AUDIT DELOIT HETAN MDS LA KUMPRI LEI NO HALAKON OSAN ESTADU

TEMPO SEMANAL - DILI, 08/11/2012

Tuir relatoriu deloit pajinas tolu nolu resin rua ne’ebe jornal TS (tempo Semanal) jornal ne’e asesu monstra katak Delloite konsege salin sai frakeza no pekadu lubun ida husi Ministeriu Defesa no Seguranca ne’ebe la kumpri lei aprovizionamentu, halo pagamentus ba komapnia balun maske sasan hatama la kompletu ka sasan la hanesan ho bu’at ne’ebe hakerek iha dokumentus akizasaun, la iha nota de entrega kona ba servisu ho sasan husi kompania balun, la iha manajementu ba kontratu maka rezulta governu Timor Leste obrigatoriamente tenke selu multa liu milaun ida ba kompania lifese engineering husi Sydney.

Deloit examina ba prosesu ho prosedur aprovizionamentu iha ministeiru Defesa no Seguranca liu-liu parte Defesa ninian hahu husi period 01 de Janeiru 2009 ate 30 de junho 2011.

Deloit iha ninia relatoriu refere ba parte defesa dehan, “iha sasan maka selu ona maibe sasan hirak ne’e nungka simu. “Diferencas entre CPV ho akuizasaun maka halo,” dehan deloit.

“Durante ami nia servisu identifa tranzaksaun maka halo ona katak sasan selu ona maibe nungka hatama. Especifikamente, involve prokurasaun ba vieklu sira, iha ne’ebe selu tiha ona nungka hatama husi suplayer,” nia esplika.

Tuir mai deloit aprezenta iha tabele ida ne’ebe dehan iha tinan 2010 iha PO ho numeru 10004325 ho vendor maka Auto Dili ho total pagamentus maka halo husi treasury ho total orsamentu 877,426 ne’e governu selu liu fila fali total osan loloos atu selu ba fornecidor.

 Tuir loloos fornecidor hatama rekerementu ba pagamentus tuir invoice loloos maka US$ 827,921 tan ba iha rekerementu selu ne’e kareta rua ne’ebe la hatama ne’e la inklui ona kareta Toyota Rush Tipu S – Silver rua ne’ebe fornecidor la hatama maibe tuir Deloit ninia audit, deteta katak parte, “Treasury selu kompletu tuir pedidu de kompras ho total orsamentu  ($877,426) inklui vieklu adisional rua ne’ebe subsequentemente hasai ona – Total osan nungka halo amandemen iha sitema Free Balance hodi hatudu katak kareta adisional rua ne’e hasai ona husi lista.”

Iha kazu ida ne’e implikasaun katak governu Timor Leste halo lakon orsamentu estadu ninian tan ba selu liu osan ba suplayer maske sasan la tama hotu.

“Iha naksala ne’e resulta ona selu liu tiha $49, 505 ba suplayer,” dehan deloit.

Governu selu liu osan ne’e la’os de’it ba kazu karreta iha leten ne’e maibe mos ba kompania Indonesia nian, PT. Sahabat Triguna Kesatria ho total $20,000.

Deloit hatudu iha tabela mak monstra katak Iha 2010 Governu Timor Leste iha kontratu ida ho PT Sahabat Triguna, ID numeru 10003249 ne’ebe total pagamentus ba kada CPV US$668, 941 husi kada akuizasaun husi total orsamentu maibe mosu fali fali iha rekizasaun de kompras maka  US$ 6, 668.491. Iha ne'e hatudu diferenca milaun ne'en entre CPV ho akizasaun de kompras.

  

“Naksalak sira ne’e bele lori total orsamentu lubun hodi selu sala ona ba servisu no sasan mak entrega husi fornecidor,” dehan deloit.

Maske auditor Deloit ne’ebe hetan osan wain husi governu TL la temi naran ema sira ne’ebe maka responsabiliza ba prepara kontratu, asina no verifikasaun maibe ho lian kuidadu teb-tebes dehan de’it katak, “lala’ok sala hamosu diferenca iha material de fornecimentu ne’e sujere katak autoridade apaliasaun sira mak halo aprovasaun la adekuadu,” dehan deloit.

Deloit relata liu tan ministeiru ne’ebe lidera husi PM Xanana ne’e mos halo pagamentus ba detaliu transaksaun atu hola sasan iha diferencia PO ho kontraktu hanesan mosu iha dokumentus ida kazu fornecimentu kareta husi kompania yesin Reality & trading PTY LTD ho numeru CPV 10004359 ne’ebe haklaken katak husu atu kompras kareta 30 maibe mosu fali iha pedidu de komprasu dehan atu sosa kareta atus ida ne’ebe aprova de’it husi autoridade aprovizionamentu ninian. “Autoridade mak halo aprovasaun la hala’o sira nia kna’ar tuir standar mak adekuadu,” dehan deloit iha ninia dokumentus.

Liu tan deloit esplika diferencia ne’ebe hanesan, “Kontratu hatur atu sosa vieklu tolu nolu ho total orsamentu US$ 898,500. Ne’e signifika katak presu kada unit US$ 29, 950 kada vieklu.”

Iha pajinas 13 relatoriu deloit mos foo sai katak falta pesoal maka iha kapacidade atu maneija kontratu sira ne’e hanesan factor ida ne’ebe hodi kontribui ba governu Timor Leste hodi selu multa ba kompania Lifese engineering PTY LTD ho total orsamentu US$ 1,515,077 ne’e la inklui kustu seluk tan.

Kazu Portu Lixu ne’ebe kustu liu milaun walu ne’e V Governu hatama mos iha orsamentu rektifikativu hodi husu tan osan tusan ba kompania Australiana ida ne’ebe ema alega katak eis asesora Ministra Financas, Emilia Pires ninia ida mak sai manu talin hodi lori kompania Lifese mai hetan projeitu portu temporariu ne’ebe ohin aat ona maske komponente Naval seidauk uza.

Iha meadus 2010 Jornal Tempo Semanal publika kontratu ida ne’ebe Primeiru Ministru Xanana maka asina ho kompania refere hodi halo akuizasaun ba fardamentus ne’ebe, ransel no sasan seluk ba nesecidade F-FDTL ne’ebe forca sira rasik lamenta ho kualidade husi fornecimentu PT. Sahabat Triguna.

Deloit deteta naksalak sanolu resin tolu iha prosesu prokuramentu ho kontrolu internal hanesan, mosu naksalak iha dokumentus akizasaun ho prokuramentu, iha naksalak mak identifika iha pedidu de kompras maibe grave liu husi pontus sanolu resin tolu ne’e maka, “Governu halo tiha ona pagamentus maibe seidauk fornece husi suplayer sira governu halo pagamentus salah ba fornecidores sira.”

Iha ninia Relatoriu mos delot hateten katak akizasaun ba roh lima ne’ebe la liu husi tender mak nakloke ba publiku ne’e indika la koresponde ho objetivu de kompras ne’ebe dehan atu halo patroliamentu iha tasi zona ekonomia exkluxiva tan ba Deloit deteta katak roh sira ne’e nia kondisaun labele hala’o servisu tuir planu mak iha ona.

Vice Primeiru Ministru Fernando Lasama de Araujo foin lalais ne’e dehan fungsionariu do estadu balun halo falsifikasaun ba invoice nune'e hamosu sofrementus ba orsamentu estadu nasaun ne'ebe maioria mai husi osan fundus mina rai ninian.