Klase Riku ho Klase Kiak Hafutar Dili

Tempo Semanal - Dili, 01/11/2012

Karoza liu besik dalan entre UNTL
 ho Ministeiru financas nia sorin
 (Photo Special Tempo semanal)

Hanesan Kapital Nasaun Timor Leste, Cidade Dili ne’ebe harii iha 1769 ho kakulasaun atu ema rihun rua nolu resin lima nia hela fatin maibe ohin tuir data statistika ema mak horik iha cidade ne'e besik atu liu ona rihun atus rua lima nolu. Daudaun ne’e cidade ne’ebe ninia naran orijin mai husi ai dila ne’e sai centru ba roda dezenvolvimentu ekonomia nasaun ne’e. Iha Timor Leste maioria ema ne’ebe riku kuandu ema hirak ne’e hetan previleijiu atu ninia membru familias ruma iha asesu ba ukun hodi nune’e ninia maluk sira hetan oportunidade atu asesu ba projeitu estadu ninian . Ema hirak ne’e riku tebes duni hatudu husi lala’ok moris sira nian.

Cidade Dili agora daudaun mosu trend rua katak ema ne’ebe riku kuandu iha kareta ho modelu oioin hanesan BMW, Hammer, jeep, prado no selu-seluk ne’ebe dala barak sofre ba alkatraun kuan cidade capital ninian. Kareta vidru metan halai haleu cidade dili maibe iha liuron ninin dalan Kapital ne’e mos hafutar ho ai leva, tiga roda, faan nuu, faan Ikan, faan ai fuan, faan pulsa, faan manu fuik sira no selu-seluk tan.

Iha loron 29/10/2012 Tempo seminal haree drama Kareta Prado koor mutin ho tiu Joao da C. S. Araujo ne’ebe leva hela ninia ai leva husi oin tara hudi tasak no kotuk bua ho malus. Tiu Joao la’o husi liuron ninin diresaun sional ninian koko atu hakat ba liuron sorin tasi ibun besik hali hun ema faan motor ba. Wainhira Tiu Joao soe ain husi trotoar ba alkatraun leten nia la haree Prado mutin foun ida lmai husi Lecidere ba diresaun palaciu do governu ninian ho velocidade maka’as. Iha lian maka’as ida hakilar husi kareta laran, “Hoiiii…..hakarak mate karik mate do’ok ba ne’eba labele kruza arbiru de’it,” Sofer karreta Prado hakilar no ko’alia ba Tiu Joao ne’ebe koko atu kruza daudaun.

Joven ne'e faan banin feen la'o
 liu husi portaun uma representante povu nian
 (Photo  especial Tempo semanal)

Joao hakat ba kotuk hodi tuala kinur oan iha ninia liman loos kose tiha ninia kosar ho doko ulun ba karuk no loos hodi hateke tuir de’it Karreta prado mutin ho matrikula 23.XXX dehan, “eeeee dalan ne’e kala ema bo’ot de’it maka iha direitu ba karik?”

Joao da C. S. Araujo husi sub distritu Remexio, iha oan nain haat ne’ebe sei kiik hotu no daudaun ne’e sei eskola hotu nune’e lorloron nia rasik mai buka osan rahun ruma atu aijuda ninia familia. “Sasan sira ne’e husi ha’u nia toos rasik,” relata agrikultor ne’e.

“Sorte diak mai loron ida hau bele hetan too delapan Dollar maibe se la sosa pasiencia lori fila fali de’it,” Joao haktuir.

Nia dehan antes ne’e ninia kaben mak aijuda nia lori sasan mai faan iha Dili maibe ikus-ikus ne’e la mai ona tan razaun tau matan ba ninia oan sira nune’e duni nia maka hasan todan familia ninian.

Iha parte seluk besik edifisiu komapnia ensul ninia oin ema nain tolu hamriik besik liuron ninin iha liman loos wainhira ba husi diresaun Palacio Governu ninian. Ema nain tolu ne’e venda hela animal fuik sira hanesan lekirauk, laku pinta mutin, kakuak, manu sokat ne’ebe pinta koor mean.  Ema liu ba mai fihir no balun para husu atu hatene, “ne’e hira tiu?” husu ema metade ida husu folin laku iha 30/10/2012.  Tuir ema nain tolu ne’e ida dehan animal sira ne’e mai husi Kesar Indonesia mak lori ba Timor Leste.

Animal sira ne’e folin karun wituan maibe Iha kedan portaun entrada ba kompania Ensul ema lubun ida faan pulsa ho jornal. Wainhira kareta ida para mane oan sira ne’e halai taru malu ba oferese pulsa telemovel ho jornal ba ema hirak mak iha kareta laran. Dala ruma sira dudu malu maibe oin hamnasa nafatin iha loron manas dehan, “pulsa, pulsa, pulsa?”

Husi Cidadae ninin seluk, ema balun dudu hela karosa hili hamutuk foer ne’ebe sei bele halo osan sentavus ruma atu tulun ninia familia. Karoza ne’e dudu haleu liuron balun iha dili inklui liu husi fatin publiku hanesan palacio do governu nia oin ho Parlamentu atu buka kalen aat ka foer seluk mak iha valor ba tiu abel. Wainhira Abel hetan lixu fatin ruma nia hapara dudu karosa hodi hakbesik aan ba fatin refere suu atu buka no hili masa aqua fatin, kalen aat no lata aat sira. “Ha’u hili ne’e ba faan fali,” dehan Tiu ne’e hanaran aan Abel no tuir nia hateten daudaun ne’e hela iha Kaikoli.

Iha ninia Korosa laran material hanesan lata, masa, jerikan ho akua mamu. “ Sorte de’it baino. Se sorte iha loron ida hetan barak se la’e hanesan ohin ne’e,” dehan tiu abel ne’ebe kala la’o kolen tuur hamahon aan iha ai hun ida besik kruzamentu Ministeiru justica ninia sorin.

Iha bidau lecidere ne’ebe sai hanesan Terminal ba bis ba parte Vikeke, Lospalos, Baukau no Manatutu maibe mos sai hanesan terminal ba karoza sira. Tuir Observasaun bele nota katak ema hirak ne’e servisu oras rua nolu resin hat. Ho komik juventude Alcino ne’ebe hela iha Bidau ho ninia belun sira hemu hela beer iha jardin da paz dehan, “sira ne’e implementa duni bu’at ida dehan respeitu oras atu halo bu’at ruma."

“Kualker transporte no ema ne’ebe liu iha ne’e barak liu sempre para sosa cigaru, aqua, beer ka sasan seluk I ha’u rasik tenke mai sosa pulsa ka cigaru iha ne’e kuandu kios hotu taka ona iha kalan bo’ot,” nia esplika.

Liu tan uitoan ba parte leste entre kampu Futebola ho Liuron ninin iha lorkraik ona mane lubun nain hat faan hela ikan. No iha ai okos besik tuur fatin iha hotel turizmu ninia oin kazora ho nuu laloir hamutuk. Fatin nee rame wituan tan ba bis ba lospalos mos tula pasajeiru balun iha fatin refere no harame liu tan ho juventude sira ninia tuur fatin.

Maske ema barak dehan nasaun Timor Leste ki’ak liu iha rejiaun ne’e maibe mos foo moris ba ema cidadaun nasaun seluk hanesan Filipina, singapora, thailandia, Vietnam, Xina no barak liu mai husi Indonesia. Ema hirak ne’e hala’o kna’ar iha konstrusaun, faan sasan no loke restaurant, fatin ba prostituisaun no mos droga ninian.