu simu surat ida, nia hateten tenke foo Dollar ida ou Dollar sanulu. Too alfandega, too polisia, too prokuramen, too obras publikas. Iha fatin barak ita rona.
I hau hatene ke provedor direitus humanus halo investigasaun maka’as. KAK foin mak hahu rekruta ema no buka fatin atu servisu. Ne’eduni seidauk iha biban ou menus sira para halo sira nia knaar didiak. Prokuradoria jeral da republika mos halo investigasaun maka’as.
Ho luta sira ne’e hotu, ho mekanizmu sira ne’e hotu, ita bele hatun korupsaun. Maibe atu hatun korupsaun meus importante liu eee ita halo edukasaun. Foti urgulho nasaun nian no idak-idak nia dignidade. Ho kultura ida ne’e mak iha longu prazu, iha tinan ruma nia laran, timor bele moos kompletu. Ho via justisa deit, sei susar. Ita haree rai boot sira hanesan brazil. Korrupsaun iha Brasil, iha Amerika, Mexiko, Chile, Indonesia, Thailandia. Rai sira ne’e antigu I boot liu duke Timor. Sira independent tinan lima nolu balun mais atus ida ka atus rua. Sira dezenvolvidu liu ita maibe Korrupsaun mos iha.
Ne’e duni hau hateten luta kontra korrupsaun liu-liu mai husi edukasaun, mai husi kultura no dignidade. I iha ne’e sei lori dalan naruk no tempu. Entretantu, ita labele hein fali ida ne’e husi rezultadu edukasaun ho kultura ninian. Justica tenke intervene daudaun. Nune’e para povu bele haree, ema ne’e ke nauk osan estadu nian simu todan mai husi Tribunal. I para halo ida ne’e, provedoria dos direitus Humanus hanesan mos ho Prokuradoria jeral da Republika tenke iha meus ho rekursus Humanus par abele halo investigasaun didiak.
Portantu konkluzaun maka ida ne’e. Korrupsaun iha no barak iha Timor Leste. Maibe iha komitmentus mos maka’as husi Prezidenti da Republika, hau rasik, Primeiru Ministru no Parlamentu para it abele kontrola buat ida ne’e.
TS: Maibe iha Komentariu haliz husi parte balun hasoru komitmentu politiku nain sira atu luta hasoru KKN. Tan ba tuir komentator sira nia haree KKN ne’e halo husi duni ema sira ne’ebe pronuncia komitmentu sira ne’e. Oin sa Sr. Prezidenti nia reasaun?
RH: Ha'u la konkorda. Tanba hanesan ezije fali Primeiru Ministru (PM) no Presidente Repúblika atu halo julgamentu, ha'u hateten de'it, ha'u nia kompeténsia mak kolia kona ba problema ida ne’e.
PM nia kompeténsia mak hare no fiskaliza, monitór Ministériu sira. Tenke tau matan loron-loron ba Ministru sira. Maibé sira (PM ho PR) la'ós Prokuradór Jerál da Repúblika (PJR) sira la'ós Juis no Inspetór Jerál do Estadu.
PM bele fó orden makas liu ba Inspetór Jerál do Estadu atu halo investigasaun mas investigasaun ne’e tenke kle'an duni, depois lori ba PJR halo investigasaun labele hanesan fali ita baibain kolia tun sae iha Restaurante hateten ida ne’e na'ok, ida ne'ebá no na'ok ida ne'e.
Maibé, se ita hakarak halo keixa ruma tanba ita hatene Ministru ou Diretór Jerál Nasionál ida halo korrupsaun ita tenke hare hanesan iha dokumentu ruma ou lae. Ita tenke kolia ho kolega sira seluk prontu atu testamuna ou lae. Se ita hateten ida ne’e na'ok, maibé ita nia provas ne’e hanesan konversa halimar malu iha Restaurante, hemu serveja ida komesa kolia aat ba malu, ne’e hanesan tipu ida iha Timor-Leste.
Kuandu ita hakarak investigasaun tenke tuir prosesu no mekanizmu ne'ebé iha ona, atu halo ne’e ita tenke fó informasaun dokumentus ba Instituisaun sira ne’e.
TS: Governu Prepara ona proposta Orsamentu 2011 no hahu inisiu Janeiru sei halo debate iha Plenaria Parlamentu. Iha orsamentu 2011 ne’e mosu rubrika rua kee interesante. Ida funduz ba dezenvolvimentu rekursu Umanus no ida seluk Funduz ba capital dewzenvolvimentu. Ema balun hanoin katak capital dezenvolvimentu Infra Estutura ne’e hodi hataan ba problema liuron ne’ebe aat ba beibeik ne’e. Oin sa Prezidenti ninia hanoin?
PR: Ita hatene ke tinan ida ne’e nia laran 2010, udan boot. Ita hatene rai ita nia ne’e, rai ida ke hanesan klosan no nurak kuandu udan mai nia nabeen kedas.
Ne’e duni, ha'u lakohi hateten IV Governu Konstitusionál ou Sr. Ministru Infraestrutura Pedro Lay sira mak sala de'it. Maibé tinan tolu (3) resin liu ona, dezde ke IV Konstitusionál hetan pose iha tinan 2007, no iha orsamentu boot tanba sá tinan tolu liu tiha estrada sei aat nafatin no aat liu tan.
Dala ruma sira esplika demora iha Obra s Publika s atu halo projetu no halo estudus. Depois loke konkursu, tender no ezekusaun, monitoriumentu, Inspesaun ba kualidade. Bon se la iha, ita hatene kedas ona ke Rekursus Umanu la iha, entaun nusa uluk kedas la halo ‘out source’ atu hare tékniku husi Indonézia no Filipinas mai tulun ita atu halo estudus profundu. Difisil tebes Governu esplika ba povu ke tinan tolu liu tiha ona ita se kolia nafatin rekursus nafatin la iha.
