Akordu Sun Rise Besik Mout ba Tasi Ketan TL Preparadu Tuur Atu Koalia Fali Ema Balun Sadik

Tempo Semanal – Dili, 13/11/2012

Alfredo Pires halo hela esplikasaun
 iha Plenaria Parlamentu Nasional durante
debate Orsamentu Rektifikativu
iha fulan kotuk. (Photo Arkivu TS Special)

Mais ou menus falta tan fulan tolu certeza liu tan iha meadus fulan Fevereiru 2013, tratadu tasi Timor ne’ebe regula destinu dezenvolvimentu area Greater Sun Rise sei mout iha tasi ketan entre Australia ho Timor Leste wainhira parte sira maka involve la simu malu iha hanoin atu dezenvolve area refere.

“Governu akompania situasaun ne’e ho preokupasaun mos ho detailamente. Governu tetu hela obsoeins, konsekuencias ita atu foti desizaun ida ne’e ka ida ne’eba. Iha aspektu pozitivus ne’ebe se ita atu tuur ko’alia fila fali no iha mos riskus balun,” Alfredo Pires hatan ba perguntas ne’ebe dahuluk so’e husi DR. Faustinho Cardoso relasiona ba asuntus akordu TL ho Australia ninian.

Daudaun ne’e ema internasional balun komenta katak osan husi Bayu Udan sei remata iha 2022 no nasaun ne’e sei bangkruta maibe tuir Ministru Alfredo pires katak governu Timor Leste  iha stratejia balun ne’ebe sei la foo sai uluk iha publiku. “Iha fatin publiku ami labele foo sai lai stratejia balun ne’ebe Governu iha atu implementa,” Pires  hateten.

Tuir tratadu ne’ebe iha dehan mos katak wainhira dokumentus sira ne’ebe iha labele resolve situasaun mak iha, “realidade ita sei tuur ko’alia fali I ida-idak buka atu defende ninia interese iha prosesu nia laran.”

Maske ministru ne’e la especifikamente bolu atensaun ba kompania Wood Side ho governu Australia maibe Alfredo Pires ho fiar aan dehan ninia parte preparadu ona atu infrenta kualker situasaun. “Timor leste agora ho rekursu ne’ebe ita iha, la’os financeira de’it maibe ho rekursu umanus no teknikus ne’ebe ita iha, ita preparadu atu infrenta kualker diskusoeins,” Alfredo dale.

Nia esplika liu tan katak daudaun ne’e iha Ministeiru Petroleu iha matenek nain husi nivel barak ho kuinesimentu lei oioin de’it,  Timor Leste mos iha asesu ba advogadus internasionais iha area oioin mos. “Ita Timor oan hat nolu ne’ebe iha ona S2, ita mos foo valor katak ita mos kompriende kona ba area ne’e, iha aspektu tekniku no mos aspektu negosiasoeins, balun mos servisu ona tinan walu ne’ebe kompriende area ida ne’e teknikamente. Teknika tenke mos la’o ho aspektu politika.”

Alfredo pires mos indireitamente no ho meus diplomasia hatan ba artigu ne’ebe publika desde fulan oetobru ate novemru ne’ebe hakerek husi Vicente Mauboci hanesan membru ida husi kompania Toke Oil and gas, SA mak relata katak la iha viabilidade atu lori kadoras mina husi Greater sun rise mai Timor Leste.

“Governu Konsiente atu labele lori sasan aat mai iha nasaun ne’e,” dehan alfredo hodi hatan ba perguntas husi participantes seminariu maibe kua duvidas balun ne’ebe hahu moris iha komunidade ninia hanoin depois de artigu husi Mauboci.

Governu Timor Leste firme iha ninia argumentu atu lori pipa husi Gretaer sun Rise mai iha nasaun RDTL nu’udar apresenta ona iha planu stratejiku dezenvolvimentu nasional. Tuir dokumentus ne’ebe ema foti subar hodi entrega ba Jornal Tempo Semanal hatudu momos katak Governu halo esforsu maka’as atu prepara dadus balun hodi sai hanesan baze de argumentu nune’e hamosu mos pakote Referendum iha estudu balun.

Hanesan haktuir iha akordu ida mos mak asina husi presidenti kompania Toke oil and Gas, SA, Marc MosZkowski ho Primeiru Ministru no Ministru Rekursus Naturais, Kay Rala Xanana gusmao iha tinan ruma kotuk tuir dalan pakote Referendum kompania refere hetan projeitu atu halo estudu kona ba ooffshore ground investigation ho servisu survey Bathymetric iha area inshore tolu hanesan iha suai ho Betano, ne’ebe aprova ona husi Ministra Finanacas Emilia Pires iha loron 14/12/2009 hodi halo pagamentus ba Tole oil ho montante US$ 2, 969,835. Maibe estudante Universidade balun duvidas ho esplikasaun husi Ministru pires ho artigu Mauboci ninian.

“Depois de salin osan besik milaun tolu ne’e maka resultadu ikus husi estudu ne’e hanesan Sr. Vicente Mauboci deklara iha ninia artigu ne’e entaun dezastre bo’ot ida ba ita nia nasaun,” dehan Estudante UNTL husi Fakuldade ekonomia ne’ebe husu atu jornal ne’e labele publika ninia naran.