Segundu pontu, Governu tenke aselera hadi'a, di'ak liu tan ezekusaun orsamentu. Tanba iha Infraestrutura orsamentu iha maibé ezekusaun badak loos.
Portantu se kapasidade la iha atu halo ezekusaun tanba sá mak husu orsamentu ne’e? Tinan-tinan ita husu orsamentu boot maibé la ezekuta. Tanba sá husu atu la halo? Se hanesan ne’e di'ak liu tau orsamentu ne’e ba fatin seluk. Se karik halo out source ida husu ba Kompañia privadu husi Indonézia ne'ebé iha esperiénsia iha Timor para sira halo estudu no timor oan balun p;artisipa, ne’e para sira manan esperensia.
Tanba ha'u la komprende no ha’u mos frustradu ke tinan tolu liu tiha ona ita nia estrada kadavés aat liu tan ho orsamentu ne'ebe ke governu aprezenta, governu mak tenke esplika ba parlamentu konfesa iha parlamentu ke tinan tolu nia laran esperiénsia la iha, la konsege halo ezekusaun infraestrutura di'ak maibé iha 2011 sira tenke konsege tan ba falta de'it tinan ida ona.
Iha tinan 2012 la bele iha orsamentu boot tanba anu de eleisaun, ne'e duni governu nia ultimu orsamentu para dezenvolve nasaun ultimatu para halo infraestrutura mak tinan 2011. Tinan 2011 tau de’it orsamentu naton ba selun salariu nian.
TS: Ita to’o ona daudaun ba tinan 2010 nia rohan, karik Sr. Presidente iha mensajen ruma atu hato’o?
RH: Ita atu tama daudaun ona ba festa natál, festa ke boot liu, iha ita nia nasaun. Tanba kuaze 97% populasaun katóliku. Ne'e duni ita selebra na'i Kristu nia moris, ne’e mós sai hanesan festa família ke la iha tan festa seluk ida ba familia sira iha timor leste no rai barak-barak ne'ebe ke kristaun katolik ke halo festa boot liu fali natal.
Maibé natál la'ós de'it atu halo feiras la ba servisu ou sosa tua no sasan ba misa maibe buka halo reflesaun. Família iha uma bele hotu-hotu tuur hamutuk dia 24 kalan, aman no inan no avó sira halo kometimentu para sira hadomi malu, para labele iha tan violénsia doméstika, para aman inan labele baku oan sira, para aman labele baku nia feen, soe tiha violénsia iha uma laran. Se ita halo deit ida ne’e, se ita halo iha tinan 2011 la iha kazu violénsia demostika, ne’e di'ak loos ona.
Maibé ita husu mós ba joven sira, artimarsiais sira ne'ebé sei oho malu nafatin. Imi oho malu tanbasá? imi halo kanek malu, taa malu manan saida ? Enves hare estuda, buka servisu ruma. Ha'u hatene, susar atu hetan servisu maibé ba estuda la'ós tanba ita servisu. Servisu tanba osan la iha. Maibé hetan osan para sosa tua, droga i depois oho malu. Hau husu ba imi iha tinan ne'ebé atu mai, imi halo reflesaun, atu soe tiha buat aat ne’e.
Ba tinan 2012 ha'u nia apela mós ba governu hanesan ba ministru sira para halo favor haluha tiha viajen internasionál la lika gasta osan estadu nian ba li'ur, konferénsia tun sa'e, konferénsia barak ke la vale buat ida. Ha'u mós iha esperiénsia ba konferénsia ne’e dala ruma ha'u la ba konferénsia boot iha Dinamarka tinan kotuk liu ba. ha'u la ba. Tanba ha'u hateten, la hetan akordu iha ne'ebá, no karun tebes, ita gasta osan saugati de'it. (ts)
1 comment:
overcome prostitussaun tenke presiza aksiolutisme no absolutisme katak wainhira "dader" prostitusaun mosu iha rai laran para pilar-pilar orden (policia) tenke analiza feit-feitnebe atu straga populasaun nia moris iha rai laran,laos dehan atu kaer lori ba tribunal ka lori ba atama tia kadea, i ema sira husi nasaun seluk nebe mai iha nasaun timor ninia feit bersifat prostitusi nee kaer lori ba aroporto atama apiaun to ona, buat nee Bele maibe ladun rlx.. nee dala ruma ita bele dehan pokin (baru mencoba untuk mengatasi prostitusi) se ita hakarak atu hapara prostitusi iha rai laran entaun : ita huza absolutisme no aksiolutisme katak se wainhira prostitusaun iha rai laran nasaun tenke lalais overcome liu husi pilar nebe control lei no orden (POLICIA ),POLICIa nudar control no service tenke analiza konsekwensi prostitusaun nebe mosu iha rai laran. analiza konsekwensi nee dehan katak wain hira kaer tia ona sira nebe "dader" prostitusi ne'e halo oinsa para aban bairu sira labele halo tan prostitusaun.entaun nasaun tenke service "dader" prostitusaun service "dader"prostitusi liu husi alat-alat ( pilar-pilar/ penegak hukum ). teolutisme dehan katak "dader" prostitusi wain hira kaer tia ona "dader"tenke renovasi sira nia qalbu, matan, no aiqiu,renovasi liu husi eduka, para wain hira sira halo tan prostitusi "sederihi" ( nia iha keinsyafan) katak wain hira nia halo tan prostitusi lalika halai nia tenke responsabelidade hahalok nebe nia halo; se kaer atama deit iha kadea ne'e ita fiar katak wainhira sira sai husi kadea sira halo nafatin tamba ninia qalbu aiqiu matan ne lamos ona. husi
Post a Comment